Научная статья на тему 'Режиссура: кеча ва бугун'

Режиссура: кеча ва бугун Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
310
80
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
режиссёр / актёр / пьеса / спектакль / томоша

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — К. Юлдашев, Х. Эгамбердиев

Ушбу мақолада режиссёрлик санъатининг кечаги ва бугуни ҳамда режиссёр ва актёрлар ўртасидаги ҳамкорлик тўғрисида маълумот берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Режиссура: кеча ва бугун»

Режиссура: кеча ва бугун

К.Юлдашев, Х.Эгамбердиев, Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг

Фаргона минтацавий филиали

Аннотация - Ушбу маколада режиссёр-лик санъатининг кечаги ва бугуни х,амда режиссёр ва актёрлар уртасидаги х,амкор-лик т^рисида маълумот берилган.

Калит сузлар - режиссёр, актёр, пьеса, спектакль, томоша.

Режиссёрлик санъатининг илдизлари жуда кадим замонларга бориб такалади, Шунинг-дек, режиссёрлик санъати алохида санъат тури сифатида узок тарихга эга. Лекин улар хар хил жойларда хар хил номлар билан аташган. Мисол учун антик даврда асосий уринни хор бошловчилари эгаллаган. Яъни омманинг фаолияти, кушик, ракс, турли техник воситаларни харакатга келтириш ишлари хор бошловчиси томонидан бош-карилган. Хозирги тушунчада антик театр томошаларига хор бошловчиси режиссёрлик килган.

Урта Осиёда хам бундай режиссёрлар булган, хусусан Узбекистон худудида бундай режиссёрларни бир неча номлари булган. Демак, театр ижодий жамоаси оммавий уйин, майдон томошаларида хамиша корфармон -иш таксимотчиси булган. Бундай томоша-ларда 400 - 500 кишидан ортик одам катнаш-ган. Корфармонинг зимасига цирк уйинлари, понтамимо, масхарабозлик, куз бойлагич, турли хайвонлар уйнатиш, жанг сахналари мавжуд булиб, уларни яхлит томоша шакли-га келтириш албатта корфармонни яъни режиссёрни зиммасида булган.

Режиссура санъати XVIII асрга келиб Германияда расман касб сифатида тан олинди. Чунки театр санъати бу даврга келиб ижтимоий-сиёсий ахамият касб эта бошлади. Чунки ана уша даврга келиб Германияда ишчилар синфининг шаклланиши ва театр санъати таргибот, ташвикот сифатида майдонга чикди. Адабиёт, тасвирий санъат, хайкалтарошлик санъати ривожлангани одамларнинг маънавий савияси усиши, одамларнинг дунёкараши кенгаёганлиги

сабабли профессионал режиссурага кучли этиёж пайдо булди. Ана уша даврдан бошлаб хар хил услублар ишлаб чикила бошланди. Булардан бир мисол килиб "Экгофа" йуналиши, "Шрейдер" йуналиши бу йуналишлар дастлабки Германиялик режис-сёрлар уйлаб топган йуналишлари хисоб-ланади. XIX асрга келиб Веналик режиссёр Шрей Фогел устози Зонельфельс назарияси-ни хаётга тадбик килади. Бу назария асосан актёр томонидан ижро этилган хар бир рол пьеса таркибидан ажралмаслиги, образ -тимсол узининг яхлитлиги билан асарга хамоханг булиши, бу хамоханглик бутун спектакль давомида узлуксиз харакат оркали томошабинга сезилиб туриши керак, деган фикрларни олга сурган. XIX асрда Рассияда хам режиссура санъати ривожлана бошлади. Буларга К.Станиславский, Е.Вахтангов, В.Мейерхольд, А.Таировлар билан боглик. Улар тургун анъаналардан яъни воз кечиб, узларини янгича усулларини хозирги тил билан айтганда инновацион гояларини театр санъатига олиб киришган. Станиславский рус театрида биринчи булиб сахналаштириш маданияти, сахнада инсон феъл - атворини курсатиш конунларини яратди.

