Научная статья на тему 'Миллий мусиқий ижрочилик санъатига бир назар'

Миллий мусиқий ижрочилик санъатига бир назар Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
1637
122
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мақом / фестиваль / манба / мусиқа / шашмақом / қўшиқ / ашула / вокалэстрада / композитор / бастакор / санъат / хонанда / чолғу / maqom / festival / source / music / shashmakom / song / vocal stage / composer / art / singer / musical instrument

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Р. Аҳмедов

Мақолада мақом санъатининг улуғворлиги таҳлил қилинади. Бугунги кундаги айрим қўшиқларнинг тақдири ва уларнинг ечимлари тўғрисида аниқ фикрлар билдирилади. Мумтоз санъат намоёндалари устоз санъаткордар ва бастакорлар тўғрисида маълумотлар келтирилади. Бухоро ўн икки мақоми ва Шашмақом (олти мақом) ҳақида ҳам маълумотлар берилади. Вокал-эстрада санъатининг намоёндаси Ўзбекистон халқ артисти Ботир Зокировнинг хаёти ва ижоди ҳақида ҳам маълумотлар келтирилади. Вокал-эстрада йўналиши бўйича тавсиялар берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

A look at national musical performing arts

The article analyzes the magnificence of maqom art. Gives a clear idea of the fate of some of today's songs and clear ideas about their decisions. Provides information on classical performers and composers. It also provides information on the twelve maqoms of Bukhara and Shashmakom (six maqoms). It also gives information about the life and work of the vocal pop artist, Honored artist of Uzbekistan Botir Zokirov. Recommendations on the direction of the vocal stage.

Текст научной работы на тему «Миллий мусиқий ижрочилик санъатига бир назар»

Миллий муси^ий ижрочилик санъатига бир назар

Р.Ах,медов, Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона минтацавий

филиали

Аннотация - Маколада маком санъатининг улуFворлиги тахлил килинади. Бугунги кундаги айрим кушикларнинг такдири ва уларнинг ечимлари туFрисида аник фикрлар билдирилади. Мумтоз санъат намоёндалари устоз санъаткордар ва бастакорлар туFрисида маълумотлар келтирилади. Бухоро ун икки макоми ва Шашмаком (олти маком) хакида хам маълумотлар берилади. Вокал-эстрада санъатининг намоёндаси Узбекистон халк артисти Ботир Зокировнинг хаёти ва ижоди хакида хам маълумотлар келтирилади. Вокал-эстрада йуналиши буйича тавсиялар берилади.

Калит сузлар - маком, фестиваль, манба, мусика, шашмаком, кушик, ашула, вокал-эстрада, композитор, бастакор, санъат, хонанда, чолFу.

A look at national musical performing arts

R.Ahmedov, Fergana regional branch of Uzbekistan state institute of art and culture

Abstract - The article analyzes the magnificence of maqom art. Gives a clear idea of the fate of some of today's songs and clear ideas about their decisions. Provides information on classical performers and composers. It also provides information on the twelve maqoms of Bukhara and Shashmakom (six maqoms). It also gives information about the life and work of the vocal pop artist, Honored artist of Uzbekistan Botir Zokirov. Recommendations on the direction of the vocal stage.

Keywords - maqom, festival, source, music, shashmakom, song, vocal stage, composer, art, singer, musical instrument.

Санъат нима узи? Биз аввало санъат сузининг лугавий маъносини англаб олишимиз зарур. "Санъат" сузи арабча суздан олинган булиб, "яратиш" деган маънони англатади. Санъат сузи куп киррали суз булиб, куплаб санъат турларини уз ичига олади. Масалан, кино, театр, мусика, тасвирий ва амалий санъат ва бошкалар. Санъат - бу бирор бир жанр оркали узи яратган санъат асарини изх,ор килиш. Санъат инсонни эзгуликка ва ижод килишга, нафосат оламига етаклайди, улуглайди, янгидан янги асарлар яратишга ундайди.

