Научная статья на тему 'Устоз-санъаткор Комилжон Отаниёзовнинг ижро усуллари ва маҳорати'

Устоз-санъаткор Комилжон Отаниёзовнинг ижро усуллари ва маҳорати Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
768
142
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бахшичилик / достон / бастакор / халқ оғзаки ижоди / мусиқали драма / назм / baxshi art / poem / composer / folklore / musical drama / poetry

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — М. Жумаев

Мазкур мақолада таниқли хонанда ва бастакор, Ўзбекистон халқ артисти Комилжон Отаниёзов ижодий фаолияти, маҳорати ва яратган асарлари ҳақида маълумотлар келтирилган ва таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Performance methods and skills of the master Komiljon Otaniyozov

The article describes and analyzes the work and skills of the famous singer and composer, the National artist of Uzbekistan Komiljon Otaniyazov.

Текст научной работы на тему «Устоз-санъаткор Комилжон Отаниёзовнинг ижро усуллари ва маҳорати»

Устоз-санъаткор Комилжон Отаниёзовнинг ижро усуллари ва

ма^орати

М.Жумаев, Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация - Мазкур маколада таникли хонанда ва бастакор, Узбекистон халк артисти Комилжон Отаниёзов ижодий фаолияти, махорати ва яратган асарлари хакида маълумотлар келтирилган ва тахлил килинган.

Калит сузлар - бахшичилик, достон, бастакор, халк OFзаки ижоди, мусикали драма, назм.

Performance methods and skills of the master Komiljon

Otaniyozov

M.Jumaev, Uzbekistan state institute of art and culture

Abstract - The article describes and analyzes the work and skills of the famous singer and composer, the National artist of Uzbekistan Komiljon Otaniyazov.

Keywords - baxshi art, poem, composer, folklore, musical drama, poetry.

Узбек миллий мусика мероси асрлар давомида халк дардини, орзу ва армонларини акс эттириб, юртнинг истеъдодлиларини кашф этиб, ноёб дурдона асарларни ер юзига тараннум этиб келмокда.

Мах,оратли узбек хонандаси, созанда ва бастакор Комилжон Отаниёзов хонандалик санъатини пухта эгаллаб, халкнинг хурмат ва эътиборига сазовор булган, бастакор сифати-да х,ам самарали ижод этган, узбек куши; санъатининг нодир намуналарини яратиб, хориж мусика мухлисларининг х,ам олкиш-ларига сазовор булган бетакрор ижодкор х,исобланиб, узбек санъати тарихида учмас из колдирди.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг "Халкаро бахшичилик санъати фестивалини утказиш тартибини тугрисида"ги Низомига мувофик, "Бахшичи-лик ва достончилик санъатининг тарихи, бахшилар ва достончилар ижодини мукам-мал урганиш, халк огзаки ижоди ёдгор-ликларини туплаш, ёш авлод калбида бахшичилик санъатига булган мех,р-мухдббат туйгуларини камол топтириш, ёш авлодни мардлик, х,алоллик, миллий ва умуминсоний кадриятлар, она юртга ва аждодлар меросига юксак садокат рух,ида

тарбиялаш", каби юксак максадлар айнан узбек бахшичилик санъатини урганиш ва кенг тараннум этиш вазифаларини илгари суради.

Комилжон Отаниёзов баланд ва кенг камровли овози, юксак ижрочилик маданияти билан узбек кушикчилик санъатини оламга ёйди. Хитой, Х,индистон, Бирма, Афгонистон, Комбоджа, Таиландда гастролларда булиб, юз минглаб одамларни уз санъатидан бах,раманд этди.

Хоразм анъанавий кушикчилик санъати-нинг бетакрор намояндаси Комилжон Отаниёзов 1917-йил 20-июлда Хоразм вохдси Шовот туманидаги Буйрачи кишлоги-да таваллуд топган. Унинг отаси Отаниёз кори Охун Полвонниёз угли Хивадаги Арабхон мадрасасида мударрислик килган булиб, Ниёзий тахаллуси билан газаллар ёзиб бир неча девон чоп эттирган. Ёш Комилжон Матпано ота, Матёкуб Х,арратов, Х,ожихон Болтаев, Маткарим х,офиз, Мадрах,им Шерозий, Бола Бахши сингари устозлардан сабок олган, Сунг 1952-1956 йилларда Тошкентдаги Х,амза номидаги мусика билим юртида, 1955-1956 йилларда Тошкент Давлат консерваториясида таълим олди.

