Научная статья на тему 'ЗАКЛЮЧЕНИЕ СДЕЛКИ ВОПРЕКИ ИНТЕРЕСАМ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН: ПОНЯТИЕ, ПРИЗНАКИ, СОСТАВ ПРЕСТУПЛЕНИЯ'

ЗАКЛЮЧЕНИЕ СДЕЛКИ ВОПРЕКИ ИНТЕРЕСАМ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН: ПОНЯТИЕ, ПРИЗНАКИ, СОСТАВ ПРЕСТУПЛЕНИЯ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
119
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
интерес / сделка / ответственность юридических лиц / примерение / должностное лицо / экономическая безопасность / поощрительная норма / заведомо невыгодная сделка. / interest / transaction / liability of legal entities / example / official / economic security / incentive rate / obviously unprofitable transaction.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Бобожонов Бобохон

В статье автором рассматриваются вопрос, касающийся заключения сделок против интересов Республики Узбекистан, а также понятие, особенности и состав такого преступления. Анализируется состав преступления при заключении сделок, противоречащих интересам Республики Узбекистан, рассматриваются некоторые особенности ответственности, установленные в зарубежных странах, в частности вопросы об уголовной ответственности юридических лиц. Кроме того, автором внесены предложения по введению ответственности юридических лиц за совершение сделок, противоречащих интересам Республики Узбекистан, смягчению ответственности за данные преступления, освобождению от ответственности в связи с примирением лиц, совершивших преступление, в случаях возмещения убытков.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONCLUSION OF A TRANSACTION AGAINST THE INTERESTS OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN: THE CONCEPT, FEATURES, AND COMPOSITION OF THE CRIME

In the article, the author considers the issue of concluding transactions against the interests of the Republic of Uzbekistan: the concept, features, and composition of the crime. The article also analyzes the composition of the crime of concluding transactions contrary to the interests of the Republic of Uzbekistan, examines some features of liability in foreign countries, particularly the issues of criminal liability of legal entities. In addition, the author makes proposals to introduce liability to legal entities for transactions that contradict the interests of the Republic of Uzbekistan, to mitigate liability for these crimes, to release from liability in connection with the reconciliation of persons who have committed a crime in cases of compensation for losses.

Текст научной работы на тему «ЗАКЛЮЧЕНИЕ СДЕЛКИ ВОПРЕКИ ИНТЕРЕСАМ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН: ПОНЯТИЕ, ПРИЗНАКИ, СОСТАВ ПРЕСТУПЛЕНИЯ»

UDC: 342.44(042)(575.1)

Бобожонов Бобохон

Тошкент давлат юридик университети мустакил изланувчиси E-mail: b.bobojonov@qqb.uz

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ МАНФААТЛАРИГА ХИЛОФ РАВИШДА БИТИМЛАР ТУЗИШ ЖИНОЯТИ: ТУШУНЧАСИ, БЕЛГИЛАРИ, ТАРКИБИ

Аннотация. Мацолада муаллиф томонидан Узбекистон Республикаси манфаатларига хилоф равишда битимлар тузиш жинояти тушунчаси, белгилари, жиноят таркибига оид масалалар ёритилган. Шунингдек, Узбекистон Республикаси манфаатларига хилоф равишда битимлар тузиш жинояти таркиби таулил цилиниб, айрим хорижий давлатларда жавобгарликнинг узига хос жщатлари, хусусан, юридик шахсларнинг жиноий жавобгарлигига оид масала уам куриб чицилган. Бундан ташцари, Узбекистон Республикасининг манфаатларига хилоф равишда битимлар тузиш жиноятини содир этганлик учун юридик шахслар жавобгарлиги масаласининг киритилиши, мазкур жиноят учун жавобгарликни енгиллаштириш, жиноят содир этган шахсларнинг етказилган зарарни цоплаган ууолларда жиноий жавобгарликдан озод цилиш белгиланиши тугрисидаги таклифлар илгари сурилган.

Калит сузлар: манфаат, битим, юридик шахслар жавобгарлиги, ярашув, мансабдор шахс, ицти-содий хавфсизлик, рагбатлантирувчи норма, наф келтирмаслиги аён булган битим.

Бобожонов Бобохон

самостоятельный соискатель Ташкентского государственного юридического университета

ЗАКЛЮЧЕНИЕ СДЕЛКИ ВОПРЕКИ ИНТЕРЕСАМ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН: ПОНЯТИЕ, ПРИЗНАКИ, СОСТАВ ПРЕСТУПЛЕНИЯ

Аннотация. В статье автором рассматриваются вопрос, касающийся заключения сделок против интересов Республики Узбекистан, а также понятие, особенности и состав такого преступления. Анализируется состав преступления при заключении сделок, противоречащих интересам Республики Узбекистан, рассматриваются некоторые особенности ответственности, установленные в зарубежных странах, в частности вопросы об уголовной ответственности юридических лиц. Кроме того, автором внесены предложения по введению ответственности юридических лиц за совершение сделок, противоречащих интересам Республики Узбекистан, смягчению ответственности за данные преступления, освобождению от ответственности в связи с примирением лиц, совершивших преступление, в случаях возмещения убытков.

Ключевые слова: интерес, сделка, ответственность юридических лиц, примерение, должностное лицо, экономическая безопасность, поощрительная норма, заведомо невыгодная сделка.

Bobojonov Bobokhon

Independent Researcher, Tashkent State University of Law

CONCLUSION OF A TRANSACTION AGAINST THE INTERESTS OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN: THE CONCEPT, FEATURES, AND COMPOSITION OF THE CRIME

Abstract. In the article, the author considers the issue of concluding transactions against the interests of the Republic of Uzbekistan: the concept, features, and composition of the crime. The article also analyzes the composition of the crime of concluding transactions contrary to the interests of the Republic of Uzbekistan, examines some features of liability in foreign countries, particularly the issues of criminal liability of legal entities. In addition, the author makes proposals to introduce liability to legal entities for transactions that contradict the interests of the Republic of Uzbekistan, to mitigate liability for these crimes, to release from liability in connection with the reconciliation ofpersons who have committed a crime in cases of compensation for losses.

