Научная статья на тему 'Санъатга бағишланган умр'

Санъатга бағишланган умр Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
259
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
театр / санъат / мусиқали театр / спектакль / театршунос / ижод / санъаткор / раҳбар / режиссёрлик

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ҳ. Умарова, Ш. Усмонов

Ушбу мақолада узоқ йиллар давомида Қўқон ва Фарғона шаҳарларидаги театрлар, шунингдек бошқа санъат ва маданият муассаларида раҳбарлик лавозимида ишлаб келган, ўз касбига содиқ санъаткор шу давргача бирон кун бўлмасин ижодий меҳнат қилиш, элу-юрт ва халқига хизмат қилишдек шарафли ишдан тўхтамаган, таниқли театршунос Алижон Умаров фаолияти ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Санъатга бағишланган умр»

Санъатга багишланган умр

Х,.Умарова, Ш.Усмонов, Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона

минтацавий филиали

Аннотация - Ушбу маколада узок йиллар давомида ^укон ва ФарFона шах,арларидаги театрлар, шунингдек бошка санъат ва маданият муассаларида рах,барлик лавозимида ишлаб келган, уз касбига содик санъаткор шу давргача бирон кун булмасин ижодий мех,нат килиш, элу-юрт ва халкига хизмат килишдек шарафли ишдан тухтамаган, таникли театршунос Алижон Умаров фаолияти ёритилган.

Калит сузлар - театр, санъат, мусикали театр, спектакль, театршунос, ижод, санъаткор, рах,бар, режиссёрлик.

Театр бу ойнайи равшандур, ким унда нимани куришни хохласа шуни куради. Ундаги асл мохият хаёт кандай булса шундайлигича намаоён булишидадур. Театр санъати хаётни, вокеа-ходисаларни, турли курашлар ва зиддиятларни, ички кечинма-ларни драматик хатти-харакатларда, актёр ижроси оркали акс эттиради. Бунда ёзувчи томонидан ёзилган песа ёки либреттога таянилади. Театр фидоийлик талаб килади. Анашундай фидоий ижодкорлардан бири, театр санъатига улкан хисса кушган А.Умаровнинг санъатга, жумладан, театр санъатига булган кизикиши жуда ёшлигидан, мактабда укиб юрган кезларидан бошланган. Унинг санъатдаги хаёти ва фаолияти 1944-йилда, II жахон уруши даврида ^уконда ташкил этилган "Ёш томошабинлар театри" да актёрлик лавозимида ишга кирган кунидан бошланган. Ёшлар театрида ишлаш даврида у, узини биринчи устози, "Узбекистонда хизмат курсатган санъат арбоби" хожи бурбон Назаров томонидан сахналаштирилган таникли болалар ёзувчиси Шукур Саъдуллонинг II жахон уруши мавзусида ёзган "Омонат" номли асарида, унинг бош кахрамонларидан бири, жасур узбек йигити Азамат, шу мавзуда ёзилган "Полк угли"да Охунбобоев, Гоголни

"Уйланиш" асарида Анучкин, "Мардлик чуккиси"да мухандис, шунингдек, шахар-даги Х,амза номидаги мусикали драма театрининг етакчи артисти "Узбекистон халк артисти" Собохон Каримова томонидан сахналаштирилган "Ёрил тош" мусикали драмасида асарнинг бош кахрамони Гулноранинг угай акаси ролларини ёркин ва ифодали килиб ижро этиб, ёш томошобинлар ва уларнинг ота-оналарини хурмати ва эхтиромига сазовор булади.

А.Умаров ёшлар театрида ижод килиш билан бирга, шахардаги Х,амза номли мусикали драма театрининг спектаклларида хам катнашиб, улардаги кичик ва эпизод ролларни уйнаб, уз касбий махорати ва тажрибасини орттира боради.

А.Умаров 1947-йилда биргина ^укон шахри эмас, балки Фаргона водийсидан биринчи булиб II жахон урушидан сунг Тошкентда очилган А.Н.Островский (хозир-ги Маннон Уйгун) номидаги Урта Осиё театр санъати институтига укишга киради.

