Научная статья на тему 'Мақом санъатида сўзнинг ўрни'

Мақом санъатида сўзнинг ўрни Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
737
43
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мақом / мусиқа / маданият / мерос / тараққиёт / асар / чолғу / бастакор / шеър / ғазал

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — А. Талабоев

Ушбу мақолада халқимиз маданий меросининг ажралмас қисми бўлган миллий мақом санъати, унинг қадимий тарихи, фалсафий илдизлари, бетакрор услуби, ижодий анъаналари ва унинг маънавий хаётимизда эгаллаган ўрни тўғрисида маълумот берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Мақом санъатида сўзнинг ўрни»

Ма^ом санъатида сузнинг урни

А.Талабоев, Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона минтацавий

филиали

Аннотация - Ушбу маколада халкимиз маданий меросининг ажралмас кисми булган миллий маком санъати, унинг кадимий тарихи, фалсафий илдизлари, бетакрор услуби, ижодий анъаналари ва унинг маънавий хаётимизда эгаллаган урни т^рисида маълумот берилган.

Калит сузлар - маком, мусика, маданият, мерос, тараккиёт, асар, чолFу, бастакор, шеър, Fазал.

Халкимизнинг улмас мусика хазинаси -маком жанири узбек ва тожик мусика меросида алохида урин эгалайди. Шашмаком Урта Осиё халкларининг куп асирлик маданий-тарихий таракиётининг махсули-дир. Шашмаком XVIII аср урталарига бориб шакилланган булсада лекин, маком санъатининг тарихи жуда кадим замонларга бориб такалади.

Кадимий маданият учокларидан бири булган Урта Осиёда яшаган халклар жахон фани ва маданияти хазинасига салмокли хисса кушганлар. Улар мусика маданияти сохасида хам жуда бой кадимий меросга эга. Бунга мисол килиб Урта Осиёдан чикан катор олимлар узларининг илмий асарлари билан жаханда ном колдирган Абу Наср Фаробий, Ибн Сино, Ал-Хоразмий ва уларнинг давомчилари мусика назарияси буйича илмий асарлар ёзиб колдирганлар.

Абу Наср Фаробий узининг мусикага багишлаган асарлари "Китобулмусикий ал-кабир"(Мусикага доир катта китоб), "Калам фил-мусика", (Мусика хакида суз), "Китобул мусика", (Мусика китоби)бундан ташкари бобомиз Ал-Хоразмий "Мафотихул-улум" (Илмлар калити) китобини мусикага багишланган кисмида уша асрда Урта Осиёда мавжуд мусика чолгулари толик тафсифланади ва уларнинг хар бири хакида аник маълумот беради.

XIX асрнинг охирги чорагида Шашмаком нотага олинган булса-да, илмий асосда кам

урганилинган. Макомларни ноталаштириш максадида шоир, олим, машхур бастакор Пахлавон Ниёз Мирзабоши танбур нота чизигини ихтиро килади ва бир канча Шашмакомдаги куйларни нотага солади.

ХХ асрга келиб узбек-тожик халклари санъати бойликларини дастлаб профессор В.А.Успенский ноталаштиришга киришади. Бунга макомдон устозлар Ота Жалол Носиров ва Ота Гиёс Абдуганиевларнинг хисалари катта булади. Шашмакомнинг Хоразим йуналишини эса, дастлаб мусикашунос Е.Е.Романовская томонидан нотага олинган.

Сунги йилларда Ю.Ражабий хам Шашмакомни жуда куп макомларни нотага олган. Ю.Ражабий тупламида ашула йулларида узбекча кисман тожик тилидаги шеърларидан фойдаланган. Бунда шеър улчовларининг куйларга мос келишига, уларни шакл ва мазмун жихатидан тугри танлаб олишга катта ахамият берилган. Макомларни ашула матнларини классик-ларимиз Атоий, Лутфий, Саккокий, Навоий, Бобур, Фузулий, Нишотий, Нодира, Увайсий, Махзуна, Мунис, Огахий, Мукумий, Фуркат, Нисбат каби шоирларни газалларидан фойдаланилган.