Keywords: interest, transaction, liability of legal entities, example, official, economic security, incentive rate, obviously unprofitable transaction.

Мамлакатимиз муста^илликка эришгач уз ол-дига режали щтисодиётдан бош^а купгина дав-латларда ю^ори турмуш фаровонлиги таъминлан-ган бозор муносабатларига асосланган эркин ара-лаш щтисодиётга утишни ма^сад ^илиб ^уйди. Бунга эришиш учун эса жамият хаётининг барча сохаларида купдан-куп щтисодий, сиёсий, ижти-моий, маданий ва бош^а ислохотларни амалга оширишга тугри келди. Бу ислохртларни руёбга чи^арувчи асосий омиллардан бири инвестиция сиёсатидир.

Маълумки, инвестиция фойда (даромад) олиш ёки ижтимоий самарага эришиш ма^садида дав-лат, ху^у^ий ва жисмоний шахслар томонидан и^тисодиётнинг турли соха ва тармо^ларига сарфланадиган барча турдаги бойликлардир. Рес-публикамиз хом ашё етказиб берувчи давлатдан саноатлашган давлатга айланиш имкониятини тугри инвестиция сиёсатини амалга ошириш би-лан юзага чи^ариши мумкин. Бу инвестиция сиё-сати самарадорлигини таъминловчи, и^тисоди-ётнинг устувор йуналишлари ва хозирги кун та-лабларига жавоб берадиган мукаммал инвестиция дастурини ишлаб чи^ишни талаб этади.

Худди шу масалада суз юритар экан, Президент Ш. Мирзиёев: "...хорижий инвестицияларни, биринчи навбатда, тугридан-тугри хорижий инвестицияларни жалб этиш буйича ишлар ^андай ахволда экани тащидий тахлилни талаб этади. ... лойихаларни экспертиза ^илиш ва тендерлар-ни утказиш бюрократлашиб кетгани энг асосий

тусиклардан бири хисобланади. Лойихаларнинг техник-иктисодий асосланишини экспертиза ки-лиш агентлиги ташкил этилганидан кейин хам сезиларли узгариш ва натижалар йук. Бундан экспертиза органларининг айрим кули эгри рах-барлари ва мутахассислари усталик билан нопок максадларда фойдаланмокда", - деб танкидий му-лохаза билдирганди [1].

Мазкур холатларнинг олдини олиш, наф кел-тирмаслиги аён булган битимни тузиш, жумла-дан, Узбекистан Республикаси худудига илга-ри фойдаланилган, жисман ишлатиб булинган, маънавий эскирган ёки замон талабларига жавоб бермайдиган асбоб-ускуна ёхуд технологиялар-ни олиб киришга, шунингдек, уларни урнатиш ва жорий этишга олиб келган битимни тузиш, республика манфаатларига куп микдорда зарар етказ-ган булса, шунингдек, бундай битим тузилишига сабаб булган юкорида таъкидланганидек, эксперт хулосаси ёки бошка хужжатни ваколатли давлат органининг ёки бошка ташкилотнинг мансабдор шахси томонидан берилганлиги учун жиноий жа-вобгарликнинг мукаррарлигини таъминлаш мил-лий иктисодиётни ривожлантириш ва модерниза-циялаштиришда мухим ахамиятга эга.

Сунгги йилларда иктисодиёт асосларига кар-ши жиноятлар динамикасида сезиларли усиш кузатилмокда [2]. Иктисодиёт асосларига кар-ши жиноятдан азият чекмаган бирор-бир давлат ёки жамият йук. Шу сабабли бу борадаги кураш масалалари халкаро хужжатлар хамда миллий

^онунчилик асосида тартибга солинади. Кил-мишни щтисодиёт асосларига ^арши жиноятлар руйхатига киритилишида ягона мезон булмаса-да, баъзи умумий жихдтлар мавжуд. Масалан, зарар етказилиши, битим (шартнома) интизоми, мулк ^у^у^и кафолати, щтисодий ресурсларни шакл-лантиришнинг республикада белгилаб ^уйилган тартиби, корхоналар ёки тадбиркорлик билан шугулланувчи бош^а тузилмаларнинг ^онунда, уз уставида белгиланган фаолиятини таъминловчи ижтимоий муносабатлар ва бош^алар [3].

Узбекистон Республикасининг Конституция-си ва ^онун ^ужжатларида Узбекистон и^тисоди-ётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этиши, давлат истеъмолчиларнинг ^у^у^и устунлигини х,исобга олиб, и^тисодий фао-лият, тадбиркорлик ва мех,нат ^илиш эркинлиги-ни, барча мулк шаклларининг тенг ^у^у^лилиги-ни ва ^у^у^ий жихдтдан бир хилда мух,офаза эти-лишини кафолатлаши белгиланган.

Узбекистон муста^иллигининг дастлабки дав-рида и^тисодиётдаги марказлаштирилган маъ-мурий буйру^бозлик тизимидан воз кечиб, барча мулк шакллари тенг булган ва эркин муносабат-ларга асосланган бозор и^тисодиётига бос^ич-ма-бос^ич утиш йулини танлади. Эндиликда давлат фу^аролар х,амда юридик шахслар билан шартномавий ^у^у^ий муносабатларда тенг ^у^у^ли субъект сифатида ^атнашмовда. Давлат органлари, давлат иштирокидаги ташкилотлар мансабдор шахслари шартномавий муносабат-ларда давлат номидан иш юритади. Яъни дав-лат уз функцияларини сайланган ёки тайинланган мансабдор шахслар ор^али бажаради. Мансабдор шахслар уз вазифаларини бажариш жараёнида уларнинг уз вазифаларини виждонан бажариши, мансабдор шахслар масъулиятини ошириш ма^-садида жавобгарлик масалалари жиноят ^онуни-нинг ^онунийлик, айб учун жавобгарлик, жавоб-гарликнинг му^аррарлиги пинциплари асосида белгиланиши лозим.