Институт рахбарияти бу ёш ижодкорни илми, билими, санъаткорлик кобиляти ва махорати, ^укон театридаги салкам турт йиллик тажрибасини хисобга олиб, уни бир йула "Актёрлик" факултетини 2-курсига кабул килади.

Бу санъат олийгохида А.Умаров узбек театрчилиги ва кино санъатининг келгуси-даги йирик арбобларидан Х,амид Абдуллаев, Ирода Алиева, Х,амза Умаров, Лола Бадалова, Асил Алихужаев ва Мушаррафхон Зайнутдиновалар билан бирга тахсил ола бошлайди.

Уларга республикадаги йирик сахна усталари ва театр мутахассисларидан Жовод Обидов, Наби Рахимов, Назира Алиева, Г.Березин ва Х,олида Устабоевалар дарс беради.

А.Умаров институтдаги укиши давомида уз курсдошлари билан тез-тез пойтахт театрларига бориб уларнинг репитиция-ларида катнашиб, спектаклларини томоша

килиб туради.

А.Умаров 1950-йили институтни аъло бахолар билан тугаллайди. Факултетнинг диплом иши Х,амзанинг "Бой ила хизматчи" спектаклида, унинг бош кахрамонларидан Солих бой образини катта майорат билан ёркин ва хаётий килиб яратиб, давлат имтихон комиссияси ва институт рахбар-ларининг тахсинига сазовор булади.

Шундан сунг институт рахбарияти бу талабани билими, кобиляити, бадиий адабиёт ва санъатга булган эътикодини назарда тутиб, соха буйича илмий кадрлар тайёрлаш максадида, А.Умаров ва унинг курсдоши Хамид Абдуллаевларни институтда колиб, "Театршунослик" факультетида укишни давом этдиришга маслахат беради ва укиш давомида уларни моддий томондан куллаб-кувватлаб туришлик учун ассистентлик маошини хам тулаб туришга ваъда беради.

Бу таклифларни мамнуният ва зур хурсандчилик билан кабул килган бу икки дустни институт рахбарияти бир йула "Театршунослик" факултетининг III курсига кабул килади.

А.Умаров энди, уз курсдошлари билан театршунослик назарияси ва асосларини кунт билан урганишга киришади.

Бу факультетда дарслар факат рус тилида олиб борилиб, унда Москвадаги Луначарский номидаги театр санъати инсти-тутидан таклиф килинган йирик театршунос олим Мики Морозов, машхур Горькийшунос олим А.Т.Михайлов, театршунослик фани буйича тажрибали педагог К.Г.Березин, театр тарихи буйича ёш мутахассис Х.Д.Устабоевалар дарс берар эди.

А.Умаровга диплом иши учун ^укондаги Х,амза номли мусикали драма театрининг тарихини ёзиш топширилади. Бунга инсти-тутнинг директори, 1932-1935-йиллар-да ^укон театрида директорлик лавозимвда ишлаб келган М.В.Верхацкийни узи рахбарлик килади.

А.Умаров 1952-йили институтни муваффакият билан тугаллагач, шу йили уни собик Узбекистон Олий Совети кошидаги санъат бош бошкармасининг бошлиги Али Мухсиновнинг йулланмаси билан ^укондаги

Х,амза номли мусикали драма театрига директор муовини лавозимига ишга юбори-лади.

А.Умаров узи билан ^укон театрига шу йили театр институтини "Актёрлик факултети"ни битирган ёш мутахассислар Туйчи (Мирхосил) Орипов, Машрабхон Рахимова, Рихси Орифжонов, Саъдулло Аноркуловларни хам етаклаб келади. Театр ижодий жамоасини олий маълумотли, ёш мутахассис кадрлар билан тулдириш ва мустахкамлаш ишига узининг муносиб хиссасини кушади.

Бу ёш мутахассис-рахбар, театрда асосан илмий, ижодий ва тарбиявий ишлар билан шугулланиш билан бирга, молия-хужалик ва ташкилий ишларни хам бошкара боради.