Станиславский асосан табиийликка асосий эътиборини каратди. Станиславский пьеса устида ишлашни ижоднинг асоси деб хисоблади, яъни бу стол атрофидаги давр. Режиссёр бошчилигида асарнинг ички омиллари, туб маъноси, кахрамонларнинг узаро муносабати, характерлар, олий максад-ларини аниклаб олиш, драматик асарни бадиий - гоявий вазифаларини аник белгилаб олишга хизмат килади.

Шундай килиб, XIX аср охири XX бошларида режиссура санъатининг ривож-ланиш асри десак хам булаверади, чунки ана шу даврда яратилган услублар хозирги кунда хам актёр ва режиссёрларга дастурул амал булиб келмокда.

Узбек миллий театрига режиссёр тушунчаси К.Станиславский укувчилари,

шогирдлари Е.Вахтангов, В.Мейерхольд, М.Таиров ва Маннон Уйгур Москва театр студияси битирувчилари билан кириб келди. Бу даврга кадар Узбекистан худудида театр санъати хдкида анча тушунчалар бор ва анча ишлар килинган эди. Мисол учун жадидчи-лар томонидан сахналаштирилган Бех,будий-нинг "Падаркуш" ёки Хамзанинг "Захарли хдёт" спектакльлари сахналаштирилган. Лекин уша даврда режиссёр тушунчаси хдли тулик тушунилмаган, режиссёрга уша пайтда муаллим деб мужроат килишган.

Узбек режиссураси секин аста ривожлана бошлади Г.Брим, Тошхужа Хужаев, Баходир Йулдошев, Карим Йулдошев ва бир катор узбек театр режиссёрлари узбек режис-сурасига жуда катта хиса кушишган. К.Станиславский: "Катта салох,иятга эга булган турли касб эгалари бир саф булиб, катта куч билан томошабинга таъсир курсатади ва минглаб инсонларни юрагини бир маром, бир хил уришга мажбур килади", "Шунча инсонларни ким бир максад, бир маслак йулида бирлаштира олиши мумкин?" Сузсиз - режиссёр! Факат режиссёргина барча хдракатларни бир максад ва бир гоя атрофида бирлаштира олади.

Хуш режиссёрлик - кандай касб? Режиссёр - кандай одам? Режиссура инсон рух,иятини, табиатини урганувчи инженеря. Х,озирги кунда Узбекистон театрларининг долзарб, глобал муаммоларидан бири - бу етук, яхши режиссёрларнинг йуклиги. ^изик нега бундай...? Ах,ир Узбекистон давлат санъат ва маданият институти хар йили х,ар х,ил йуналаишларда (Мусикали театр режис-сёри, драма театр режиссёри, кугирчок театр режиссёри, эстрада ва оммавий байрамлар театр режиссёри) режиссёрларни укитиб чикармокда. Лекин барибир театрларда режиссёр муаоммоси, муаоммолигича колиб келмокда. Бунинг сабаби устозим Узбекистонда х,измат курсатган санъат арбоби Карим Йулдшев айтганларидек "Режиссёр булиб тугилиш керак" деб бежиз эътироф этмаганлар. Режиссёр х,ар кандай спектакль яратмасин унинг узига х,ос киёфаси булади. Шундай экан, режиссёр халк дилининг таржимони сифатида инсон-