1994 йил 22 сентябрда ^абул ^илинган Жиноят кодексида илк бор Узбекистон Республикасининг манфаатларига хилоф равишда битимлар тузиш жинояти учун жавобгарлик белгиланган булиб, мазкур жиноятнинг объекти х,а^ида олимларнинг фикрлари турлича [4], барчасининг замирида и^тисодиёт асосларини тартибга солиш сохдсида-ги ижтимоий муносабатлар ётади.

Мазкур жиноятнинг белгилари хусусида суз юритар эканмиз, жиноят тушунчаси белгилари-ни эмас, балки ^илмишни ЖК 175-моддаси билан квалификация ^илишда х,амда мазкур жиноятни бош^а турдаги жиноятлардан фар^лашда а^а-миятга эга белгилари хусусида суз юритамиз.

Таъкидлаш лозимки, ЖК 175-моддасида назарда тутилган жиноят предметини битим, асбоб-ускуна, технологиялар, эксперт хулосаси ёки бош^а ^ужжатлар ташкил этади. Ушбу жи-ноятнинг белгиларидан бири бу битим саналади. Узбекистон Республикаси Фу^аролик кодекси, 105-112-моддаларига кура битим тузиш - бу би-тимнинг барча шартлари буйича шахс (тараф) нинг уз эркини ^онунда назарда тутилган тарзда ифодалашидир. Куйидаги икки шартга риоя ^ил-гандагина битим тузилган х,исобланади:

- биринчиси, битимнинг барча шартлари бу-йича эрк-ирода ифодаланган булиши керак;

- иккинчиси, эркнинг ифода этилиш шакли битимларга ^уйилган барча талабларга жавоб бе-риши керак.

Шунингдек, ЖК 175-моддасида "наф келтир-маслиги аён булган битим" тушунчаси келтирил-ган. Наф келтирмайдиган битим деганда шартла-ри давлат манфаатларига зид келувчи битимни ту-шуниш зарур (масалан, мах,сулот етказиб бериш бах,осининг ани^ пасайтирилганлиги ёки мах,су-лотни олиш, уни транспортда ташиш нархларини ани^ ошириб курсатиш; давлат мулкини тасарруф ^илишда паст нархлаш, Узбекистон Республикаси и^тисодий санкция ^уллаган резидентлар билан савдо операцияларини амалга ошириш ва х,оказо-лар) [5].

Ушбу тушунчани тулдириб, наф келтирмасли-ги аён булган битим тушунчасини ^уйидагича ту-шунтириш унинг мазмунини тобора кенгро^ очиб беради. Яъни "наф келтирмаслиги аён булган битим деб олдиндан тузилиши натижасида фой-да олинмаслиги, уз харажатларини ^опламаслиги аён булган, урнатилган чекловларга риоя ^илмай тузилган, тузилиши республика манфаатларига зид булган фу^аролар ва юридик шахсларнинг фу^аролик ^у^у^ ва бурчларини белгилаш, уз-гартириш ёки бекор ^илишга ^аратилган ^аракат-лар"га айтилади.

Битимнинг Узбекистон Республикаси манфаатларига зид тузилганлигини ани^лаш зарур фан, техника, санъат ёки ^унар сохдсида махсус

билимларга эга булган шахс, яъни эксперт томонидан аникланади [6].

Узбекистон Республикасининг манфаатларига хилоф равишда битимлар тузиш жинояти ва ман-сабга совукконлик билан караш жиноятларини фарклаб олиш лозим. Бу икки жиноят ракобат-лашувчи нормалар булиб, давлат органи, давлат иштирокидаги ташкилот ёки фукароларнинг узи-ни узи бошкариш органи мансабдор шахсининг уз вазифаларига локайдлик ёки виждонсизларча муносабатда булиши окибатида уларни бажар-маслиги ёки лозим даражада бажармаслиги фука-роларнинг хукукларига ёки конун билан курикла-надиган манфаатларига ёхуд давлат ёки жамоат манфаатларига куп микдорда зарар ёхуд жиддий зиён етказилишига сабаб булса, унинг хатти-харакати ЖК 207-моддаси (мансабга совукконлик билан караш) буйича квалификация килинади.

ЖК 175-моддасида назарда тутилган давлат манфаатлари учун харид килинадиган асбоб-ускуналар ёки технологиялар бутун жамиятнинг манфаатларига хизмат килиши лозим. Чунки бу турдаги асбоб-ускуналар ёки технологиялар хари-ди учун Давлат бюджети маблаглари сарфланади. Бу турдаги килмишлар учун жиноий жавобгар-ликнинг урнатилиши, давлат томонидан иктисо-диёт секторларини коррупцион битимлар тузи-лиши оркали заифлаштиришга карши каратилган кураш воситасидир. Куп холларда Узбекистон Республикасининг манфаатларига хилоф равишда битимлар тузиш жинояти жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштириш, савдо ва хизмат курсатиш коидаларини бузиш, пора олиш, пора бериш, пора олиш-беришда воситачилик ки-лиш, фирибгарлик жиноятлари билан содир эти-либ, жиноятлар мажмуини ташкил этади. Шундай экан, Узбекистон Республикасининг манфаатла-рига хилоф равишда битимлар тузиш жинояти учун жавобгарликнинг урнатилиши жиноят кону-ни профилактик функцияни бажаришини билди-ради.

Давлат манфаатлари учун харид килинаёт-ган асбоб-ускуналар ёки технологиялар сунгги техника ютуклари асосида ишлаб чикилган ва замонавийталабларгажавоб бериши лозим. Шунда харид килинган асбоб-ускуналар ёки технологиялар узок вакт давлат ва жамият манфаатларига хизмат килади хамда уларни харид килиш учун сарфланган харажатларни коплайди. Харид жа-

раёни давлат органининг, давлат иштирокидаги ташкилотлар мансабдор шахслари томонидан амалга оширилиши сабабли ушбу жараёнда ваколатларини суиистеъмол килиш жиноят конуни билан жавобгарликка сабаб булади.

Шу уринда ушбу жиноятга хос яна бир тушун-ча, яъни "Узбекистон Республикаси манфаатла-ри"га тухталиб утиш лозим.

