CC BY
33Документы
УДК 930.2
ЗАБЫТАЯ ТЕТРАДЬ ТАТАРСКОГО ШАКИРДА ЭПОХИ РЕВОЛЮЦИИ: 1909-1918 (ВОСПОМИНАНИЯ ШАРИФА ЗАМИЛОВА)
Л.Р. Габдрафикова
Институт истории им. Ш. Марджани
Академии наук Республики Татарстан
Казань, Российская Федерация
Впервые публикуется фрагмент рукописи воспоминаний учителя Шарифа Замилова из фонда Лениногорского краеведческого музея. Он вспоминает об эпохе революции в Бугульминском уезде, о годах учебы в медресе и учительских курсах. Фрагмент охватывает период с 1909 по 1918 гг. Эго-документ представляет эпоху революции глазами татарского шакирда, выходца из крестьянской семьи. Рукопись, датируемая 1950-ми гг., была передана Ж. Гиляловым в музей в 1989 г.
Ключевые слова: революция 1917 г., мемуары, источники личного происхождения, Бугульминский уезд, Лениногорский район, Татарстан, Бугульма, медресе, мугаллим
Столетие революции 1917 г. ставит перед историками новые исследовательские задачи, суть которых сводится к осмыслению этих эпохальных событий в новом «человеческом измерении». Данная задача осуществима только при наличии достаточной документальной базы и эго-документы являются одним из ключевых источников для проведения новых исследований.
Предлагаемый вниманию читателя документ - фрагменты воспоминаний Шарифа Бадретдиновича Замилова - отложился в фонде Лениногорского краеведческого музея. Тетрадь-рукопись была передана в музей в 1989 г. участником Великой Отечественной войны - Гиляловым Жауда-том Гатичем. Его отец - Гата Гилялов, как односельчанин и старший товарищ, упоминается в воспоминаниях Ш. Замилова. Документ публикуется впервые. Предлагаемый фрагмент охватывает десятилетний период с 1909 по 1918 гг.: это довоенные годы, Первая мировая война, события революции и начало Гражданской войны.
Автор воспоминаний, уроженец с. Каркали Бугульминского уезда Самарской губернии, родился в 1899 г. в крестьянской семье. Но, как и многие татарские юноши начала XX в., обучался сначала в местном мек-тебе, потом в Тумутукском медресе, стремился продолжить свое образование даже в непростых условиях войны и революционного хаоса. Некоторое время он успел поработать мугаллимом в с. Керлигач. В бурном 1917 г. Шариф Замилов становится студентом Бугульминских учительских курсов, открытых при содействии местного предпринимателя Шаки-ра Хакимова. На курсах преподавали многие известные люди этой эпохи -Х. Атласи, братья Туйкины, Г. Сагди и др. Автор характеризует их по-своему и эта «живая» оценка простого человека представляет особую ценность для современных исследователей. Например, он упоминает о том, как эмоционально на городских собраниях выступал Х. Атласи, как Ф. Туйкин не мог сдержать своих слез, когда рассказывал студентам учительских курсов об истории Казанского ханства и взятии Казани в 1552 г. Надо учесть, что на момент написания воспоминаний (1950-е гг.) имена этих деятелей татарского просвещения и науки были практически забыты.
Как и все источники личного происхождения, данный документ не лишен и субъективизма. Воспоминания написаны в советские годы и поэтому автор мемуаров смотрит на события революционной эпохи, пусть даже личные воспоминания, с учетом идеологических установок своего времени. Он пользуется известными марксистскими шаблонами «классовая борьба», «национальная политика царского правительства» и т. д.
Но, тем не менее, забытая тетрадь Ш.Б. Замилова заслуживает особого внимания. Автор очень достоверно описывает свой личный опыт: быт шакирдов медресе в Тумутуке, открытие Кредитного товарищества в с. Каркали и изучение русского языка при помощи сотрудников этого учреждения, поиски особого наряда для соответствия статусу сельского му-галлима, повседневную жизнь в Бугульме 1917 г. (собственное материальное положение, случайные заработки и собрания местной татарской общественности, благотворительность купцов во время месяца Рамадана и т.д.). Любопытно и замечание Ш. Замилова о том, что многие жители уезда и города не имели ни малейшего представления о революции. До Бугуль-минского края столичные газеты доходили с трудом, а среди татарского населения была популярна газета «Курултай».