Маълумки, газал алохида шеърий жанр уларок XII асрдан бошлаб форс-тожик, XIV асрлардан эса, туркий адабиётда кенг тараккий килган. Газалнинг тили ва рухи кутаринкиликка, кутаринки кайфиятлар, хаяжон ва эхтиросларни тараннум этишга йул очади. Шунинг учун маъно ва туйгу газалда узгача бир курк ва фусун билан намоён булади. Газалнинг тили - кунгил тили, дард ва армон тили. Чунки мумтоз шеъриятимиздаги бирор бир лирик жанр инсон кунгли ва рухи сир-асрорини газал даражасида жонли ифодалай олмаган. Матлаъ ва шоир тахаллуси кулланилган мактаънинг булиши газалнинг зарур поэтик талабларидан хисобланган. Фикрий ва хиссий яхлитликка эришиш, яъни А.Навоий

таъкидлаганидек, "хар мазмунда матлаъе вокеъ булса, мактаъгача сурат хайсиятидан мувофик ва маъни жонибидин мутобик"лик, якпоралик узбек газалиёти учун характерли хусусият булган.

Макомда сузнинг урни катта. Албатта макомдаги газал сузларини туб маъносини англамасдан куйлаб булмайди. Мисол учун А.Навоийнинг "Муножот" газалини олайлик.

«Кеча келгумдур», - дебон ул сарви гулру келмади, Кузларимга кеча тонг отгунча уйцу келмади. Лауза-лауза чицдим-у, чектим йулида интизор, Келди жон огзимга-ву, ул шухи бадху келмади. Оразидек ойдин эрканда гар этти эутиёт, Рузгоримдек уам улганда цоронгу келмади. Ул париваш уажридинким, йигладим девонавор, Кимса бормуким, анга курганда кулгу келмади. «Кузларингдин неча су(в) келгай?!» - деб ултурманг мени,

Ким бори цон эрди келган, бу кеча су(в) келмади. Толиби содиц топилмас, йуцса ким цуйди цадам Йулгаким, аввалцадам маъшуце утру келмади. Эй Навоий, бода бирла хуррам эт кунглунг уйин, Не учун ким, бода келган уйга цайгу келмади.

Газал учун лугат

Сарв - тик усадиган дарахт (маъшука назарда тутилган) Гулру - гул юзли Интизор - мушток Бадху - ёмон киликли Ораз - юз, чехра, жамол, талъат Рузгор - турмуш, тирикчилик, кун кечириш

Париваш - парилар, фаришталар сингари

Х,ажр - айрилик, фирок

Утру - карши, рупара

Бода - май, чогир, шароб

Хуррам - шодон

Бу газал ишкий мавзуда, узбек тилидаги шеъриятда энг куп ишлатилган рамали мусаммани махзуф (ёки максур), яъни «фоилотун - фоилотун - фоилотун - фоилун (ёки фоилон)» вазнида ёзилган. Тактеъси: - В - - / - В - - / - В - - / - В - (ёки - В ~). Газалдаги купчилик мисралар рамали мусаммани махзуф, яъни «фоилотун -фоилотун - фоилотун - фоилун» вазнига тушса-да, иккинчи байтнинг «интизор» сузи билан тугаган хдмда туртинчи байтнинг

«девонавор» сузи билан тугаган биринчи мисралари рамали мусаммани максур, яъни «фоилотун - фоилотун -фоилотун - фоилон» вазнида битилган.

Газалда бадиий жихатдан шундай катъий бир коидага амал килинганки, хар бир байтда камида бир тазод (зидлантириш, карама-карши маънолардаги сузларни куллаш) санъати намунасига дуч келамиз. Бу бадиий санъат газалда асосий ифода ва тасвир воситасига айланган.