Узбекистон Республикаси манфаатлари де-ганда самарали бозор иктисодиётини яратиш, мулкий ва ашёвий хукукий муносабатларни, умуммиллий кадриятларни химоя килиш, товар-лар буйича мустакилликка эришиш шу кабилар вазифаси ва бошкалар хисобланади. Курсатиб утилган манфаатлар битимларни тузишга алохи-да талаблар белгиланган конунчиликда акс этти-рилган ва мустахкамланган, жумладан, бу савдо операцияларини утказиш ва тузиладиган ташки иктисодий битимларга хам тааллукли.

Жиноий тажовузнинг объекти жиноят тарки-би элементи сифатида таърифланса, айрим муал-лифлар энг умумий (абстракт) таъриф сифатида келтирадиган таъриф, бизнингча, уринли булади. Жиноятнинг объекти - бу жиноят тажовуз килади-ган, у зарар етказадиган ёки зарар етказиш хавфи-ни юзага келтирадиган (зарар етказиши мумкин булган) объект.

Узбекистон Республикасининг манфаатларига хилоф равишда битимлар тузиш жинояти турт кисм-дан иборат булиб, жиноятнинг бевосита объекти ва Узбекистон Республикаси иктисодиётининг асосларини таъминловчи ижтимоий муносабат-лар ташкил этади.

Маълумки, жиноят объекти ва жиноят предмета айнан бир хил эмас. Бунда шуни инобатга олиш лозимки, предмет хар доим жиноят доимий белгиси хисобланмайди. Жиноят кодексида яна шундай таркиблари кузда тутилганки, уларнинг предметини курсатиш кийин, чунки предмет де-йилганда моддий (куз билан куриладиган, улчана-диган, сифат ва узига хос белгиларига эга) нарса тушунилади.

Э.Х. Норбутаевнинг "манфаат" жиноятнинг объекти сифатидаги концепциясига кура "манфаат" категорияси субъектлар уртасида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларга нисбатан юкори погонада туради, аммо хар вакт хам хукук нормалари билан тартибга солинавермайди.

"Манфаат" хукукий муносабатлар субъектла-рининг ажралмас элементи сифатида давлат ва шахснинг хукукида ифодаланадиган бойлик ва манфаатдир [7]. Айрим хорижий жиноят-хукукий тизимларда "жиноят объекти" термини умуман ишлатилмайди, унинг урнига "хукукий манфаат", "мухофаза килинадиган хукукий манфаат" ва бош-ка шу каби тушунчалар кулланилади [8].

Жиноятнинг объектив томони жиноят тарки-бининг зарур элементи булиб, у жиноий жавоб-гарлик асоси сифатида катта ахамиятга эгадир. Жиноят кодекси Махсус кисми моддалари дис-позициясида хар бир жиноятнинг объектив бел-гилари курсатилган булиб, жиноятлар бир-бири-дан асосан харакат ёки харакатсизликнинг усули, жиноий окибати, жиноятнинг кандай шароитда килганлиги ва бошка жихатлардан фарк кила-ди. Демак, жиноятнинг объектив томони жиноят таркибининг томонлари ичида мухим ахамиятга эга булиб, кандай жиноят содир килинганлигини аниклашда ёрдам беради.

Шуни кайд этиш лозимки, айрим олим-лар жиноят конунининг булим ва боблари жиноятнинг махсус ва турдош объектлари-га кура тузилиши керак [9] деб хисоблайди. Н.И. Ветровнинг фикрига кура Жиноят кодекси Махсус кисми нормалари килмишнинг махсус объектига асосан тизимлаштирилган. Хдр бир булим ёки хатто боб хам узининг махсус объектига эга [10] дейди. Бизнинг фикримизча, конун чикарувчи томонидан махсус объекти ухшаш булган жиноятлар Жиноят кодекси Махсус кисми бу-лимларига, улар орасидан турдош объекти ухшаш булган жиноятлар эса бобларга ажратиб жой-лаштирилган.

Объектларнинг мавжуд таснифини асосан терминология ва тушунчаларнинг таърифла-ридаги мос келишлар туфайли танкид килган Б.С. Никифоровдан фаркли уларок М.И. Федоров жиноятнинг умумий объекти тушунчасидан воз кечишни таклиф килган. Олим жиноятлар умумий объекти табиатда мавжуд эмас деб хисобла-ган. Шундай килиб, М.И. Федоров факат жиноятнинг умумий объекти тушунчаси мавжуд булиши мумкин деб хисоблайди. Аммо ушбу карашни рад килган холда хар кандай жиноят, энг аввало, жиноят конуни билан курикланадиган умумий объектларга зарар етказишини ва шу муносабат билан мазкур муносабатлар жиноятнинг умумий

объекти сифатида эътироф этилишини алохида кайд этиш максадга мувофик.

Кайд этилганидек, Узбекистон Республика-сининг манфаатларига хилоф равишда битимлар тузишнинг ижтимоий хавфлилиги шундаки, жи-ноят содир этилганда факат алохида шахсларнинг хукуклари бузилибгина колмасдан, балки бутун жамиятга зарар келтирилади. Бундан ташкари, жамият ва давлатнинг утиш даврида бу турдаги жиноятлар сони тез усиб боради ва давлатнинг иктисодий асосларига жиддий зарар келтириши мумкин.

Юкоридаги назарий коидаларга кура ЖК 175-моддасида назарда тутилган жиноят объекти-ни тахлилини келтирамиз.

Узбекистон Республикасининг манфаатла-рига хилоф равишда битимлар тузиш жинояти-нинг объекти Узбекистон Республикаси иктисо-диётининг асослари, Узбекистон Республикаси-нинг иктисодий тизими булиб, ЖК 175-моддасида назарда тутилган жиноят содир этилганда Узбекистон Республикаси манфаатларига зарар етади.

Самарали бозор иктисодиётини яратиш, мул-кий ва ашёвий муносабатларни, умуммиллий кад-риятларни химоя килиш, товар мустакиллигига эришиш шу каби манфаатлар Узбекистон Рес-публикаси манфаатлари деб эътироф этилади. Ушбу манфаатлар битимларни тузишга алохида талаблар белгиланган конунчиликда акс этти-рилган ва мустахкамланган, жумладан, бу савдо операцияларини утказиш ва тузиладиган ташки иктисодий битимларга хам бирдай таъсир килади.