1936-1940 йилларда Шовот туман театри-

да хонанда ва режиссёр, 1941-1943йилларда Хива халк театрида, 1943-1952 йилларда Огах,ий номидаги Хоразм вилоят мусикали драма театрида актёр ва хонанда сифатида фаолият курсатиб, тез орада узи х,ам машхур х,офиз булиб танилган. Хоразм макомларини, достонларини ижро этиш билан бирга, узига хос шундай янги бир услуб яратдики, у яратган кушиклар х,озиргача х,офизларимиз томонидан севиб куйланади, Унинг кушиклар дастури жуда салмокли булиб, юзлаб кушикларни уз ичига олган. "Хоразм сегох,и", "Ултургиси", "Чоргох,", "Феруз 1-23", "Сувора", "Ошик булмишам", "На тилар мандан", "Салом сизга Хоразмдан", "Айрилма", "Насихдт", "Хуш келдингиз", "Салламно", "Найларам" сингари кушиклари шулар жумласидандир. Унинг дастуридан коракалпок, туркман, тожик, козок, х,инд, озарбайжон кушиклари х,ам кенг урин олган булиб, х,офиз кушик айтиш билан бирга дидли газаллар х,ам басталар эди. У 19521955 йилларда Тошкент давлат консерва-ториясида тах,лим олган, бастакорлик йулларини устозлари. А.Степанов, СДайитбоев билан хдмкорликда "Азиз ва Санам", "Ошик Гариб", "Сунгги хон" драма-ларига мусикалар басталади. Комилжон Отаниёзов Огах,ий номли Хоразм вилоят театрида актёр сифатида катор ажойиб образлар яратган. "Фарх,од ва Ширин"даги Фарх,од, "Тох,ир ва Зух,ра"даги Тох,ир роллари ажиб бир сайкал топганки, хдли-хдлигача халкимиз орасида яхши эсланади.

1949 йилдан Хоразм вилоят театрида ашула ва ракс ансамблини тузиб, концертлар бера бошлаган, 1956-1975 йилларда Узбек Давлат филармонияси кошида Хоразм халк ашула ва ракс ансамбли, 1967 йилда Хоразм-нинг Шовот туманида "Феруз" ансамблини ташкил килишда бош-кош булди.

30-йилларда мураккаб халк ашулалари, Хоразм достонларидан кушиклар, Хоразм суворалари ва макомларини ижро эта бошла-ди. Айникса, "Догман", "Феруз", "Уйнар", "Ултургуси", "Сегох," "Айрилмасун нигорондай", "Раънони курдим", "Нигора", "Саётхон богда" каби кушикларни марок билан ижро этиб, мухлисларга манзур этди.

У хонандалик санъатини пухта эгаллаб, халкнинг хурмат ва эътиборига сазовор булгандан кейин бастакор сифатида х,ам самарали ижод этиб, "Салом сенга Хоразмдан", "Муборак", "Азиз Ватаним", "Салом х,инд халкига", "Узбекистон", "Хоразм" каби машхур кушикларини ёзди ва узи уларни катта ихлос билан ижро этди

50-йилларда А.Бобожонов асарлари асосида А.Степанов билан "Азиз ва Санам", М.Юсупов ва А.Степанов билан "Ошик ва Гариб", 1967 йилда А.Бобожонов ва М.Мухдмедовлар пьесаси асосида СДайитбоев билан "Сунгги хон" каби мусикали драмаларини яратди.

Истеъдодли узбек хонандаси ва созандаси Комилжон Отаниёзовнинг узбек кушик ва мусика санъатлари равнакидаги хизматлари 1949 йилда "Узбекистон халк артисти", 1961 йилда "Туркманистон халк артисти" ва 1968 йилда "^оракалпогистон халк артисти" фахрий унвонларига билан такдирланган.

Узбекистон Республикаси Мустакиллиги-нинг 9 йиллиги муносабати билан узбек миллий маданияти ривожига кушган улкан х,иссаси учун Комилжон Отаниёзов "Буюк хизматлари учун" ордени билан мукофот-ланган.

Узбек халкининг мусика меросида жудаям бир-биридан гузал асарлар мавжуд. Уларни дунёга келтирган буюк инсонлар калбимизда доим яратган ноёб дурдоналари билан мангу яшайди десак, муболага булмайди.

Мусиканинг сирли олами х,ар кандай тингловчини уз домига тортиб, х,ар куйга солишга кодир. Зеро, унинг кучли ва таъсир-ли чексиз эканлиги барчага аён. Шу боис, тингловчини мафтун этадиган, мукаммал ва сехрли садо таратувчи х,ар бир санъаткор инсониятнинг эъзозидаги ижодкорга айлани-ши мукаррар. Халкимиз оташнафас хониш-лари билан донг таратган хонандаларни эъзозлаб "х,офиз" деб ардоклайди. Бунинг замирида шундай маъно ётадики, у истеъдод, садоб, билим, тафаккур, ижод, овоз ва талкиннинг гузал фалсафий уйгунлигини узида мужассам этади.