Есть в воспоминаниях и описание трагических дней 1918 г., например, эпизод о гибели агитатора Учредительного собрания - студента Габ-дулхая Гирфанова. Он был сыном Кашшафа-муллы из с. Каркали. Очевидно, что автор мемуаров до последних дней думал о том, кто же был виновен в гибели ровесника и односельчанина Габдухая. Трагизм эпохи проявлялся в том, что одним из подозреваемых был их общий знакомый.
Стоит отметить, что воспоминания написаны не на литературном татарском языке, а на диалекте, характерном для восточных районов современного Татарстана. Кроме того, в тексте встречаются и русские слова, но
переданы они без соблюдения правил орфографии. Наша корректура текста была незначительной, в некоторых местах даны примечания, т. к. мы сочли необходимым оставить первоначальный «живой» текст со всеми особенностями языка татар бывшего Бугульминского уезда. Орфография и пунктуация сохранена в авторском изложении.
После установления советской власти в Бугульме, местный отдел образования направил Ш.Б. Замилова в д. Минлебай в качестве учителя советской школы, но его педагогическая деятельность была прервана событиями Гражданской войны. Он пережил период правления Колчака в Бу-гульминском крае, голод в Поволжье. В качестве участника продовольственной дружины его направили в эти годы на Алтай. Все эти события его жизни были им зафиксированы в тетради воспоминаний (ЛКМ. КП ОФ-11/6, Л.22-65). Шариф Бадретдинович Замилов умер в 1963 г. после продолжительной болезни (ЛКМ. КП ОФ-11/14. Л.1). Мы выражаем благодарность Лениногорскому краеведческому музею за оказанное содействие и оцифровку рукописи.
Истэ калганнар (^эмилов Шэрип)
«Мин Шэриф Бэдретдин улы Жэмилев 1899 елда туганмын. Эти белэн энинец баш балалары ир бала булып Мехэмэтшэриф дип исем куй-ганнар. ТэY бала саби чагында Yлгэн, аныц соцында Шэмсури исемле кыз балалары доньяга килгэн. Бу бала да Yлгэн. Билгеле яца гына тормышка баскан гаилэ ечен бу балаларныц YЛYлэре бик ^целсез вакыйга булган. Алар кайгырганнар, жылаганнар. Шулайда экренлэп аларныц кайгы-хэсрэтлэре CYрелгэн булса да ана кешенец коцелендэ (^целендэ - прим. ред.) Yзе Yлгэнче саклана иде эле. «Без Yлгэн улыбыз Мехэмэтшариф истэлеге итеп сица шул исемне куштык» дип, эни ялап (елап - прим. ред.) CYЛи (сейли - прим. ред.) торган иде.
Минем этинец атасы Ми^ажетдин, аныц атасы Сиражетдин, аныц атасы Жэмил, Жэмилнец дэ атасы Эмир булган имеш. Эмир бабай турын-да ачык мэгълYмат булмаганлыктан "имам" дияргэ туры килэ. Картлардан ишетелеп килгэнче безнец бабайларны мишэрлэр дип Керкеле авылына1 килеп утыручылар дип ацлатыла. Керкеле авылында Жэмил бабамдан та-ралаган нэсел турында естэмэ итеп язырга уйлап, Yземнец бала вакыттагы истэ калганнарны язып китмэкче булам. [...].
Мине бик яшли кYршебездэге Бибисара абыстайга сабак укырга бирделэр. Башта Шакиржанда (троюродный брат - прим. ред.) анда укы-ды. Ул зурырак яшьтэ булгангадыр, аны Закир мулла мэктэбенэ укырга бирделэр. Миндэ ял кеннэрендэ (ул кизY вакытларда) Шакиржан белэн мэктэпкэ барып, андагы хэллэр белэн таныша идем.
1 Село Каркали Лениногорский район Республики Татарстан.
Мин абыстайда аньщ ире Хилал мулла-абзыйда укып йереп язу таны-гач, мине Хилал мулла абзый улы (указлы мулла тYгел) Гата абый Yзе белэн Тымытык мэдрэсэсенэ алып китэ. Бу инде 1909-1910 еллар булырга тиеш.