Узбекистон Республикасининг манфаатларига хилоф равишда битимлар тузиш жинояти объектив томондан жиноят республика манфаатларига куп микдорда зарар етказилишига сабаб булган, наф келтирмаслиги аён булган битимнинг тузили-шида ифодаланади.

Узбекистон Республикаси Фукаролик кодек-сининг 101-моддасига кура фукаролар ва юридик шахсларнинг фукаролик хукук ва бурчларини бел-гилаш, узгартириш ёки бекор килишга каратилган харакатлар - битим. Битимларнинг бир тарафлама, икки тарафлама ёки куп тарафлама турлари мав-жуд. ЖК 175-моддасида назарда тутилган жиноят икки тарафлама ёки куп тарафлама битим - шарт-нома тузиш оркали содир этилади. Худди шу-нингдек, мазкур жиноят бир томонлама битимлар тузиш йули билан хам содир этилиши мумкин.

Шунингдек, битимлар шартли (яъни кечикти-риш ва бекор булиш шарти билан тузилган битим-лар), х,ак эвазига ва текинга, реал ва консенсуал, казуал (низоли) ва мав^ум булиши мумкин [11]. Тузилган битимнинг шакли килмишнинг квали-фикациясига таъсир этмайди, аммо айбдорга жазо тайинлашда суд томонидан инобатга олиниши ло-зим.

Узбекистон Республикаси Фукаролик кодек-сининг 105-112-моддаларига кура бундай битим тузиш битимнинг барча шартлари буйича та-рафларнинг уз эркини конунда назарда тутилган тарзда ифодалаши булиб, ушбу икки шартга риоя килинганида тарафлар уртасида битим тузилган х,исобланади:

- битимнинг барча шартлари буйича эрк-иро-да ифодаланган булиши керак;

- эркнинг ифода этилиш шакли битимларга куйилган барча талабларга жавоб бериши ке-рак.

Узбекистон Республикасининг манфаатлари-га хилоф равишда битимлар тузиш жинояти республика манфаатларига куп микдорда зарар ет-казилган пайтдан бошлаб, Узбекистон Республи-касининг манфаатларига хилоф равишда битим тузиш жинояти тугалланган х,исобланади. Агар эрк конунда назарда тутилганидан бошкача шакл-да ифодаланса ва битимни руйхатдан утказиш (масалан, кучмас мулк олди-сотдиси билан бог-лик шартномалар) талабига риоя этилмаган бул-са, уни тузилган деб булмайди, чунки у хдкикий х,исобланмайди, яъни фукаролик ^укук ва мажбу-риятларни юзага келтирмайди, узгартирмайди ва тугашига олиб келмайди. Бундай х,олда айбдорнинг хдракатларини ЖК 25-модда 2-кисми ва 175-модда 1-кисми (жавобгарликни огирлаштирувчи х,олат-лар булмаганда) буйича ЖК 175-моддасида назарда тутилган жиноятни содир этишга суикасд килиш деб квалификация килинади.

Ушбу жиноят объектив томонининг зарурий белгиси Узбекистон Республикаси манфаатлари-га хилоф равишда битим тузилиши натижасида республика манфаатларига куп микдорда зарар етиши х,исобланади. Хар бир иш буйича зарар микдори тергов органи ёки суд томонидан белги-ланади ва модда мазмунига кура:

- ^акикий зарар, яъни давлат узининг бузил-ган манфаатларини тиклаши учун килган ёки ке-лажакда киладиган харажатларига;

- бой берилган фойда, яъни фукаролик обо-ротидан олинмай колган даромадга асосланиши лозим. Зарар микдорини аниклашда Узбекистон Республикасининг манфаатларига хилоф равишда битим тузиш туфайли бой берилган фойда эъти-борга олинмайди.

Узбекистон Республикаси Олий суди Пле-нумининг 1998 йил 17 апрелдаги "Иктисодиёт сохдсидаги жиноий ишлар буйича суд амалиёти-да юзага келган айрим масалалар тугрисида"ги 11-сон карорининг 11-бандида келтирилишича, Узбекистон Республикасининг манфаатларига зид битим тузиш деганда мансабдор шахснинг узи тузаётган битимнинг Узбекистон Республи-каси манфаатлари учун наф келтирмаслигини олдиндан била туриб содир этган хдракатлари (масалан, мах,сулот етказиб бериш бах,осининг аник пасайтирилганлиги ёки мах,сулотларни олиш, уни транспортда ташиш нархларини аник ошириб курсатиш ва х,.к.) тушунилиши лозимли-ги белгиланган. Бу уринда Жиноят кодексининг 175-моддасида кузда тутилган жиноятнинг оки-батлари сифатида республика манфаатларига куп ёки жуда куп микдорда зарар етказилганлиги х,ар доим аникланган булиши шарт. Бу зарарнинг куп ёки жуда куп микдорда эканлиги х,ар бир муайян иш буйича тергов органи ва суд томонидан асос-лантирилган булиши зарур.

Узбекистон Республикаси манфаатларига зид тузилган битимлар каторига, масалан, давлат мул-кини бошка мулкдорларга анча пасайтирилган нархда сотиш х,олати х,ам киритилиши мумкин. Битимнинг давлат манфаатларига зид тузилган-лиги тугрисидаги суднинг хулосаси тегишли экспертиза фикрини инобатга олган х,олда тузилиши мумкин.

Ушбу тоифадаги ишларни тергов килишда ва судда куришда бу жиноятларнинг келиб чики-шига имкон берган сабаблар ва шарт-шароитлар, албатта, аникланиши зарур. Агар кайд этилган битимларни тузишда айбдорда гараз ва бошка паст ниятлар булганлиги аникланса, бундай ^а-ракатлар Жиноят кодексининг х,окимият ёки ман-саб мавкеидан фойдаланиб содир этиладиган те-гишли жиноятлар учун жавобгарликни белгилов-чи моддалари билан тавсифланиши лозим [11].