ларнинг сах,на асарларларидан оладиган рух,ий бойлиги учун х,ам жавобгардир. Режиссёр айтмокчи булган фикрни самимий-лиги, мазмуни, бадиий-гоявий дунёкараши-нинг кенг шаклланганлиги, ижтимоий, фалсафий мушохдданинг теранлиги, хдёт-нинг паст-баландини яхши тушуна билиши керак. Булардан ташкари режиссёрда эстетик диднинг мукамал шаклланганлиги ёлгонни-ростдан, сох,таликни - хдкикийдан ажрата олиши лозим. Режиссёрнинг томошабини актёр х,исобланади, шунинг учун режиссёр х,ар томонлама яхши шаклланган етук режиссёр булиши керак нимага-ки, актёр яратган тимсол-образи канчалик яхши чикса тооашабин актёрни шунча куп олкишлайди. Режиссёрнинг томошабини куп олкишлаши учун режиссёр шунча изланиши керак, куп китоб укиши, куп кузатиши ва албатта изланишдан тухтамаслиги керак булади. Режиссёр албатта биринчи навбатда ташкилотчи булиши лозим. Режиссёрнинг яна бир жихдтларидан бири бу албатта педагог булиши лозим. Актёрнинг онгини устиради, тарбиялайди, актёрлик мах,орати-ни ривожлантиради. И.В.Немерович-Данченко "Режиссёр - ташвикотчи, режиссёр - кузгу, режиссёр ташкилотчи" булиши керак деб бежиз айтмаган, режиссёрда ташкилотчилик кобилияти булмаса ундан яхши танкидчи чикиши мумкин. Театр санъати хакида гапираверади, гапираверади лекин яхши спектакль сах,налаштира олмайди. Ташкилотчилик кобилияти булма-са у мутлако режиссёр була олмайди. Режиссёрликка хос булган салох,ият билан биргаликда, актёрликка х,ос энг мух,им кобилияти булиши зарур. Режиссёр, актёрлардан кура актёрлик мах,орати яхши булиши керак,бундан келиб чикиб, "нимага" деган савол тугилади? Узи билмаган одам бошкага кандай ургатади. Шунинг учун режссёр актёрдан икки х,исса кучлирок булиши керак.

Мустакилликдан сунг узбек театр санъатини янги тугилган чакалок ёки жуда узок вакт кафасда сакланган кушга киёсласа булади. Сабаб, жуда узок вакт кафасда сакланган кушни ташкарига куйиб юборса

табиийки куш уча олмай ерга кулаб тушади. Узбек театр санъати хам табиийки актёр ва режиссёрлар нима килишни билмай гангиб колишгандай булди. Таъкидлаганимдек театр санъатини чакалокка ухшатган эдим, ана уша чакалок йиллар давомида у ёкдан, бу ёкка урилиб секин - аста улгаймокда. Шу аснода режиссура санъати хам уз йулига тушмокда, лекин узбек театр санъатида делитантлар купайиб кетган. Агарда актёр, актёрлигини, режиссёр режиссёрлигини килса, шунда театр санъати яна уз изига тушади. Агар хакикий режисёр спектакль куйса пьесада бор барча кахрамонларни аввал узи ижро килиб куради, сунг актёрга беради. Лев Толстой - "Агар асар ёза олмасанг, яхшиси ёзмаганинг маъкул" деган сузини режиссурада "Агар сахналаштира олмасанг сахналаштирма" деб ишлатишимиз маъкул. Биз биламизки театр санъати синтез санъат хисобланади. Х,озирги кунда ана уша синтез бузилган. Синтезнинг бузилишининг асосий сабабчиларидан бири бу албатта режиссёр хисобланади. У рассомни спек-такльга тугри келмайдиган эскизини кабул килади, актёрлар узларини кийимларида сахнага чикишига парво килмайди. Бундай мисолларни жуда куплаб келтириш мумкин. Узбекистонда хизмат курсатган санъат арбоби Карим Йулдашев айтганларидек, "Театрда харбийча тартиб булиши шарт, агар

харбийча тартиб - интизом булмаса, ана уша театрдан яхши спектакль чикмайди" деб бежизга айтмаганлар. Театр санъатида, режиссура санъатида харбийча тартиб -интизом булмас экан, бу театрда яхши спектакль куйилиши амримахолдир.

Узбекистон Республикасининг Биринчи Президенти И.А.Каримов "Юксак маънавият - енгилмас куч" асарида "Агар биз Узбекистоннинг дунёга тараннум этмокчи, унинг кадимий тарихи ва ёруг келажагини улугламокчи, уни авлодлар хотирасида бокий сакламокчи булсак, авваламбор, буюк ёзувчиларни, буюк шоирларни, буюк ижодкорларни тарбиялашимиз керак". Чунки санъаткор - тарих ва келажак урта-сидаги узига хос куприк, аждодлар ва авлодлар меросини, анъаналарини бир-бирига богловчи воситадир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

[1] И.Каримов, Юксак маънавият -енгилмас куч, Тошкент, Маънавият, 2008

[2] Ж.Махмудов, ^.Махмудова, Режиссура асослари, Тошкент, Узбекистон миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2008

[3] М.Тулахужаева, ХХ аср театр ислохотлари, Тошкент, Жахон адабиёти журнали

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.