Маком, яъни Бухоро 12 макоми (двоздах), шашмаком (6 маком - Бузрук, Рост, Наво, Дугох,, Сегох, ва Ирок), Фаргона-Тошкент йулидаги макомлар узок йиллар давомида яратилиб, авлоддан авлодга утиб келмокда. Маком, шашмакомни яратишда, уларнинг ижро йулларини тараннум этишда, устоз санъаткорлардан академик Узбекистон халк артисти, созанда ва бастакор Юнус Ражабий

ва Исх,ок Ражабийларнинг хизматлари бекиёсдир. "Маком" сузининг лугавий маъноси - арабча "урин", "жой", "макон", "манзил", "манзилгох," деган маъноларни англатади. Маком ибораси арабча мусика товушларининг "урнашган жойи", яъни мусика асбобларидаги "парда" деган маънода келади. Айни вактда маком маълум товуш катор ва лад курилмаси маъноларини хдмда шу лад курилмаларига асосланган туркум (циклик) мусика асари тушунчасини х,ам беради. "Шашмаком" эса маълум тартибдаги олти макомдир. Шашмаком ХВИИИ аср бошларида Бухорода юзага келган. "Маком" умуман "куй" ва "ашула-лар" маъносида х,ам ишлатилади.

Эски манбалардан маълумки, макомлар илгари ёввойи, катта ашула йулида ижро килиб келинган. Кейинчалик Юнус Ражабий, Исх,ок Ражабийлар бу макомларни мураккаб доира усулларига солиб, мукаммал даражага етказганлар. Мукаммаллиги шундаки, куйла-

наётган ашула бир улчовда эмас, балки бир неча хил улчовларда ижро этилиб, усуллар узгариб боради. Макомлар назарий ва амалий жихатдан нафис ва пухта яратил-ганки, биз уларни тинглаганимизда канчалик юкори савияда ёзилганлиги ва ижро йулларининг бетакрор жозибадорлиги ва мураккаб асосда яратилганлигига ишонч хосил киламиз.

Узбек маком санъати мураккаб асосда яратилганлигини хисобга олиб, шундай таъриф бериш мумкин: "маком" - мураккаб доира усуллари муштараклигида ижро этиладиган куй ва ашулаларга айтилади. Макомнинг назарий масалалари 1Х-ХУ асрларда яшаб ижод килган Абу Наср Форобий, Ал-Хоразмий, Абу Али ибн Сино, Киндий, Урмавий, Шерозий, Марогий, Абдурахмон Жомий, Хусайний каби буюк алломалар томонидан ёзилган манбаларида чукур маънода шархлаб берилган. Минг йиллардан бери маком санъати сузларнинг бойлиги ва куйларнинг нафислиги, узига хос мавкеи ва ижрочилик йулларининг мурак-каблиги ва бетакрорлиги билан ажралиб туради. Асрлар оша сайкалланиб ривож топиб келмокда.

Мухтарам Президентимиз Шавкат Миромонович Мирзиёевнинг 2017-йил 17-ноябрдаги "Узбек миллий маком санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тогрисида"ги карорлари эса санъатимиз тарихида унутилмас вокеа булди. Мамлака-тимизда хар икки йилда "Шарк тароналари" (Самаркандда), Халкаро мусика фестивали, 2019-йил июнь ойида Маргилон шахрида утказилган "Буюк ипак йули" Халкаро фольклор фестивали ва 2019-йил 10-15 сентябрь кунлари ^укон шахрида утказилган Халкаро хунармандчилик фестивалларининг утказилиши узбек миллий санъатининг накадар гузаллиги ва бой тарихга эга эканлигини намоён килди. Ва бу ЮНЕСКО томонидан эътироф этилди. Бундай Халкаро фестивалларнинг утказилиши узбек миллий санътини нафакат бутун дунёга танитиши, балки энг асосийси бой маданий меросимиз-ни авлоддан авлодга асил холича етказиш, уларни асраб-авайлаш ва келажагимиз

булган ёшларни камол топтириш, уларни маком санъатига булган мехрларини тобора ошириб бориш ва уларни кашф килиш бугунги куннинг долзарб масалаларидандир. Устоз санъаткорларнинг ижод йулларини, уларнинг ижро усулларини бугунги кун истеъдодли ёшларига мунтазам равишда ургатиб бориш айни вактда баракали ижод килиб келаётган устоз санъаткорларнинг олдида турган мухим вазифалардан биридир.

