Научная статья на тему 'Рубоб ва уд чолғу ижрочилигида шаклланган устоз созандалар'

Рубоб ва уд чолғу ижрочилигида шаклланган устоз созандалар Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
1020
167
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
уд / рубоб / ашула / мусиқа мероси / филармония / бастакорлик / ud / rubab / song / musical heritage / philharmonic / composer

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Н. Собиров

мазкур мақолада рубоб ва уд ижрочилиги, шу билан бирга, Муҳаммаджон Мирзаев ижодий фаолияти, маҳорат қирралари, созандалик тамойиллари ҳақида сўз боради

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Master musicians formed in the performance of rubab and ud

The article describes rubab and ud performances, as well as Muhammadjon Mirzaev's creative activity, skills and musical principles

Текст научной работы на тему «Рубоб ва уд чолғу ижрочилигида шаклланган устоз созандалар»

Рубоб ва уд чолFу ижрочилигида шаклланган устоз

созандалар

Н.Собиров, Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация - мазкур маколада рубоб ва уд ижрочилиги, шу билан бирга, Мухаммаджон Мирзаев ижодий фаолияти, махорат кирралари, созандалик тамойиллари хакида суз боради

Калит сузлар - уд, рубоб, ашула, мусика мероси, филармония, бастакорлик

Master musicians formed in the performance of rubab and ud

N.Sobirov, Uzbekistan state institute of art and culture

Abstract - The article describes rubab and ud performances, as well as Muhammadjon Mirzaev's creative activity, skills and musical principles Keywords - ud, rubab, song, musical heritage, philharmonic, composer

Инсониятнинг нафосатли ва гузал хаётини охангларда акс эттиришнинг уз мушкулот-лари мавжуд. Аввало, инсоннинг уз истеъдоди булса, иккичиси унинг хохиши-дир. Учинчи тамони касбга булган муносабатнинг шаклланиши ва бу касбга мехр куйилишидир. Энг мухими, унинг севкиб ардоклар хаётининг мазмунига айлантириш билан богликдир. Бу билан шугалланиш эса, пировардида рухият озигига айланадиган сехрли охангларни тараннум этувчи намоянда булиб этиши билан изохланади. Унинг бир умр чеккан барча мушкилликларини хаёт мазмунига айлантиради. Уларнинг ижоди эса инсоният маънавияти, рухияти учун хизмат килувчи мусикий меросга айланади.

Мусиканинг гузаллиги ва мукаммаллиги бир катор омиллар билан богликдир. Охангни сирли, гузал ва мафтункор шакл топишида бу омилларнинг барчаси мухим-дир. Мусика садоларини жонлантирган ижро хакикий "саму" эканлигини намоён эта билиш керак. Созанданинг чолгуси ва унинг ижросининг мукаммаллиги, унинг хар томолама мохирлиги,билимлигидан далолат берибтуради. Узбек мусика меросимизда ана шундай мазмунли яшаб ижод этган намояндалар талайгина. Тухтасин Жалилов, Комилжон Жабборов, Ганижон Тошматов, Ахмаджон Умрзоков, Ашурали Юсупов,

Уста Рузимат Исабоев, Рихси Ражабий, Фахриддин Содиков, Мухаммаджон Мирзаевлар шулар жумласидандир. Ана шундай мохир ва устоз созандаларинг ижоди камолоти билан халк мусикий мероси камол топиб, ривожланиб келаётганлигини кайд этиб утишимиз лозимдир.

Узбек халк мусика ижрочилиги амалиёти-да, уз фаолияти ва баракали ижоди билан халкимиз назарига тушган созандалар бир караганда купга ухшаб куринади. Лекин, халк анъаналарини сакловчилари, уз ижоди билан миллий анъаналари давом эттиришга, уларнинг негизида уз ижро услубини шакллантиришга ва охир окибат узининг кетидан келадиган авлодларни эргаштириш хусусиятига эга булган санъаткорлар дархакикат саноклидир. Ижрочилик амалиётида уларнинг хар бирини уз урни, амалиётда эришган ижро услуби, мусика меросимизга кайсидир уринда кушган хиссаси мавжуд. Шунинг учун булса керак, мусика санъатимизнинг фидоий ижодкор-лари доимо халкимиз томонидан эъзозланиб, уларни яратган ижро услублари устоз-шогирд анъаналари негизида яшаб, ривожланиб бораверади.

Мухаммаджон Мирзаев уз ижодий фаолияти билан ёркин из колдирган, кашкар рубобини амалиётга жорий килиб кенг оммалашишига сабабчи булган, рубоб

ижрочилигида алохида ижро мактабини яратган, мусика меросимизнинг купдан-куп (300 дан ортик) бетакрор мусикий намуналар билан бойитган забардаст санъаткордир.