Уша даврда А.Умаров биринчи шахар ва вилоятда эмас, балки бутун Фаргона водийсида яккаю-ягона театршунос булгани учун, ундан максадли ва унумли фойдала-нишлик максадида, 1954-йили уни Фаргона вилояти бош бошкармасининг буйруги билан шу бошкармада санъат ишлари буйича катта инспекторлик лавозимида ишлашлик учун Фаргона шахрига олиб кетилади.

А.Умаров Фаргонада ишлаш даврида, вилоятнинг барча профессионал ва халк театрлари, музейлар, мусика мактаблари, шунингдек, бадиий хавоскорлик тугараклари устидан назорат ишларини олиб боради. Шу билан бирга вилоятда хар йили утказилиб туриладиган миллий ва анъанавий байрам-лар, халк сайиллари, вилоят ва республика микёсидаги фестивал ва курик-танловларни ташкил килиш ва утказишда фаол катнашиб туради.

А.Умаров узининг Фаргонадаги 17 йиллик мехнат фаолияти даврида, вилоят халк ижодиёти уйининг ташкилотчиси ва директори, М.Горький (хозирги Юсуфжон Шакаржонов) номидаги вилоят мусикали драма ва хажвия театрининг директори, 1966-1968-йилларда бир вактнинг узида, М.Горький номли вилоятлараро рус драма-тик театрида хам уриндош сифатида театр директори, вилоят маданият бошкармаси бошлигининг муовини лавозимларида ишлаб келади.

Шу давр ичида у икки маротаба Москвада, собик СССР Маданият министрлиги кошида очилган иттифокдош республикалар халк ижодиёти уйлари ва театр директорларини бир ойлик малака ошириш курсларида укиб келади.

1966-йилда Тошкентда утказилган Узбекистон зиёлиларининг I съездида иштирок этади. 1969-йилда Москвада утказилган III узбек адабиёти ва санъати декадасида Фаргона вилоятидан бориб катнашган санъаткорларнинг рахбари сифатида катнашади.

А.Умаров вилоят халк ижодиёти уйининг директори лавозимида ишлаган даврида, хар йили бахор палласида, вилоят маркази Фаргона шахрида, Москвада малака ошириш курсида укиган пайтида, пойтахт санъат-корлари ва маданият ходимларидан урганиб келган, хаваскорлик халк драматик тугарак-ларини бир ойлик "Театр бахори" номли курик-танловини утказиб туради. Курик-танлов ойида юкори уринларни эгаллаган драматик жамоалар ва кузга куринган истъедодли ёш хаваскор йигит-кизларни "Фахрий ёрлик", "Диплом" ва кимматбахо эсдалик совгалари билан мукофотлаган.

А.Умаров Узбекистон маданият министр-лигининг буйругига асосан 1959-1961-йил-ларда вилоят халк ижодияти уйи кошида, Фаргона водийси буйича 3 ойлик вилоят-лараро драматик ва мусика тугараклари рахбарларини тайёрлов курсини очиб, унда Фаргона, Андижон ва Наманган шахар-ларидан келган ёшларни укитиб туради.

1961-йилда А.Умаров ^укон театрининг рахбарияти ва ижодий жамоасининг талаби-га биноан, вилоят маданият бошкармасининг буйругига асосан, оила аъзолари билан ^уконга кайтиб, 1989-йилгача, яъни мехнат пенсиясига чикканига кадар, театрдаги катта-кичик рахбарлик лавозимларида, жумладан театр директорини муовини ва театр директори булиб ишлаб келади.

А.Умаров нафакага чиккан булса хам лекин утган йиллар мобайнида бир кун булса хам мехнат килишдан тухтагани йук. Шу давр ичида у талаб ва таклифларга биноан шахар хокимлигининг маданият ишлари

булимини "асосий ишлар" буйича катта инспектори, Занжирали Мирзатов номидаги халк театрининг режиссёри, шахардаги "Янги обод" номли 52-махалла фукаролар йигинининг ташкилотчиси ва оксоколи, 2003 йилнинг бошидан бошлаб то 2007-йилнинг охиригача Хамза номидаги шахар театри-нинг адабий эмакдоши лавозимларида ишлаб, ижодий мехнат килиб келди.