Маком куй ва ашулалари инсон калбига кириб борар экан, уни тинглаганимизда жонга, танимизга хузур багишлайди, эстетик завк багишлайди, айникса миллий чолгу созлари, доира, най, гижжак, чанг, конун, уд, афгон рубоби, кашкар рубоби, танбур, сато, дутор, соз, кушнай, сурнай, ва бошка созлар уйгунлигида шашмакомнинг Бузрук макоми-га кирган "Мушкилот" (чолгу кисми)га "Насруллойи" куйини тинглар экансиз, узингизни бутунлай бошка оламга кириб колгандай, утмиш тарих сахифалари куз унгингиздан бирма-бир ута бошлайди. Узингизни эса анча ёшаргандек, енгил хис кила бошлайсиз. Узбек куй ва ашулала-рининг шунчалик бой охангларга эга эканидан магрурланасиз ва тасаннолар айтасиз.

Эски манбаларда ёзилишича, маком санъатидан тиббиёт илмининг дахоси Абу Али ибн Сино унумли фойдаланиб, уша дарвларда беморларни мусика ва ашулалар билан даволаган. Санъат - бу илохийдир. Бунга мисол килиб ривоятларда келти-рилишича, Аллох Одам алайхийсаломни лойдан ясаб, унинг танасига рух, жон ато килиб, рухга: "Сен шу танага огзидан кирасан", - деб буюрганида, Рух: - "Эй Аллохим, мен бу коронгу танага кирмайин, очик хавода эркин юрган булсам, бошка хар кандай ишни буюринг, тайёрман ",- деб иккиланиб турган пайтда, "Вахш" дарёсидан 25 га якин миллий чолгулар журлигида шундайин бир куй таралган эканки, халиги рух куй сехрида тебраниб-тебраниб сел булиб, танага кандай килиб кириб кетганини билмай колган экан. Шунинг учун хам инсоннинг умри тугаб, бу оламдан куз юмаётган пайтда охирги нафас билан бирга

танани тарк этади.

Халкимиз бадиий тафаккурининг махсули булган "Шашмаком", яъни олти макомни таъбир жоиз булса, олти азим дарёга киёслаш мумкин. Бу дарёлар асрлар давомида жахон маданият уммонига куйилиб, уни хар томонлама тулдириб, бойитиб келмокда. Шунуниг учун хам бу муаззам мусикий дурдона ЮНЕСКО томонидан жахон маданий мероси руйхатига киритилгани чукур маъно ва ахамиятга эга деб уйлайман. Шу уринда биз узлигимизни англасак, утмиш тарихимизни, маданиятимизни ва санъати-мизни чукур урганмокчи булсак, мухтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёйевнинг куйидаги гапларини дастуруламал килмоги-миз даркор.

- Агар биз асл, хакикий санъатни билмокчи, урганмокчи булсак, аввало, мумтоз маком санъатини билишимиз, урганишимиз керак.

- Агар биз санъатни, маданиятни кутармокчи булсак, аввало, мумтоз маком санъатини кутаришимиз керак.

- Маком оханглари, маком рухи ва фалсафаси хар бир инсон калбидан, аввало, униб-усиб келаётган ёш авлодларимизнинг онги ва юрагидан чукур жой олиши учун бор имкониятларимизни сафарбар этишимиз зарур.

Шуниси кувонарлики, бугунги кунда маком санъатини чукур эгаллаб, уни тараннум этиб келаётган куплаб ёш, истеъдодли санъаткорларни куриб, кузингиз кувонади кишини. Санъатнинг бошка жанрлари опера, вокал, ракс, чолгу ва бошка йуналишда устоз-шогирд анъаналари асосида сермахсул ижод килиб келаётган куплаб истеъдодларни айтишимиз мумкин. Лекин бугунги кунда айрим кушикларни, айникса саёз рухда ёзилган ва ижро этилаётган кушиклар хам йук эмас.

^ушик, ашула, аввало, тарбиявий ахамиятга эга болмоги керак. Тингловчи шеърнинг маъносидан, куйнинг жозибадор-лигидан мамнун булмоги даркор.