Устоз санъаткорнинг мусикага кириб келишининг узига хослиги биланажралиб туради. У 1913 йили Тошкент шахрида таваллуд топган. Мухаммаджон ёшлигидан мусикага мехр куяди. У Тошкент тукимачилик комбинатига ишлаб юрган кезларида, темир йулчилар клубида ташкил топган хаваскорлик тугарагига катнашади ва рус халк чолгуларидан бири булган мандолина чолгусида чалишни урганади. Мондолина чолгу ижрочилиги унинг мусикага булган мехрини янада оширади. Ана шу бахона булади-ю, калбидаги мусикага булган мехр ва умид уни 1936 йили Узбек давлат филармониясига етаклайди ва филармония кошида ташкил этишган халк чолгулари ансамблига ишга киради.

Мухаммаджон Мирзаев филармонияда ишлаш жараёнида машхур санъаткор Тухтасин Жалилов билан булган мулокоти унинг хаётида кескин бурулиш хосил килади. У уз хаётини мусикага багишлашга ахд килади ва санъатни танлайди. У биринчи

галда ансамблда уз урнини топишга харакат килади. Ансамбль иштирокчилари турли халк чолгу созларининг ижрочилари, хонанда ва раккосалардан иборат булсада, хар бир иштирокчининг уз вазифаси ва ансамблда урни бор эди. Шу максадда Мухаммаджон хам уз урнини топишга харакат килади. Шунда ансамбль рахбари Тухтасин Жалилов бир фикр билдиради. ^ашкарлик мусикачилар ижро этаётган чолгулардан бири кашкар рубобини узлаштириш масаласида уйлаб куришни таклиф этади. Бу таклиф созандалик ишкида ушбу даргохга келган ва ижод сари талпинаётган Мухаммаджонга жуда маъкул келади ва бу ишга жиддий киришади.

Мухаммаджон Мирзаев курган кашкар рубоби табиатан ута кескин овозли чолгу эди. Чолгунинг пардалари хам диатоник услубга (худди тунбур пардалари каби) мослаб бойланган эди. Чолгу соз сифатида узига хос шакли, овоз тембри ва ижро этишдаги чолгуга хос йулларига эга эди. Лекин, ижровий техник жихатлари ва товушкатор тизимлари унинг замонавий чолгулар талабидаги имкониятларини тула ифода этишда мушкилотларга дуч келтирарди. Шунинг учун булса керак Мухаммаджон Мирзаэв узбек чолгулар устаси созгарлар Уста Усмон Зуфаров билан биргаликда замонавий услубда кайта ишлашга киришадилар. Икки санъат намояндасининг сайъи харакатлари билан иш олиб борилади. Чолгунинг 7 пардага асосланган товушкатор пардалари 12 пардали товушкаторга мосланади. Чолгу дастасидаги бойлам пардалар эса мис пардаларга узгартирадилар. Натижада хар кандай мусикий намуналарни техник даражаларидан катий назар мушкилликсиз ижро этиш имкониятларига эга булган чолгу сози бунёдга келади. Овоз таровати жихатидан жарангдор ва ёкимли, ижровий жихатдан хар томонлама мос чолгу сифатида ижрочилик амалиётига кириб келади.

Узбек халки мусикий чолгуларга бой, уларнинг хар бири узининг мукаммаллиги ва узига хос сирли тароватлилиги билан ажралиб туради. ^ашкар рубоби айнан шу

даврлардан бошлаб узбек халк чолгулари каторига кириб келади. Унинг халк чолгусига айланишида айнан Мухаммаджон Мирзаэвнинг жуда катта хизматлари мавжуд. Аввало Мухаммаджон Мирзаэв рубобнинг ижрочилик амалиётига олиб кирди ва унинг жозибадор ижро талкинини шахсий ижросида намоён этиб беришга эришди.

Мухаммаджон Мирзаев созанда сифатида аввалига рубоб ижрочилигида узига хос ижро услубини яратиб, ижрочилик амалиётида халкка намойиш этишга муяссар булади. Аввалига якканавозликдаги рубоб ижрочилиги билан, кейинчалик, кушрубоб, яъни угли ва шогирди Шавкат Мирзаев билан биргаликдаги ижроси билан узбек шинавандаларини узига ром этади. Рубоб чолгуси Мухаммаджон Мирзаев ижроси оркали халкимизнинг хар бир хонадонига кириб борди.

Рубоб чолгусининг кенг оммалашиши ва халкнинг севимли чолгулари каторига кириб келишининг яна бир сабаби, бу Мухаммаджон Мирзаевнинг бастакорлик фаолиятидир. Рубобнинг барча хусусиятларини курсатади-ган замонавий дилбар куйлар айнан Мухаммаджон Мирзаев ижодида яратила бошланди. Аввалига "Гулноз", "Интизор этма", "Дилбар", "Завким келур", "Дилдор", "Орзу дил", "Дилрабо", "Тонг", "Жонон", "Гулбахор ва Тановор", "Рохат", "Гилос" каби рубоб тароналарини яратиб элга манзур этди. Ушбу асарлар нафакат кашкар рубоби учун ёзилган ва рубоб ижрочиларини ижро репертуарини бойитди, балки кашкар рубоби ижрочилигининг ривожланишига, ижро имкониятларини кенгайишига, ижрочилик маданиятининг юксалишига, кашкар рубоби-нинг янгидан-янги ижро имкониятларининг очилишига сабаб булди.