А.Умаров санъат ва маданият сохасида ишлаш давомида, узининг ёшликдан мехр куйиб ишлаган актёрлик касбини унутгани йук. У Фаргона ва ^укон театрларига рахбарлик килиб юрган кезларида, хар иккала театр сахнасида яратилган "Йулчи юлдуз" спектаклида, инглиз разведкачилари Маллисон ва Бейли, ^укон театрида сахналаштирилган "Дуст нидоси" асарида Афгонистон согликни саклаш министри образларини чукур талкин килиб, уларни характери, ички-ташки дунёси ва олий максадини ёркин бадиий буёклар билан очиб бера олди.

А.Умаров актёрлик касби билан бирга, ёшлигиданок режиссёрлик санъатига хам катта мехр куйиб келган. Шу боис у Тошкентдаги театр санъати институтида укиб юрган кезларида "Беш ёгоч" дахасидаги 75-сонли урта мактабда очилган бадиий хаваскорлик тугарагига рахбарлик килиб, унинг сахнасида рус драматурги С.Михалковнинг "Уйимга кетаман" номли пеъсасини сахналаштирган. Ёшлар ижроси-даги бу спектакл мувоффакиятли чиккан. Бу хакда 1950-йилда "Ёш Ленинчи" газетасида босилган маколада билдирилган фикр ва мулохазалар бунга ёркин мисол була олади.

А.Умаров Фаргонада вилоят маданият бошкармасида ишлаб юрган йилларида Маргилон шахридаги маданият уйи кошида очилган "Нурхон" номидаги халк театрида хам уриндош сифатида бош режиссер лавозимида ишлаб, дастлаб унинг сахнасида Х,амзанинг "Захарли хаёт" (ёхуд "Ишк курбонлари" асарини сахналаштиради. Спектакль шахар томошабини хамда ёш йигит-кизларига маъкул ва машхур булган бу спектакл узок йиллар давомида халк театри сахнасидан тушмай, унинг репертуаридан

мустахкам урин олади. А.Умаров кейин-чалик бу фожиавий асарни мусикали намунасини яратиб уни 1999-йили ^укон-даги З.Мирзатов номидаги халк театри сахнасида куйишга мувоффак булади. Асарни сахнага куйилишида, унинг жанри ва гоявий мазмундан келиб чикиб Х,амзанинг уз шеърлари, узбек халк ва мумтоз куй кушик-ларидан унумли ва максадли фойдаланил-гани, спектаклни бадиий кийматини оши-ришга катта омил булади.

"Захарли хаёт"дан сунг А.Умаров Маргилон халк театри сахнсида бирин-кетин Уйгуннинг "Шубха", махаллий драматург Х.Усмоновнинг "Фарзанд доги" асарларини куйиб, томошабинларни обру-хурмати ва тахсинига сазовор булади.

Бу хакда "Маргилон хакикати" газетаси-нинг 1971-йил 9-июль 98(7025) сонида босилган "Фарзанд доги", "Коммуна" газета-сининг 1971-йил 24-июль сонида босилган "Фарзанд доги", "Маргилон хакикати" газетасининг 1971- йил 19-сонида босилган "Шубха", "Ферганская правда" газетасининг 23-февраль 38(13958) сонида босилган "Разрешенное сомнение", "Маргилон хакикати" газетасининг 1961-йил 24-январдаги "Халк олкиши", "Узбекистан хотин-киз-лари" журналининг 1961 йил 2-сонида босилган "Маргилон халк театри", ёзувчилар А.Аркадева ва И.Тихоновларнинг Тошкент шахридаги "Узбекистон ССР давлат нашри-ёти" томонидан чоп этилган "Маргеланские народные таланты" китоби ёркин мисол була олади.

А.Умаров узи директорлик килиб юрган кезларида, Фаргона театри сахнасида куйган махаллий драматург Мухммаджон Хайруллаевнинг "Гавхар" номли драмаси хам театр мухлислари ва мутахассисларида яхши таъсурот колдирган. Спектакль Фаргонада уйналишидан ташкари, 1968-йилда Андижон ва Наманган вилоятларида утказилган ёзги гастрол сафари даврида томошобинлар, шу ерлик театр ва маданият ходимларига хам маъкул ва манзур булган.