Х,аёт мазмунининг куламдорлиги х,ам ана шундай х,ислатларга эга булган забардаст

ижодкорларнинг мавжудлигидандир. Узбек мусика дунёсида эл фахрига айлниб, калб-ларда яшаб келаётган санъаткорлар куп. Х,ожихон Болтаев, Мадрахим Шерозий, Х,амрокул ^ори, Акмалхон ва Бобохон Суфихоновлар, Журахон Султонов, Маъмуржон Узоков, Расулкори Мамадалиев, Мухаммаджон Каримов, Орифхон Х,отамов каби бетакрор овоз сохиблари ва ижрочи-ликда халкимизнинг эъзозига айланган хофизларни ким билмайди дейсиз? Дунё мусика санъати хазинасига агар хар бир халк уз миллий оханглари билан дахлдорлик касб этса, бу маънавий мулкка бизнинг хиссамиз, шубхасизки, ана шу беназир номлар билан хам мухрланган булади.

Хоразм вохасида таваллуд топиб, санъат-кор устозлар тарбиясида вояга етган, сирли овоз эгаси, сехрли садоларнинг чинакам махзани Комилжон Отаниёзов ана ушандай халк эъзозидаги санъаткорлардан булган. У узбек мусика санъати, ижодиёти ва ижрочи-лиги тарихидан алохида сахифани эгаллашга муяссар булган оташин ва фидойи ижодкор булганлиги сир эмас.

Комилжон Отаниёзовнинг санъатда эришган ютуклари борасида суз кетса, бу борада унинг энг макбул шархи санъаткорнинг уз битикларидир:

Етим эдим, асрадинг, улгайдим, гани булдим, Илму цунарлар берди, давру давроним менга. Мецнатим куп ёшликда, подачилик касбинда, Мактаб очиб кузимни, устозлар илган тутдим,

Маърифатни ургатди, рацнамо булди менга. Устозларимни десам, АбдукаримМатмпано, Туйчи Хофиз, Шерозий, Юнус ака пир менга. Тухтасину Халима, Карим Зокир, мукаррам, Бола бахши, Лутфихон, Зуцрлар устоз менга. Отаулло эшону, цожихону журахон, маъмур цофиз,

Маткарим, Акбар цари фан менга. Мандан олдин ким келса, гузал санъат ичинда, Барчасини пеш тутдим, булди цодироц менга. Комилжон Отаниёзов ёшлик чогларида замонасининг устоз санъаткорлари Жумалок бахши, Маткарим Абдурахмонов, Мадрахим Ёкубов (Шерозий), ^урбонназар Абдуллаев (Бола бахши) ларга эргашиб, халк кушик ва достонларини ижро этиш усулларини

урганди. Ёкимли овози билан тингловчилар назарига тушди. "Гуругли" туркумидаги достонларни, "Юсуф ва Ахмад" киссасини, "Бозургон", "Саётхон ва Х,амро", "Ошик Гариб ва Шохсанам" каби достонларни махорат билан ижро этди. "Етти йилга кетган ёрим", "Душимда бир булбул курдим", "Раънони курдим" каби достон кушиклар ижроси билан халк орасида доврук козонди. Санъаткорнинг узида энди бастакорлик истеъдоди ниш ура бошлади. Зеро, бу Комилжон Отаниёзов ижодига хос булган характерли хусусиятдир. "Найлийин", "На булди, ёрим келмади", "Айрилмасин нигоридан", "Отлан", "Хуш кол энди", "Оганг келар мард булиб", "Хайр энди" каби кушиклар устоз бастакорлик фаолиятининг илк намуналаридир. Достонлар таъсирида ва заминида у "Кел, ёр, уйланмаса-уйланма", "Гулдаста", "Ишкнинг утида девона булдим", "Керакмас" каби ашулаларни ижод этди.

Хоразм вохасининг сунмас оханглари мужассам этилган суворалар Комилжон Отаниёзовнинг ижодида алохида урин эгаллайди. У даврининг улкан санъаткори Х,ожихон Болтаев рахнамолигида суворалар-нинг асл мохияти, оханг жозибаси, уларнинг ажродаги сир-синоатларини узлаштиради. "Якпарда сувора", "Хушпарда сувора", "Кажханг сувора", "Чапандози сувора"ларни кунт билан урганиб, гузал талкинга эришди. Суворахонлик амалиётининг юкори чукки-сига етган паллада устознинг сувораларга булганижодий ёндашуви намоён булди. У сувора ижодиёти анъаналарини давом эттирган холда, улуглар сабогини мукаммал узлаштириб, узининг ижро услубига хос килиб бир намуна, яъни уз "Сувора"сини юратади. "Сувораи Комил" номи билан кириб келди ва халкимиз орасида кенг таркалди.