Шу уринда айтишимиз мумкинки, вокал-эстрада санъати оламида утган асрда довруг таратган, узбек эстрада санъатига узининг

бекиёс хиссасини кушган Узбекистон Халк артисти Ботир Зокировни эслаш уринлидир. У нафакат узбек кушикларини, балки бошка европа халкларининг (испанча, италянча, немисча, фрацузча ва бошка) кушикларини юкори профессионал даражада ижро этган-лиги учун хам бу халкларнинг олкишларига сазовор булган. У хар бир миллат вакили-нинг тилида кушик куйлаш учун энг, аввало, шу миллатни тилини, ижро йулларини чукур урганган. Кейин куп машаккатли мехнат ва изланишлардан сунг куйлаган. Яна унинг ютукларидан бири, чолгучиларнинг куплиги, ранг-баранглигига катта эътибор каратган. Шунинг учун бугунги кунда Ботир Зокиров яратган кушикларни ижро килиб келаётган истеъдодли ёшлар бор, лекин озчиликни ташкил килади. Бизнингча, бугунги кунда санъатга янги кириб келаётган ва эстрада санъатидаги айрим ижроларни тинглаганда, кушикларга журновоз булаётган чолгу созларининг етарли даражада булмаётган-лиги хамда ижро махоратининг етишмаёт-ганлиги учун хам асар тулаконли ижро этилмаётгандек туюлади. Яна бир жихати, бугунги кунда ёш ижрочилар билан композиторлар-бастакорлар, шоирларнинг хамкорлиги етишмаётгандек. Шунинг учун хам бу борадаги ижро этилаётган баъзи кушикланинг умри кискадек ва аксинча устоз санъаткорлар, бастакорлар: Тухтасин Жалилов, Комилжон Жабборов, Ганижон Тошматов, Наби Х,асанов, Мухторжон Муртазоев, Манас Левиев, Соломон Юдаков ва бошка куплаб бастакорлар томонидан яратилган асарлар мукаммал даражада ёзилганлиги учун хам умрбокий асарларни халкимиз севиб тинглайди.

Юкорида айтилганидек, бугунги кунда умри киска кушикларнинг куплиги ва улардаги камчилик, кушикнинг шеър матни ва куйнинг мутаносиблигига эмас, балки харакатларнинг куплиги (импровизатсия)га куп урин берилаётгани, мусикаларнинг шовкин-сурондан иборат булаётганлиги учун хам тингловчи-томошабин ижрочининг шу харакатларига берилиб, кушикнинг маъносига хам тушунмайди. Бундай турдаги ижролар гуё жисмоний маданият харакат-

ларини ижро этаётгандек, даракатлардан иборат булаётгандек. Бу ижроларни кайси жанрга мансуб эканлигини ажратолмайсан датто. Клипларни дам куплаб мисол келтиришимиз мумкин, улардаги бир хиллик даракатлари бунга мисол була олади. Улардаги сужетлар деярли бир хил.

Бугунги ижроларда садна маданиятининг етишмаётганлиги кузга ташланади. Масалан, хонандалик, саднада узини тутиш маданияти ёки созандаларнинг стулда утириш маданиятида дам камчиликлар (аслида оёкни жуфт долатда тутиш, чап оёк бироз олдинда, унг оёк бироз оркада, гавдани тугри тутиш ва д.к.) сезилмокда.

Санъатга илк бор кадам куяётган ёш ижрочилар энг аввало санъатни чукур урганмоги керак. Х,ар бир кушикчи ёки созанда энг аввало юкорида айтиб утгани-миздек, маком санътини чукур эгалламоги, устоз санъаткорлар ижро намуналарини билмоги зарур.

Бундан ташкари ижро пайтида саднада турли хил такинчоклар (узук, занжир ва д.к.) билан чикишлар дам тингловчи-томошабин-ларни чалгитади.

^андай кушик ижро килинишидан катъи назар, танланган кийим кушикка мос булиши керак. Ижро этиладиган сузларнинг аник талаффузига эътибор каратилиши керак. Бугунги кунда кайси жанрда ижро этилма-син, хонанда ва созандалар, энг аввало шоирлар, бастакорлар, композиторлар билан дамкорликда ижод килган такдирдагина юкори натижаларга эришадилар.