А.Умаров санъат ва маданият сохасидаги тажрибали рахбарлардан бири, театр мутахассиси сифатида вилоятдаги профес-

сионал ва халк театрларининг янги спектакл ва концерт дастурларини тайёрлаш жараёни ва уларни театр бадиий кенгаши ва жамоатчилик курикларида фаол катнашиб, уларни гоявий ва бадиий жихатдан юксак сахна асарлари булиб чикиши учун доимо катта гамхурлик ва жонбозлик курсилиб келган. Уларни шахар, туман, вилоят ва республика матбуотида ёритиб турган.

Хозирги кунда бу театршунос ва тажрибали журналист 1954-йил, яъни ярим асрдан ортикрок давр давомида, республшса матбуоти, шунингдек кушни республика-ларнинг газеталарида чоп этилган 200 га якин макола, такриз ва ижодий портретлари ^укондаги вилоят улкашунослик музейи фондида сакланиб келмокда.

Хозирги кунда А.Умаров узбек миллий театри санъатининг машхур сахна уста-ларидан Узбекистон халк артисти Муроджон Ахмедовнинг хаёти ва ижодий фаолияти хакида ёзган "Олтин водий куйчиси" деб номланган китоби нашрга тайёрлаб куйган.

Шу билан бирга у республикамизнинг энг тунгич театрларидан бири "^укон театри-нинг тарихи" китоби устида хам астойдил иш олиб бормокда.

А.Умаров театр санъати сохасида тажри-бали ва омилкор мутахассис сифатвда, доимо узи рахбарлик килиб келган ^укон ва Фаргона театрларини йиллик репертуар, ишлаб-чикариш ва молиявий режаларини уз вактвда бажарилиши ва ошиб бажарилиши устидан назорат урнатиб келган. Уларнинг моддий-техник базасинн яхшилаб, керакли маблаг, материал, асбоб-ускуна ва жихозлар билан таъминлаб турган.

А.Умаров вилоят театрларида ишлаган чогларида уларнинг ижодий жамоаларини янги, ёш истеъдодли мутахассис актёр, режиссёр, созанда ва бошка техник ходимлар билан тулдириш ва улардан самарали фойдаланиш ишига алохида эътибор бериб келган.

Утган давр ичида А.Умаровни гамхурлиги ташаббуси ва саъи-харакатлари туфайли, вилоят театрларининг 20 дан ортик ходим-лари Узбекистон Республикасининг юксак унвонлари, орден ва медаллари, шунингдек

диплом ва фахрий ёрликлари билан мукофотланган.

"Узбекистан халк артистлари" - Соли Ахмедов, Зуннун Мадалиев, Х,афиза Иброхимова, Муроджон Ахмедов, Таваккал Кодиров, "Узбекистонда хизмат курсатган санъат арбоби" - Дехкон Жалилов, "Узбекистонда хизмат курсатган артист" -Абдурахим Маткаримов, Юнусжон Орипов, Ганижон Хатамов, Каноатхон Хатамова, Юнусжон Орипов, "Узбекистонда хизмат курсатган маданият ходими" - Мухторжон Муртазаев (Фаргона вилоят узбек театри), "Узбекистон халк артисти" - Валентина Щукарёва, "Узбекистонда хизмат курсатган артист" - Тамара Шляпинкова (Фаргона вилоятлараро рус драма театри), "Узбекистон халк артисти" - Рашиджон Содиков, "Узбекистонда хизмат курсатган артист"лар - Х,аётхон Махмудов, Махбуба Мансурова, Хурсаной Умарова, Султон Собиров, Ойшахон Жураева, Шомурод Хакимов (Кукон театри) шулар жумласидандир.

А.Умаров узининг санъат ва маданият сохасидаги 64 йиллик мехнат фаолияти давомида, унлаб шогирдларни тарбиялаб, етиштириб берди. Хозирги кунда уларнинг аксарияти шахримиз, вилоятимиз ва респуб-ликамиздаги санъат ва маданият муассаса-ларида ишлаб, ижод килиб, миллий мада-ниятимиз, маънавиятимиз ва кадрият-ларимизни усдириш ва юксалтириш ишига узларининг муносиб хассаларини кушиб келмокдалар.