Мэдрэсэ истзлеклэре
Тымытык2 хэзерге вакытта нинди Yзгэрешлэргэ ирешкэндер. Ул ва-кытта Ык су буендагы волостлы зур авыл иде. Тымытык мэдрэсэсенэ бару минем балалык тормышымда зур Yзгэреш китереп чыгарды. Бу инде зур алмашыну иде. Керкэледэн 90 км ераклыктагы юл, укырга бару hэм юл хэзерлеклэре. Юлда квартирга керэсец, терле кешелэр кYрэсец, терле CYЗлэр ишетэсец. Киц кырлар, калын-калын урманнар, кYп терле авыллар, барсы да яца, барсы да ят. Тымытыкка жиу белэн Гата абзыйныц кунак еендэ туп-туры туктыйбыз. Бу Ахмэтшэриф исемле фэкир тормышлы хуж;а булуына hэм семьясы да зур булуга карамастан безне ачык йез белэн каршы ала. Квартир хакы сорамый. Кер юган, икмэк пешергэн ечен апага берэр нэрсэ бYлэк итсэц алар риза була.
Шэкертлэргэ кYрсэткэн хезмэт ечен алар савап емет итэлэр. Шэ-кертне атна саен мончага чакыра, ес-башын юа, икмэген пешерэ. Ми(н) эле хэзерге вакытта Тымытык халкыныц мецлэгэн мэдрэсэ шэкертлэрен шулай тэрбиялэYлэренэ га^эплэнэм. Иртэ торып намазлар укып, ашагач эчкэч безне эти hэм Гата абыйныц этисе хэзрэт белэн кYрешергэ, ягни мине мэдрэсэгэ тапшыргалып киттелэр. Эти белэн без беренче мэртэбэ хэзерэт белэн кYрешэбез. Аныц тэртибен Гата абзыйдан сорашабыз.
Хэзрэтнец ишек алдына кереп Сэлам биргэч хэзрэт крыльцосына ки-леп чыгачак. Баштан олы кешелэр кYрешеп, аныц кулын Yбеп садака бирэчэклэр hэм дога кылгач, Гата абый аныц артыннан мин шул тэртипне Yтэргэ тиеш булабыз. Бу эшлэрне шулай башкаргач, этилэрне озатып мэдрэсэгэ килеп югары этаждагы бер тэрэзэ турыннан урын бирелэ. Урындашлар Гата абыйныц сабакташы «Байлар Зия» дигэн бер абый була. Мине астагы ейдэ башлангычларныц еченчесенэ - еченче сыйныфка урыннаштыралар. Бу класта нинди китаплар укыганмын хэтерли алмыйм. Тик Коранны тэ^видлэп уку, тэ^вид кагыйдэлэрен ацлый алмыйча яфа-ланганымны, хатта Ык буена тешеп елап утырган вакытымны эле дэ он-тып булмы. Бу тэ^видне ацламау сагыну катнаш тойгылар белэн йерэккэ урнашып калган. Башка китаплар татар телендэ булгач, мин аларны ансат Yзлэштерэ идем шуца кYрэ алар хэтердэ калмаган.
Минем уку сзгатензн соцгы буш вакыт кытларыш
Урындашлар зур шэкертлэр булгач, самавыр кую, кухнэгэ тешеп аш пешерY, аш алып мещ, кипеток алып кайту кебек йомышлар белэн Yтэ иде. Бу елларда Тымытык мэдрэсэсендэ иске мэдрэсэдэн алга киткэн кYренешлэр булмаган укутучылар, зур укыган хэлфэлэр барсы да Саид
2 Село Тумутук, Азнакаевский район Республики Татарстан.