Вокал-чолгу, этрада йуналишида эса, асар-нинг мукаммал (профессионал) даражада ижро этилишини таъминлашда чолгу соз-ларининг етарли булиши ва ранг-баранглиги-

га эътибор каратилгандагина ундан кузлан-ган максадга эришиш мумкин.

Бугунги кунда ижод килиш учун барча шарт-шароитлар яратилган. Узбек мумтоз санъатимиз нафакат Урта Осиёда, балки чет элларда дам узининг довругини таратиб келмокда. Шундай экан, бугунги кундаги долзарб масалалардан бири - дурдона булган узбек мумтоз санъатини кандай булса, шундайлигича ёш авлодга етказиш, ёш, истеъдодли санъаткорларни кашф килиш ва уларни санъатга булган медрларини ошириш ва тарбиялашдан иборат.

Айникса, устоз-шогирд анъаналарига таянган долда, бугунги кунда устоз санъат-корларнинг ижро йулларини, улар яратиб колдирган мумтоз асарларни ва ижро йулларидаги айрим (кочирим ва нолаларни) ижро услубларини ёш, истеъдодли хонанда ва созандаларга ургатиш бугунги кундаги устозларнинг ва шу мураккаб ижроларни кандай булса, шундайлигича узлаштириб, ижро килиб бориш ёш ижрочилар олдида турган мудим вазифалардан биридир.

Зеро, санъат йулида тинмай изланиб, мумтоз санъатимизни мукаммал даражада эгаллаб бораётган куплаб истеъдодлар орасидан халкимиз севган санъаткорлар: Юнус Ражабий, Лутфихон Саримсокова, Х,алима Носирова, Мукаррама Тургунбоева, Тамарахоним, Коммуна Исмоилова, Ортикхужа Имомхужаев, Тургун Алиматов, Фахриддин Содиков, Ганижон Тошматов, Берта Давидова, Саодат ^обулова, Комилжон Жабборов, Набижон Х,асанов, Ботир Зокиров, Муяссар Раззокова ва бошка куплаб шу каби санъат усталаридек буюк санъаткорлар етишиб чикса ажаб эмас.

Фойдаланилган адабиётлар

[1] Юнус Ражабий, Шашмацом, 1-том, Бадиий адабиёт, Тошкент, 1966

[2] Юнус Ражабий, Шашмацом, 2-том, Гафур Гулом номидаги бадиий адабиёт, Тошкент, 1968

[3] Юнус Ражабий, Шашмацом, 3-том, Гафур Гулом номидаги бадиий адабиёт, Тошкент, 1970

[4] Юнус Ражабий, Шашмацом, 4-том, Гафур Гулом номидаги бадиий адабиёт, Тошкент, 1972

[5] Юнус Ражабий, Музика меросимизга бир назар, Гафур Гулом номидаги бадиий адабиёт, Тошкент, 1978

[6] Адмаджон Одилов, Узбек халц чолгуларида ижрочилик тарихи, Укитувчи, Тошкент, 1995

References

[1] roHyc Pa^aÖHH, W^awMayoM, 1-moM, EagHHH agaÖHeT, TomKeHT, 1966

[2] roHyc Pa^aÖHH, W^awMayoM, 2-moM, Fa^yp FynoM HOMHgara öagHHH agaÖHeT, TomKeHT, 1968

[3] roHyc Pa^aÖHH, W^awMayoM, 3-moM, Fa^yp Fy^OM HOMHgara öagHHH agaÖHeT, TomKeHT, 1970

[4] roHyc Pa^aÖHH, W^awMayoM, 4-moM, Fa^yp Fy^OM HOMHgara öagHHH agaÖHeT, TomKeHT, 1972

[5] roHyc Pa^aÖHH, My3UKa MepocuMU3sa 6up Ha3ap, Fa$yp Fy^OM HOMHgara öagHHH agaÖHeT, TomKeHT, 1978

[6] Ä^Mag^OH Oah^ob, V36eK xaxy nornympuöa uwponunuK mapuxu, YKUTyBHH, TomKeHT, 1995

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.