Биринчи байтда лирик кахрамон, кеча (буни «кечаси» деб хам, «кеча», яъни бир кун олдин деб ^ам тушуниш мумкин) «сарви гулру» (гул юзли сарв, яъни тик коматли ёр) келаман деб, келмади, шунинг учун тонг отгунга кадар кузларимга уйку келмади, дейди. Шунинг узидаёк лирик кахрамон холати, у чекаётган изтироб маълум килинади. Бетокат ошик хар замон-хар замон чикиб, маъшук йулига интизор булди, хатто, жон унинг огзига келди-ю, у ёмон феъл-атворга эга шух гузал келмади (иккинчи байт). «Ул шухи бадху» деганига караб: «Ёр ёмон экан, унда нега ошик уни севади?» -деган фикрга бормаслик керак. Чунки шоирнинг бу ифодасида узига хос эркалаш оханги хам бор. Ёрнинг «бадху»лиги ваъда бериб, ваъдасида турмаганида, холос.

Учинчи байтда ёрнинг орази (юзи) «ойдин» (яъни ок) лиги билан ошик хаётининг коронгилиги бир-бирига зидлаш-тирилади: «Агар оразидек ойдин булганида эхтиёт килиб (биров куриб колмасин деб) келмаган булса, (кеча) хаётимдек коронгу булганда хам келмади-ку!»

Туртинчи байт лирик кахрамон холати янада огирлашганини курсатади: «У паридек ёр хажрида девоналардек йигладим, буни кхриб, кулгиси келмайдиган кимса топилар-микан?»

Бешинчи байтга келиб лирик кахрамон бевосита купчиликка (укувчига) мурожаат килади: «Кузларидан канча сув келар экан деб, мени улдирманглар, (чунки) бу кеча кузларимдан факат кон келди, сув келмади». Бу ерда кон билан сув бир-бирига зидлантирилган. Бу кеча келган куз ёши конга айланиб кетган эди.

Олтинчи байт алохида ажралиб туради. Унда лирик кахрамон толиби содик топилмаслигидан шикоят килишга утади. Байтнинг сузлардан келиб чикадиган маъно-мазмуни куйидагича: «Содик толиб топилмайди, шундай булмаса эди, кимки йулга кадам куйса, «аввал кадам», яъни ундан олдинрокда юрадиган бир маъшук рубару келмайдими?!»

Агар газалнинг дастлабки беш байтида бошдан-охир ваъда бериб, сузида турмаган ёрни кута-кута чеккан азоб-изтироблари хакида гапириб келинган булса, бу байтда бирдан, кутилмаганда лирик чекиниш килинади. Бу ерда нозик фалсафий-тасаввуфий масала кутарилган. «йул» байтда тасаввуфни, Аллох ишкини билдиради. Бу йулда эса садокатли талабгор (ошик) топилмаяпти. Айни гап билан шоир пирга ишора килган. Чунки пир хамиша бу йулни муриддан аввалрок босиб утган, яъни у «аввалкадам» булади. Аввалкадам ошик эса Аллох васлига етиб, маъшукка айланади. Мурид ана шу шайхнинг этагидан тутиб, унга эргашмокчи. Чунки Аллохни севиш учун мурид аввал пирини севиши керак. Бошкача айтганда, Аллохга мухаббат йули бевосита пир калби оркали утади. Чунки тасаввуфда пирга комиллик тимсоли сифатида каралади.

Шунинг учун ушбу газалда мажозий тасвир оркали илохий ишк куйлангани, лирик кахрамон бегона байтда ишкда ундан кура «аввалкадам» булган «толиби содик», яъни пир излаётганига хеч кандай шубха булмаслиги керак.

Охирги байтда икки карра «бода» сузи тилга олинади. Шаклан, яъни юзаки караганда, укувчида майпарастлик таргиб этилаётгандек тасаввур тугилиши хам мумкин. ^олбуки, Навоий буюк ислом шоири эди. Исломда эса маст килувчи ичимликлар харом хисобланиб, ман этилган.