хэзрэтнец Yзенэн укыган, шул мэдрэсэне тамамлаган кешелэр генэ бул-гандыр. Алар мэдрэсэне тамамлаганнар да урын чыгу белэн мулла булып китэ барганнар. Нинди дэ булса бер авылга мулла кирэк булса Саид хэзрэттэн мулла килеп сораганнар. Хэзрэт урнына жавына hэм сорау-чыларныц дэрэжэлэренэ карата укуын тэмамлэгэн зур шэкертлэрне тэкдим иткэн. Ниндидер бер бай кызын биргэн, мэхэллэ оештырган мулла кияYгэ йорт салган, мэхэллэ оештырган. Шундый зур шэкертлэрдэн бер-сенец мулла булып кту hэм бай бер кызга ейлэнY уцгае белэн бетен шэкертлэргэ чэк-чэк ашатканы бик хэтердэ калган. «Тагын берэрсе ейлэнсэ икэн дип», - без малай-салай бик дэртлэнеп кеткэнебезне дэ хэтерлим.
Саид хэзрэт мэдрэсэсе «ысулы жэдид» мэдрэсэсе дип аталса да, мон-да фэн уку бердэ кертелмэгэн. Укутучыларда фэн белэн таныш булмаган ахры. Ченки икенче ел баргач Гата абзый мине рошдинец беренче классы-на утыртты. Укытучыбыз Карэм хэлфэ бYлу гамэлен ейрэткэндэ «калдык-лы бYЛY» очрагында «Хэлфэ абый бу калдыкны нишлэтэбез? - дип сора-гач, - анысы гэсер кала hэм шулай тора! Хэсмэн малайлар!» дип бик кату ачуланган иде. Димэк Карэм хэлфэ абый гади hэм унарлы вакланалаларны укымаган булган. Юк исэ бу вакытларда Галия, Хесэйния hэм башка шэhэрлэрдэге мэдрэсэлэрдэ фэн уку бик алга киткэн булырга кирэк.
Беренче елымда минем кYцелемдэ зур эз калдырган нэрсэ Казаннан-мы яки башка урыннанмы бер яшь жегет килеп чыга. Ул бик матур киенгэн, чэчлэрен спайлап тараган. Зур шэкертлэр белэн башта таныш-кандыр. Бу кешенец хермэтенэ кичке аш хэзерлэнэ. Бу кичэгэ hэр кем хэлендэ булганча елеш кертэ. Ярлы, акчасыз яшь шэкертлэр - без терле йомышлар Yтибез. Табыш хэзерлэтэбез самаварлар житештерэбез.
Шулай итеп тен озын бу кешене Тукай шигырларын яттан укыганын шак катып тыцлап утырабыз. Бу кешенец кем булуы турында мин бер кайчанда тулы магълYмэт ала алмадым.
Жэй кеннэрендэ авылга кайткач, мица кYмэчче аксак Кэрим ба-байныц Фазыл исемле улы белэн танышырга туры килэ. Алар базар ура-мында торып кYмэч тэ салгач, аларга Казаннан килгэн китап сатучылар квартерга керер булалар. Фазыл агай алардан терле эдэби китаплар алып кала ул китаплар ацарда ^плэп жыела. Фазыл агай ул китапларны сатып та, укырга да биреп тора. Фазыл агайдан алып укыган китаплар шул кадэр коцелгэ ятышлы, аларны Yзец генэ укымыйсыц. Аларны картлар да, кар-чыклар да, яшь кызларда кич утырып укыганны бик яратып тыцлыйлар. Тукай шигырларын кYбесен яттан укыйм. Шулай итеп мин оста китап укучы булып китэм кызлар кич утырган жирлэрдэ китап уку белэн катна-шам (Шэрэкэй Бэдретдин агай кызы Мицлесрур апа, Минhажетдин абзый кызы Шэмсигалям апалар hэр вакыт Yзлэре кул эше эшлэгэндэ мин укы-ганны тыцлыйлар иде).
Тик бер як коцелсез
Этинец семьясы KYn, тормыш авыр. Ацлый башлагач, тормышныц авырлыгы яшь-усмергэ дэ тээсир итмичэ калмый. Авылда сынфи катлау-лылык. Тормышы яхшы кешенец балаларында да яхшы кием, ^тэренке коцел. Хуж;алык, кием-салым, ат-тун яклары h. б. барда начар булгач яшь-Yсмердэ коцелсезлек тудырмый калмый. Бурычлардан котылу ечен кешегэ эшли торгач, Y3 чэчYлегец зур югалтуларга элэгэ. Урмаганы коела, урга-нын терлеклэр харап итэ, кезге арыш чэчYе соцга кала, соц чэчкэн арыш икенче елны тагы уцыш бирми. Язга таба тагын байга тезлэнергэ туры килэ. Шулай итеп авылныц бу катлауы мэцге бу кабаладан котыла алмый.