Комилжон Отаниёзовнинг узбек мусика санъатида буюк хизматларидан бири Хоразм ижрочилик услубининг бутун республика, кардош мамлакатлар ва хориж мамлакат-ларида кенг оммалашишига улкан хисса кушган. У Фаргона-Тошкент ижрочилик анъаналари доирасида хам "Суворийхон-

лик", "Сувора ижодиёти"нинг хонанда ва созандалар хамда ижодкорлар орасида кенг оммалашишига замин яратиб берди.

Комилжон Отаниёзов нафакат Хоразм мусика мероси, балки Фаргона-Тошкент мусика мероси билан хам чукур танишди. Уларни узлаштиришда замонасининг мохир санъаткорлари Мулла Туйчи Х,офиз, Юнус Ражабий, Журахон Султонов, Маъмуржон Узоков, Акбар кори Гайдаров каби устоз хофизларнинг сабокларига таянди ва уларнинг бой ижодиётидан унумли фойда-ланди.

Устознинг Хоразм макомларига булган муносабати хам ижоди ва ижрочилик фаолиятининг чуккисига айланди. Хоразм макомларини урганди. Устозидан "Наво", "Сегох", "Рост", "Дугох" каби Хоразм маком йулларининг назарий, амалий ва ижровий жихатларини мохирлик билан узлаштирди. Устозлари Х,ожихон Болтаев ва Мадрахим Шерозийлар билан биргаликдаги ижрочилик фаолиятлари давомида макомлар ижросини янада мукаммаллаштиришга муваффак булди. Айникса, Хоразм макомларидаги "Дугох"ни узига хос усулларда шундай махорат билан ижро этишга муяссар булдики, бу маком хали-хунуз халкимизни

илхомлантириб келмокда.

Комилжон Отаниёзов мусика ижодкор-лигида Саъдий, Х,офиз, Навоий, огахий, Машраб, Фузулий каби улуг шоирларнинг шеър ва газаллари, Махмуткули ва Мулланафис каби буюкларнинг хикматлари-дан озука олади. Узинниг амалий фаолияти давомида "Салом хинд халкига!", "Муборак", "Салом сизга Хоразмдан", "Олкиш", "Азиз Ватаним", "Муборак туй, муборак туй", "Айрилмасин нигориндан", "Найлайин", "Олма юзли нигорим", каби 100 дан ортик куй ва кушиклар яратишга эришди. Таъби назмга майл булиб, мазмун-дор шеърлар ёзди. Аввалига, "Комий", кейинчалик "Комил" тахаллусида шеърлар битиб, уларга узи куй басталаб, ижро этди.

Хулоса килиб айтганда, мусика инсон рухининг таскини, калбининг нозик хилкат-лари аро туйгулари тараннуми, хаёлининг кенг сархадлари узра парвози булиб, Комилжон Отаниёзов ижоди миллат такдири, узбек бахшичилик санатида юксак урин тутади. Келгусида ёшлар маънавиятида ижодий тарбияни камол топтириш, юксак ахлокли фарзандлар етиштиришда асрий анъаналар мухим урин эгаллайди.

Фойдаланилган адабиётлар

[1] Ш.Мирзиёев, Халцаро бахшичилик санъати фестивалини утказиш тартибини тугрисидаги Низоми, Тошкент, 2018

[2] Ш.Мирзиёев, Узбекистон Республикасида миллий маданиятни янада ривожлантириш концепциясини тасдицлаш тугрисидаги Карори, Тошкент, 2017

[3] А.Турсункулов, Ш.Турдимов, Узбек халц достонлари катологи, Тошкент, 1986

[4] Ф.Зохидов, Комилжон Отаниёзов, Тошкент, Гофур Гулом, 1980

References

[1] Ш.Мирзиёев, Халцаро бахшичилик санъати фестивалини утказиш тартибини тугрисидаги Низоми, Тошкент, 2018

[2] Ш.Мирзиёев, Узбекистон Республикасида миллий маданиятни янада ривожлантириш концепциясини тасдицлаш тугрисидаги Карори, Тошкент, 2017

[3] А.Турсункулов, Ш.Турдимов, Узбек халц достонлари катологи, Тошкент, 1986

[4] Ф.Зохидов, Комилжон Отаниёзов, Тошкент, Гофур Гулом, 1980

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.