Жиноятнинг субъекти тушунчаси куп сонли масалаларга ойдинлик киритишни, жумладан, Узбекистон Республикасининг манфаатларига хи-

лофравишда битимлар тузиш жиноятининг субъек-тини тавсифловчи хукукий белгиларни аниклаш ва жиноятчининг ижтимоий-сиёсий, маънавий киёфасини очиб беришни назарда тутади [13].

Жиноят хукуки назариясида хар кандай ижти-моий хавфли килмиш содир килган, конун билан белгиланган ёшга етган ва килмиш учун жиноий жавобгар була оладиган жисмоний шахслар жи-ноятнинг субъекти булади.

Жиноят кодексининг 175-моддасида курса-тилган давлат органи, мулкчилик шаклидан катъи назар, корхона, муассаса, ташкилот ёки жамоат бирлашмасининг факат мансабдор шахслари бу-лиши мумкин.

Жиноят таркибининг субъектив томони айб-дорнинг жиноят конунида жиноят сифатида назарда тутилган, айбдор узи содир этган ижтимоий хавфли килмишига нисбатан булган рухий му-носабати булиб, унинг айби, мотиви, максади ва хис-туйгусини ифодалайди [14].

А.С. Якубов ва Р.К. Кабуловнинг фикрига кура жиноятнинг субъектив томони - айбдорнинг узи содир этган, жиноят конунида жиноят сифатида курсатилган ижтимоий хавфли килмишига нисба-тан рухий муносабати. Бу жиноят таркибининг мухим элементи булиб, унинг булмаслиги жиноят таркибининг булмаслигига олиб келади. Жиноят таркибининг субъектив томони эса жиноят ко-нунида назарда тутилган жиноятни содир этиш пайтида шахснинг содир этилаётган жиноятга рух,ий муносабатини тавсифловчи мухим белги-лар йигиндисидир [15].

Узбекистон Республикаси Жиноят кодекси 21-моддасига мувофик касддан содир этилган жи-ноят онг ва ирода омилларини уз ичига олади. Онг омили шахс уз килмишининг ижтимоий хавфли хусусиятини англагани, унинг ижтимоий хавфли окибатларига кузи етгани ва уларнинг юз бериши-ни истаганида (тугри касд), ирода омили эса шахс уз килмишининг ижтимоий хавфли хусусиятини англагани, унинг ижтимоий хавфли окибатларига кузи етгани ва уларнинг юз беришига онгли ра-вишда йул куйганида (эгри касд) ифодаланади.

Айб хар кандай жиноятнинг субъектив томо-нининг зарурий белгисидир. Айбсиз холда зарар етказганлик учун жиноий жавобгарликка тор-тиш ва жазо тайинланиши мумкин эмас. Жиноят хукуки назариясида айб деганда шахснинг содир этган ижтимоий хавфли килмиши ва унинг оки-

батларига (касддан ёки эхтиётсизлик куриниши-даги) булган рухий муносабати тушунилади [16].

ЖК 175-моддасида назарда тутилган жиноят-нинг субъекти давлат органи, мулкчилик шакли-дан катъи назар, корхона, муассаса, ташкилот ёки жамоат бирлашмасининг факат мансабдор шахс-лари булиши мумкин.

Кайд этиш лозики, шахсга битимларни тузиш буйича конунда белгиланган тартибда ваколат бе-рилгандагина уни жавобгарликка тортиш мумкин. Акс холда унинг харакатларини ЖК 175-моддаси буйича квалификация килиш мумкин эмас. Агар керакли далиллар булса, шахс манфаатдор булса, унинг харакатлари фирибгарлик сифатида квалификация килиниши мумкин.

Субъектив томондан эса жиноят факат тугри касд билан содир этилади. Айбдор шахс битим тузилгунга кадар унинг республика манфаатлари учун наф келтирмаслигини билиши керак.

ЖК 175-моддасида назарда тутилган давлат органи деганда давлатнинг жамият устидан рах-барлик килишида вужудга келган масалаларни хал этиш учун зарур булган хокимият ваколатла-ри ва воситалари билан таъминланган давлат ме-ханизмининг ташкиллашган кисмини тушуниш зарур. Давлат органи сифатида битта мансабдор шахс ёки мансабдор шахсларнинг ташкиллашган гурухи булиши мумкин [17].

Юридик шахс хукукига эга булган, мулкчилик хукуки ёки хужаликни тула юритиш хукуки бу-йича узига карашли мол-мулкдан фойдаланиш асосида махсулот ишлаб чикарадиган ва сотади-ган ёки махсулотни айирбошлайдиган, ишларни бажарадиган, хизмат курсатадиган, мулкчилик-нинг барча шаклларида тенг хукуклилик асоси-да амалдаги конунларга мувофик уз фаолиятини амалга оширадиган мустакил хужалик юритувчи субъект эса корхона хисобланади.

Тахлиллар натижаси шуни курсатадики, республика манфаатларига хилоф равишда битимлар тузиш жинояти иктисодиёт асосларига рахна со-лувчи огир ва ута огир жиноятлар таснифига ки-ритилган булиб, жиноий таъкиб урнатилишини такозо килади.

2016 йил 29 декабрдаги "Тадбиркорлик фао-лиятининг жадал ривожланишини таъминлашга, хусусий мулкни хар томонлама химоя килишга ва ишбилармонлик мухитини сифат жихатидан яхшилашга доир кушимча чора-тадбирлар ка-

бул килинганлиги муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш тугрисида"-ги конунга мувофик Узбекистон Республикаси-нинг Жиноят кодекси 45-моддасига киритилган кушимчага биноан тадбиркорлик фаолияти би-лан шугулланаётган шахсларга нисбатан тадбиркорлик фаолияти билан шугулланиш хукукидан махрум килиш тарзидаги жазо тайинланмайди, бундан одам улишига ёки бошка огир окибатларга сабаб булган холлар мустаснодир [18].