Татар авыллары белэн рус авыллары арасында экономик яктак зур аерма була. Ченки монда патша хе^мэтенец милли политикасы зур роль уйнаган. Мисал ечен «Чит уракка кту» бу фэкэт татар авылларында гына була. Алпавытка эшлэYчелэр Y3 крепостнойлары булса да, соцгы вакытта алпавытка эшлэYчелэр фэкэт татарлар була иде. Татар авылларында земство мэктэплэре юк. Чиновниклар, сутлар (суды - прим. ред.) милли аер-мага карап эш итэлэр. Татар халкы белэн рус халкы арасын бозыштыру политикасы тотылган. Татар авылына рус кешесе килсэ, яки рус авылына татар барып керсэ, бала чага авызынан мыскыллау такмаклары ишетергэ тура килэ иде. Шул вакытларны искэ алсац Ленин милли политикасыныц нинди югарылыкта торганын тирэн мэгънэсе белэн ацлыйсыц.
Рус телен ничек вйрэнергэ
Чит уракка барганда да, рус авылларына эти белэн башка эш белэн барсац да этилэрнец рус белэн сейлэшкэн вакытларында аларныц авызына карап торасыц ике арада сейлэшкэн сYЗне ацламаудан бик кимсенэсец. «Эти ул бабай нэрсэ эйтэ, ни сейлэде» дип этине аптыратып бетерэ идем. Энинец агасы Сытдик бабай улы Зэки абзый авылга яцалык кертY ечен керэшYче меэзин иде. Ул Керкелегэ «Кредитный товарищество» ача. Авыл крестьяннаренец тормышына, ху^алыгы эшенэ яцалык кертергэ ом-тыла, прокатка а/ху^алыгы кораллары алып кайтып бирэ. Кредит шир-кэтенец идарэ председателе булып эшли. Аныц кул астында эшлэYче сче-товодлар була. Мин бу идарэ йортына илэшэм, Зэки абыйныц йомышла-рына йерим. Счетовод апа да мине терле йомышка куша. Барынан да бигерэк Катя Белова дигэн апа мине Yзенэ иялэштерде. Ул мине урты, ша-ярта, русча ейрэтергэ тырыша. Мин Катя ападан кYп рус CYЗлэрен ейрэндем, ватып-^имереп сейлэшэ башладым. Ул янгаш эйткэн CYЗлэ-ремне тезэтэ бара иде. Мин эти белэн рус абыйлар сейлэшкэндэ этинец янгаш CYЗлэрен хэтерлим. Соцынан этидэн нигэ алай эйткэнен ^ентеклэп сораша башлыйм. Эти дэ «Атац урыс булмагач дигэндэй, ничек эйтсэц дэ ацласалар ярый инде» дип кенэ куя.
Тымытык мэдрэсэсен бетереп кайткач, Гата абзый югары очка ике мэктэп ача. Берсендэ кызлар, берсендэ ир балалар укый. Мин дэ Гата
абыйда иц зур укучу булып укырга керешэм. Гата абый безгэ география, тарих, арифметика фэннэрен ейрэтэ. Газета, журналлар белэн кызыксын-дыра. Бер жэйне бала ата-аналары белэн сейлэшеп Бегельмэдэн бер рус апаны укытучы итеп алып килэ. Миндэ бу апада кYбрэк русча белYче сыйфатында укырга керешэм.
Тагын кайсы ел икэне хэтердэ калмаган жэй кене Гата абый Бегельмэгэ русча укырга бара hэм Yзе белэн мине дэ алып китэ. Ул укыту-чыга тYлэп квартирга йереп укый. Мине Yзе укыта. Безнец квартер Метр-фан Александрович дигэн бер бабайда иде. Укудан бушаган вакытта мин гел бабай янында буталам. Бабай мине терле йомышка файдалана Yзе белэн кырда сабан серYче улы янына алып китэ. Без сабанчы абыйга тешке hэм кичке ашны илтэбез. Метрофан бабай мица бер туктаусыз Y3 башынан Yткэннэрне сейли. Безнец квартирга Сабир агай килеп йери. Ахырда безнец янга квартирга урнаша. Бу Сабир агай мин Шегер Волис-полкомында эшлэгэндэ Бегельмэ Кантземотдел медире hэм кантисполком председателе булып эшлэгэн. 1919 елда ук партия члены булган, атаклы революция юлында кYп хезмэт куйган Сабир Абдуллин була.