Фаолиятида у мусика санъатининг ахамиятли булган уч йуналишини бир бирига мутаносиб холда, уйгунлаштириб ижод килишга муяссар булди. Рубоб ижрочилик санъати, бастакорлик ва устозликни уз ижодий фаолияти давомида уйгунлаштириб олиб борди. Бу албатта унинг ижодий самарасиниг негизи эди.

Бастакорнинг яратган хар бир асари чолгу

ижрочилигига мослиги билан ажралиб туради. Айникса "Рохат" куйи бунга ёркин мисолдир. Ушбу асар кашкар рубобида, дутор чолгусида, чанг ва чангчилар ансамблида хам, колаверса созандалар ансамбли ижросида хам уз жозибасини намоён этадиган фалсафий асардир.

Мухаммаджон Мирзаевнинг узбек хонандалик санъатига, кушикчилик ва ашула ижодиётига кушган хиссаси алохида ахамиятлидир. Унинг ижодига мансуб асарлар узиинг оригиналлиги ва шу уринда миллийлиги билан ажралибтуради.

Уз ижодий фаолиятида Мухаммаджон Мирзаев жуда куп санъаткорлар учун куй, кушик ва ашулалар ёзиб берган. Улар орасида таникли хонанда Дилоров ^аюмованинг ижро этган "Уч дугона", "Эй гул", "Олтин сандик", "Попнинг попук кизлари", "Оналар" каби катор кушиклари узининг ёркинлиги, гузал таронага мойиллиги билан алохида ажралиб туради. Бастакорнинг мумтоз услубга хос булган ижодий намуналари Узбекистон халк хофизи Маъмуржон Узоков билан богликдир. Узининг бастакорлик ижодида уз ашула-ларини Фаргона-Тошкет ижрочилик анъана-лари билан сугоришга ва алохида оригинал асарлар яратишга муяссар булган. Шу боис унинг яратган ашулалари халигача уз мавкеини саклаб этук хофизлар томонидан ижро этиб келинади. Унинг Маъмуржон Узоков ижросида машхур булган Мукимий сузларига "Якка бу Фаргонада", "Сувратинг", "Ёлгиз", "Айрилмасун"; Фуркат сузга басталанган "Йулингда", "Шухи жаноним менинг", "^ачон булгай" ва "Ёр истаб"; Собир Абдулла сузи билан "Парво этиб кел"; "Шахлога тушди, "Кузларинг" таникли хонанда Х,анифа Мавлонова ижросида элга манзур булган ва кейинчалик шогирдлар хавасини олган "Парвона булдим", "Юрагингни уйнатдами", "Гулчехра ёр", "Тонг отгунча", "Хуснингга бу шайдони" каби ашулалар узбек мусика меросидан муносиб урин олди.

Мухаммаджон Мирзаев узбек бастакорлик анъанасини муносиб давом эттирган, мусикий меросга оригинал асарлар билан

хиссасини кушган, ижрочилик амалиётида янгича чолгу созини киритган ва ижрочи-лигини анъанага айлантирган забардаст санъаткордир. Унинг ижрочилик ва ижодий мероси хозирги давргача алохида уринини намоён этиб келмокда. Аввало, кашкар рубоби ижрочилиги буйича созандаларнинг рахнамоси хамда ижрочилик мактабининг асосчиси сифатида эътиборга лойикдир. ^олаверса, халкимизнинг миллий рухияти, маънавиятини акс этувчи бетакрор куй ва кушиклар яратган ижодкор куринишида келажак авлод бастакорлари учун ибратдир.

Созандалик фаолияти Мирзаевнинг санъаткор сифатида элга танилишида асосий йуналиш булди. У узбек халк куйларини рубобда маромига этказиб ижро этиб

чолгунинг гузал садосини элга манзур этишга эришди. Нафакат узи, балки фарзанди ва шогирди Шавкат Мирзаев билан рубобнинг жозибасини намоён этди. Бунинг натижасида узбек халки рубоб чолгусини шайдосига айланди ва хар бир хонадонга рубоб кириб борди. Х,озирдаги рубобнинг кенг оммавийлигини илк боскишлари айнан мана шу санъаткор Мухаммаджон Мирзаев ижоди билан богликлиги барча мусика билимдонлари, устозлари томонидан эътироф этилади. Устоз санъаткор рубоб чолгу ижрочилигидаги ёркин услуб асосини яратган дастлабки рубобчилардан булди. Бу албатта кейинчалик, мохир ижрочилар томонидан ривожлантирилган.

Фойдаланилган адабиётлар

[1] А.Фитрат, Узбек классик мусицаси ва унинг тарихи, Тошкент, Фан, 1993

[2] В.Беляев, Музыкальные инструменты Узбекистана, Москва, Государственное музыкальное издательство, 1933

[3] Ю.Ражабий, Мацомлар масаласига доир, Тошкент, Фан, 1963

References

[1] А.Фитрат, Узбек классик мусицаси ва унинг тарихи, Тошкент, Фан, 1993

[2] В.Беляев, Музыкальные инструменты Узбекистана, Москва, Государственное музыкальное издательство, 1933

[3] Ю.Ражабий, Мацомлар масаласига доир, Тошкент, Фан, 1963

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.