Шу уринда судлар томонидан жазо тайин-лашда жиноят содир этган шахсларга муайян хукукдан махрум килиш тарикасида жазо кулла-ниши окибатида уларнинг тадбиркорлик субъект-ларида рахбарлик лавозимларини эгаллаш, шу-нингдек, уларнинг муассислари булиш хукуки-дан махрум булиши ёки булмаслиги масаласи аниклаштирилмасдан колмокда.

Маълумки, "Бухгалтерия хисоби тугриси-да"ги конуннинг 12-моддаси 8-кисмига асосан касддан содир этилган жиноят учун судланганлик холати тугалланмаган ёки судланганлиги олиб ташланмаган шахс бухгалтерия хисоби хизмати-нинг рахбари булиши мумкин эмас [19]. Бирок ай-нан тадбиркорнинг узи ёки тадбиркорлик субъек-ти муассисларига нисбатан тайинланадиган му-айян хукукдан махрум килиш жазоси унинг тадбиркорлик фаолияти билан боглик булмаслиги белгиланган.

ЖКнинг сохта тадбиркорлик (ЖК 179-мод-да), сохта банкротлик (180-модда), банкротликни яшириш (181-модда), касддан банкротликка олиб келиш (1811-модда), ракобат тугрисидаги конун хужжатларини ва табиий монополиялар тугрисидаги конун хужжатларини бузиш (183-модда), ноконуний тадбиркорлик фаолияти (188-мод-да), фаолият билан лицензиясиз шугулланиш (190-модда) каби ижтимоий хавфли килмишлар тадбиркорлик субъектлари фаолияти билан бог-лик холда содир этилади. Мазкур моддалар санк-цияларида муайян хукукдан махрум килиш тарзи-даги жиноий жазо назарда тутилган. Шунга кура Узбекистон Республикаси Жиноят кодексининг мазкур моддалари санкцияларида назарда тутил-ган муайян хукукдан махрум килиш тарзидаги жазоларни чикарилиши максадга мувофик.

Таъкидлаш лозимки, катор хорижий давлат-ларда жиноят субъекти сифатида юридик шахс-

лар жавобгарлиги хам мустахкамланган [20]. XX асрнинг сунгига келиб айрим давлатлар ко-нунчилигига юридик шахсларнинг жиноий жа-вобгарлигини белгиловчи нормалар киритилди. Эркин ракобатни, истеъмолчи манфаатларини хи-моя килишда, иктисодни, атроф табиий мухитни куриклашда, согликни саклаш ва бошка фаолият сохаларини химоя килишда маъмурий, фукаро-вий чораларнинг самарасизлиги охирги ун йиллик да купгина давлатларнинг юридик шахслар жи-ноий жавобгарлиги муаммоси масаласига янги-ча карашга ундади, хусусан, бу масала алохида давлатлар, масалан, Франция, АКЩ, Англия, Финляндия, Франция, Японияда узининг кону-ний ечимини топди [21]. Шунингдек, Австрия, Бельгия, Голландия, Дания, Жанубий Корея, Ирландия, Канада, Норвегия, Хитой, Шотландия конунчилигида хам юридик шахсларнинг жиноий жавобгарлиги мустахкамланган [22].

Айрим олимлар томонидан Узбекистон Рес-публикасида бозор ислохотларини чукурлашти-ришнинг бугунги шароитида жиноий-хукукий сиё-сатнинг замонавий ривожланиш тенденциялари жиноят субъекти масаласига кенгрок ёндашиш-ни такозо этишини, трансмиллий корпорациялар фаолият доираси тобора улкан кенгликни камраб олаётганлигини таъкидлаб, улар томонидан содир этиладиган жиноятлар учун юридик шахсларнинг жиноий жавобгарлиги масаласининг урнатилиши лозимлиги хакида кизгин мунозарали фикр юри-таётганликларини, миллий конунчилигимизда хам юридик шахс сифатида корхона, ташкилот ва муассасаларнинг макомида маъмурий ва жиноий жавобгарликни белгилаш илгари сурилмокда [23].

Шунга кура Узбекистон Республикаси Жи-ноят кодексига жиноят содир этганлик учун юри-дик шахсларнинг жавобгарлиги масаласининг ки-ритилиши максадга мувофик.

Жумладан, ЖК 175-моддасида назарда тутил-ган Узбекистон Республикасининг манфаатлари-га хилоф равишда битимлар тузиш жиноятини мулкчилик шаклидан катъи назар, корхона, муас-саса, ташкилот ёки жамоат бирлашмасининг мансабдор шахслари содир этишини, шунингдек, мазкур жиноят хусусий секторда содир этилган-да у ёки бу юридик шахс манфаатларини кузлаб, ноконуний даромад орттириш максадида амалга оширилишини назарда тутиб, мазкур килмишни содир этганлик учун юридик шахслар жавобгар-

лиги масаласини киритилиши максадга муво-фик. Бундай амалиёт амалга юкорида кайд этил-ганидек, Франция, АКШ, Англия, Финляндия, Франция, Япония, Австрия, Бельгия, Голландия, Дания, Жанубий Корея, Ирландия, Канада, Норвегия, Хитой, Шотландия хамда Козогистон Рес-публикаси жиноят конунчилигида уз аксини топ-ган.

Узбекистон Республикаси манфаатларига хи-лоф равишда битимлар тузганлик учун жиноий жавобгарликни назарда тутувчи конун хужжат-ларининг ривожланиш тарихи юртимизда амал-га оширилган иктисодиётни либераллаштириш хамда айрим жиноий килмишларни декриминализация килиш, хусусан, иктисодиёт асосларига карши каратилган жиноятлар учун жавобгарлик масалаларини боскичма-боскич такомиллашти-риш, улар учун рагбатлантирувчи нормаларни ки-ритиш тенденцияси асосида ривожланди.

Бизнингча, мазкур жиноят учун жавобгарлик-ни енгиллаштириш, жиноят содир этган шахслар-нинг етказилган зарарни коплаган холларда улар-га нисбатан ЖКнинг ярашилганлиги муносабати билан жиноий жавобгарликдан озод килиш белги-ланган 661-моддаси коидаларининг кулланилиши жиноят конунчилигини либераллаштириш сиёса-тига мос келади.