Бегельмэдэ Yткэрелгэн бер ай мица русча сейлэY телен Yстерергэ кYп ярдэм иткэн иде. Мин начар гына булса да яза да башладым. Мин инде Кредит ширкэтендэ счетовод булып эшлэYче Клавдия Муравцева hэм аныц янында торучы сецеле белэн телэсэ нинди темада сейлэшэ hэм спор-лаша алырлык шаян яшь-YCмер булып житешкэн идем.
Тик бер як кына щайланмый
Буйга да Yсеп життек, тес буйда матур, лэкин экономик як hаман начар. 1914 елда империалистик сугыш башлангач, тормыш бигрэк авырая. Патша Россиясендэге тэртипнец ярлы катлау крестьян халкы ечен ни кадэр начар икэнен тешенсэм дэ бер нэрсэ эшли алмыйсыц. 1914-1915 уку елында бик тырышып кына Гата абый мэктэбендэ укый башлаган идек, Гата абыйны сугыш сафына алып киттелэр. Гата абый ир балаларны укы-туну мица, кыз балаларны укытуны Эммеhаим Хаваншина дигэн кызга тапшырып калдырды. Бу чорда авылда революцион фикерлэр тулысы белэн йермэсэ дэ, укытучылар, яца фикердэге муллалар арасында Россия самодержавиясе жимерелер дигэн еметлэр йери. Сугышта патша Россия-сенец жицелеYендэ, аныц кечсезлэнYендэ ниндидер жицеллеге килеп чы-гар сыман сизенYчелэр килеп чыга. Тереклэр жицеYен (меселманлык ^злегенэн караптыр инде).
Яшь коцел тернэнэ, йерэк тынычланмый. Эс аяк киемнэрен матурла-тасы килэ. Йорт-жирдэ ^згэ кYренегерлерэк булсын иде диясе килэ. Yзецэ якын иптэшлэрец белэн тегермэн хужалары Блохонцевларга барып канау казып, буалар буып та, Клявлино, Демака (?) станцияларына барып грузчик булып та эшлэп карыйсыц, акча эз бирэлэр. Булган акчаца да эйбер табып булмый. Ахыр чиге талчектан (толчоктан - прим. ред.) иске-москы алып кына киенэсец.
Бер вакыт кезге эшлэр беткэч мине Кирлегэч3 авылыныц Менир мулла Мортазин дигэн кеше Yзенец мэхэллэ мэктэбенэ укытучы дип алырга сейлэшеп китэ. Бер атнадан соц Мэннаф дигэн бер абый мине алырга килэ. Мегэллим барып булырга булгач, анда грузчик киемнэре белэн генэ барып булмый. Этинец читеген, энинец тула оегын «бронга» салып, тол-чоктан алган чалбар, пен^эклэрне (пиджак - прим. ред.) юып рэтлэп куй-сакта, пальто мэсьэлэсендэ эш шэптэн тYгел иде. Бэхеткэ каршы АктYбэ шэhэрендэ торучы Ж^эмилев Хеснетдин дигэн агабыз кунакка кайтып кил-де. Айга-вайга карамыйча аныц пальтосын килештек. Пальто киелгэн бул-са да, чом кара ^емелдэп торган ^ен материядан тышланган булганлык-тан, искелеге дэ беленми. Бу пальтоны киеп, башка бурекне кырынайты-бырак куйгач, кузец явын алырлык ^егет булып киттек эле. Инде Керкэледэге Бэдретдин шэрибе (ЗаИида Бэдретдин шэрибе) Кирлегэчкэ баргач мегэллим эфэнде - Шэриф эфэнде булып киттем.