Май, шароб, бода, чогир... Утмишда аждодларимиз истеъмол этган кайф берувчи ичимликлар шундай сузлар билан номланган. Лекин тасаввуфда бу сузлар илмни англатади. Ундан бахраманд булган инсонда Аллохни танишга йул очилади.

Агар бу сузлар шоирнинг шеърий ижодида учраса - улар бадиий тимсол. Борди-ю, бу сузларни муаллиф илмий ёки, умуман, насрий асарларида ишлатса, вазият узгаради: энди уни бадиий тимсол деб эмас, айнан уша спиртли ичимликнинг узи деб хисоблашимиз шарт. Газал хозиргача хам кушик килиб куйланади. Куп хофизларимиз шу газал ижросида уз кучини синаб куради. Куйда хакикий ёр, яъни Аллох васлига етолмаслик дард-у гами, изтироби акс этган.

Бу газал мумтоз кушикчилигимизда ута машхур «Муножот » куйига солиб айтилади. «Муножот» куйининг огир-босиклиги, гам-изтироб рухига мойиллиги билан газал мазмунидаги ошикнинг ёр васлига етол-маганидан чекаётган гам-изтиробларни тушунмасдан куйласа унда маком уз жозибасини йукотади. Агарда хар бир маком куйлайдиган хонанда нима хакида куйлаётгани, шоир бу газали билан нима демокчи эканлиги, мазмун мохиятини тушуниб англаб куйлаган такдирдагина куйнинг дарди хам узгача булади.

Асрлар давомида улуг шоир ва олимлар, мохир бастакорлар, хофиз ва созандаларнинг машаккатли мехнати ва фидоийлиги, ижодий таффакури билан сайкал топиб келаётган ушбу ноёб санъат нафакат юртимизда ва шарк мамлакатларида, балки дунё микёсида катта шухрат ва эътибор козонган. Маком санъатининг гултожи булган Шашмаком ЮНЕСКО томонидан инсониятнинг номод-дий мероси сифатида эътироф этилгани хамда унинг репрезентатив руйхатига киритилгани бунинг яккол тасдикидир.

Утган давр мобайнида мамлакатимизда маком санъатини урганиш ва ривож-лантириш борасида муайян ишлар амалга оширилди. Юртимизда маком кечалари, конференциялар, фестиваллар мунтазам равишда утказиб келинмокда. Бунга яккол мисол килиб хар икки йилда утказиб келинаётган "Шарк тароналари" фестивали-ни келтириш мумкин. Бу фестивалда бир юз эликдан ортик мамлакатлардан юртимизга ташриф буюрган санъаткорлар узларининг мумтоз куй-кушикларини намойиш этишади. Узбекистон Республикаси Призиденти

Ш.Мирзиёев томонидан 2017-йил 17-ноябрда Шахрисабз шахрида хар икки йилда маком фестивали утказиш тугрисида П^-3391 сонли каророрини имзоланган. Бу хам булса давлатимиз томонидан берилаётган жуда катта эътибордан далолатдир.

Агар биз асл, хакикий санъатни билмокчи, урганмокчи булсак, аввало мумтоз маком санъатини билишимиз, урганишимиз керак. Агар биз санъатни, маданиятни кутармокчи булсак, аввало мумтоз маком санъатини кутаришимиз керак. Маком оханглари, маком рухи ва фалсафаси хар бир инсон калбидан, аввало, униб-усиб келаётган ёш авлодимизнинг онги ва юрагидан чукур жой

олиши учун бор имкониятларимизни

сафарбар этишимиз зарур.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

[1] И.Ражабов, Мацом, Тошкент, Маънавият

[2] И.Ражабов, Мацомлар масалаларига доир, Тошкент, 1993

[3] О.Иброхимов, Узбек халц мусица ижоди, Тошкент, 1994

[4] С.Маннопов, Узбек халц мусица маданияти, Тошкент, Янги авлод, 2004

[5] О.Матякубов, Мацомот, Тошкент, 2004

[6] Н.Шадмонов, Рисола-и мусиций, Тошкент 1994

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.