Шунга кура ЖКнинг ярашилганлиги муноса-бати билан жиноий жавобгарликдан озод килиш белгиланган 661-моддасига ЖК 175-моддасининг биринчи кисмида назарда тутилган жиноятни содир этган шахс агар у уз айбига икрор булса, Узбекистон манфаатларини ифода этувчи давлат органи ёки мансабдор шахси билан ярашса ва ет-казилган зарарни бартараф этса, жиноий жавоб-гарликдан озод этилиши мумкинлиги тугрисида-ги узгартириш киритиш максадга мувофик деб хисоблаймиз.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рах-бар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак // Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг асосий якунла-ри ва 2017 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига багишланган Вазирлар Махкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза.

2. Kurbanov M. General description of crimes related to obstruction, unlawful interference in business activity. ProAcademy: 2018. - Vol. 1 - Iss. 4. - Article 14. Available at: https://uzjournals.edu.uz/proacademy/ vol1/iss4/14

3. Kurbanov M.M. Social need to determine liability for crimes related with obstruction, illegal interference in business activity // Journal of Law Research. - 2020. - Special issue 3. - Pp. 197-208. http://dx.doi. org/10.26739/2181-9130-2020-SI-3-24

4. Аслаханов А.А. Проблемы борьбы с преступностью в сфере экономики (криминологический и уголовно-правовой аспекты): Автореф. дис. ... докт. юрид. наук. - М., 2007.; Дементьева Е.Е. Проблемы борьбы с экономической преступностью в зарубежных странах: Дис. ... канд. юрид. наук. - М., 2006.; Иванов М.Г. Служебно-экономическая преступность: криминологические и уголовно-правовые аспекты: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Нижний Новгород, 2002.

5. Узбекистон Республикаси Олий суди Пленуми карорларининг туплами: 1991-1998. - Т.: Адолат. - Б. 154.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Каdirovа М.КЪ., Abdullaev R.K, Khujanazarov A.A., Rahimkulova L.U. Evaluation of the results of judicial computer and technical expertises by the investigators and the court. DOI: 10.37200/IJPR/V24I6/ PR260256. https://www.psychosocial.com/article/PR260256/13667/

7. Норбутаев Э.Х. Уголовный закон и его эффективность. - Т.: Мехнат, 2002. - С. 73.

8. Крылова Е., Серебренникова А.В. Уголовное право современных зарубежных стран (Англия, США, Франция, Германия): Учеб. пособ. - М., 1997. - С. 58-73; Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть / Б.В. Здравомыслов, В.Ф. Караулов и др.; под ред. проф. Б.В. Здравомыс-лова. - М.: Юристъ, 2000. - С. 18.

9. Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть / Б.В. Здравомыслов, В.Ф. Караулов и др.; под ред. проф. Б.В. Здравомыслова. - М.: Юристъ, 2000. - С. 18.

10. Ветров Н.И. Уголовное право. Общая часть. - М.: Юнити, 1999. - С. 114.

11. Большой юридический словарь. / Под. ред. А.Я. Сухарева, В.Е. Крутских. (2-нашр, кайта ишлан-ган ва тулдирилган). - М.: ИНФРА-М. 2000. - С. 548.

12. Узбекистон Республикаси Олий суди Пленуми 2002 йил 14 июндаги 10-сонли, 2002 йил 25 октябрдаги 28-сонли, 2006 йил 3 февралдаги 5-сонли ва 2009 йил 24 июлдаги 8-сонли карорларига асосан киритилган узгартириш ва кушимчалар билан.

13. Кудрявцев В.Н. и др. Механизм преступного поведения. - М., 1981. - С. 19-37.

14. Рустамбаев МД. Узбекистон Республикаси жиноят хукуки курси. I том. Махсус кисм. Жиноят тугрисида таълимот: дарслик. - Т.: ILM ZIYO, 2011. - Б. 164.

15. Жиноят хукуки. Умумий кисм: дарслик / А.С. Якубов, Р. Кабулов ва бошк. - Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2009. - Б. 160.

16. Усмоналиев М. Жиноят хукуки (Умумий кисм). - Т.: Янги аср авлоди, 2005. - Б. 240.

17. Большой юридический словарь. / Под ред. А.Я. Сухарева, В.Е. Крутских. - М.: ИНФРА-М. 2000.

- С. 399.

18. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. - 2017. - № 1. - 1-модда.

19. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. - 2016. - № 15. - 142-модда.

20. Никифоров А.С. Юридическое лицо как субъект преступления и уголовной ответственности.

- М.: ЮрИнфоР, 2002; Келина С.Г. Ответственность юридических лиц в проекте нового УК РФ // Уголовное право: новые идеи. - М., 2004. - С. 50, 60; Ситковский И.В. Уголовная ответственность юридических лиц: Автореф. дисс.... канд. юрид. наук. - М., 2003.

21. Якубов А.С. Теоретические перспективы развития уголовно-правовой основы учения о преступлении. - Т., 1996. - С. 5-26.

22. Topildieva D. Circumstances to be determined when investigating intentional killing // TSUL Legal Report International electronic scientific journal. - 2020. - 1 (1). Available at: https://legalreport.tsul.uz/index. php/journal/article/view/18 (Accessed: 14 December 2020).

23. Хаттобов Н. Юридик шахслар: уларнинг жавобгарлигига оид айрим мулохазалар // Хукук ва бурч. - 2016. - № 2 (122). - Б. 61.

24. Salaev. N. (2017) «Differentiation, individualization, execution of criminal punishments and its goals: way to success» Review of law sciences: Vol. 1: ISSN, Article 25.

25. Фазилов Ф.М. The general concept of legalization of revenue from criminal activities ISJ Theoretical & Applied Science, 11 (79), 255-259. http://t-science.org/arxivD0I/2019/11-79/PDF/11-79-54.pdfhttps:// elibrary.ru/item.asp?id=42407736

26. ^Розимова. "Коррупцияга карши курашувчи органнинг узига хос хусусиятлари". Хукукий тадкикотлар журнали - Журнал правовых исследований - Journal of law research 2020 йил 3-Махсус сони. - Б. 228-232.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.