Мехнатсевар, камтарин инсон, тажрибали ва омилкор рахбар, купчилик санъат ва маданият ходимларини устози А.Умаров ва унинг хизматлари хакида республикамиз матбуотида куплаб материаллар чоп этилган.

Куконлик таникли журналист ва драматург Коммуна Олимованинг "Мехнат байроги" газетасининг 1989 йил 6-январдаги 3(11068) сонида босилган "Санъатга багишлашан умр", шу газетанинг масъул ходими, таникли журналист А.Исомитдинов-ни "Фаргона хакикати" газетасиниш 1998-йил 3-октябрдаги 116 (20414) сонида "Эзгуликка ошно калб", Кукондаги Х,амза

номли театрнинг директори - Т.Орифжонов, бош режиссёри - А.Азизов, сахналаштирувчи режиссёри "Узбекистонда хизмат курсатган маданият ходими" М.Жураевларнинг "Фаргона хакикати" газетасининг 2004-йил 13-майдаги 20(21038) сонида босилган "Сархисоб", театр директори Т.Орифжонов-нинг Узбекистон республикаси маданият ва спорт ишлари вазирлиги, "Узбектеатр" ишлаб чикариш бошкармасиниш "Театр" адабий-бадиий ахборот - реклама журнали-нинг 2004-йил 2-сонида босилган "Сархисоб" номли маколалари, шунингдек утган асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб республикамизда чоп этилган "Гулистон", "Хотин-кизлар", "Саодат", "Ёш Ленинчи" газеталари ва бошка кардош республикалар матбуотида ёритилган маколалар бунга ёркин мисол була олади. А.Умаров узшшш узок йиллик мехнат фаолияти даврида узбек миллийчилик санъати ва маданиятини устириш ва ривожлантириш ишига салмокли хиссаси учун куйидаги давлат мукофот-ларига сазовор булган.

1941-1945 йиллардаги Улуг Ватан уруши йилларида фронт ортида килган фидокорона хизматлари эвазига "Мехнатда урнак курсат-ганлиги учун" медали, 1986-йилда "Галаба-нинг 40 йиллиги", ва мазкур йилнинг узида "Мехнат фахрийси" медаллари, 1992-йилда "Мустакиллик эсдалик нишони", 1994-йилда "Шухрат", 1995-йилда 1941-1945 йиллардаги "Улуг Ватан урушида фашизм устидан козонилган галабанинг 50 йиллиги" юбилей медали, 2006-йилда "Узбекистон мустакил-лигининг 15 йиллиги" медаллари шулар жумласидандир.

Булардан ташкари А.Умаров собик СССР маданият министрлиги, СССР куролли кучлари, Узбекистон маданият министрлиги, республика касаба уюшмалари кумитаси, Фаргона вилоят маданият бошкармаси, шахар партия ва ижроия кумиталари, мустакиллик йилларида шахар хокимлиги ва жамоат ташкилотлари томонидан 23 та фахрий ёрлик ва кимматбахо эсдалик совгаларни олишга сазовор булган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

[1] А.Аркадиева, И.Тихонов, Маргеланские народные таланты, Ташкент, Узбекистан, 1973

[2] S.Frederick Starr, Ferghana valley: the heart of Central Asia. London, Routledge, 2011

[3] A.AAcaHKaHOB, "Манас" Фергана -долина дружбы и согласия, Уш, Август, 1997.

[4] B.A.Litvinsky, History of civilization of Central Asia. Volume 3. Delhi, Motilal Banarsidas, 1999

[5] M.S.Azimov, History of civilization of Central Asia. Volume 4. UNESCO, 1998

[6] X.A6flyn.aeB. MaenoHO 3ae^uü. TomKeHT, ^aBp npecc

[7] K.Avaz, Distant sounds and melodies. Michigan University, Ghaful Ghulom, 1997

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.