Бу инде 1916-1917 уку еллы. Авылга куплэп имгэнгэн hэм авырган солдатлар кайталар, узлэренец кургэннэрен hэм ишеткэннэрен сейлилэр. Авылда кытлык, авылда гына да тугел солдатлар сейлэуенчэ фронтта hэм шэhэрлэрдэ хэллэр гаят аяныч. 1917 елныц февралы илдэге хэлнец ничек икэнен тэмам ачыклап бирэ. Башта «патшаны тешергэннэр» дигэн хэбэр-лэр колактан-колакка йери. Соцра газеталар, журналлар игланнар тарала, аларныц hэр берсендэ патша строин яманлап язалар, халыкка куп нэрсэлэр вэгъдэ итэлэр. Тик соцга таба газеталарда hэм журналларда аерым партияларныц тоткан юллары программалары яктыртыла башлый. Политик мэсьэлэлэрне ацлау читенлэшэ, катлаулана бара. Казаннан чаршау зурлыгында «Корылтай» газетасы килэ. Татарлар ечен милли-мэдэни мех-тэрият дэулэте тезеп бирэ. Москва, Ленинград газеталары килми. Фрон-ттан кайткан солдатлар «большевиклар» hэм «Ленин» сузлэрен алып кайталар. Ленинныц hэм аныц партиясы большевикларныц сугышны туктату, крестьяннарга ^ир биру, алпавытларныц ^ирен тартып алу ягында булу-ларын ацлаталар.
Бу вакытта - февраль революциясынан соц Ормышлы авылы Нургата Сафаргалиов дигэн абый фронттан кайтып Кирлегачтагы апасына кунакка килэ. Аныц ^изнэсе Шэрэфи агай улы Нурлыгаеп миндэ укыгач, мине бик якын курэ иде. Нургата агай килгэч, мине кич утырырга чакырып аныц белэн таныштыра. Шул кичтэн соц без Нургата агай белэн таныш hэм бик дуслашып китэбез. Ул миннэн байтак олы яштэ булып, сугышка кадэр дэ куп ^ирдэ йергэн, куп укыган. Политик мэсьэлэлэрдэ алданырак тешенгэн кеше була. Ул мица Ленин hэм большевиклар партиясы турында кулынан килгэнчэ ейрэтергэ тырыша. Нургата агай шул елныц ^эйеннэн ук Бегелмэдэ минем белэн очраша башлады. Бу вакыт, 1917 елныц ^эе Киренски (Керенский - прим. ред.) хекумэте вакыты иде, бер кайда да
3 Село Керлигач, Лениногорский район Республики Татарстан.
эшлэмэде. Октябрь революциясенэн соц ул ^п еллар Бегельмэ мэгариф бYлеге инспекторы булып хезмэт итте.
1917 елныц язында Кирлегэчкэ Менир муллага аныц кайнише Кер-кэле авылы Кашиф мулла улы Габделхэй агай Казаннан кайтты. Ул Бегелмэдэ рус урта мэктэбен бетергэннэн соц Казанда югары мэктэб студенты иде. Улда Нургата абый белэн шунда танышты. Без Габделхэй агай-га бер кадэр акча тYлэп бер ике ай чамасы ацардан укыдык. Монда Гариф агай Хаеров шулай ук безнец белэн укыды. Габделхай Гирфанов студент кеше булгач политикаданда артта тYгел иде. Лэкин ул милли-мэдэни мохтэрият ягындарак иде бугай. Гирфанов hэм Сафаргалиовныц Кир-легэчтэ танышулары Габделхай Гирфановка бер бэхетсезлек китергэн сы-ман коцелдэ калган.
Алгарак китеп булса да бу хэл искэ тешкэч язып китим инде: 1918 елныц жэендэ Бегельмэне чехлар ярдэмендэ контр революция кулга тешерэ Бегельмэ миллэтчелэр кулында булып тора. Габделхай Гирфанов елгы яшлэрне мобилизавать итэлэр. Мобилизация буенча элэккэн укыган-рак яшлэрне Учредительный собраниега ендэYче агитаторлар итеп билгелилэр. Бу жегетлэр шулар эчендэ Гирфановта «озак тормаслар фронтка барганчы авылда йереп Yткэрербез» дип агитатор булырга риза-лашалар hэм мандатлар алып авылларга чыгып китэлэр. Гирфанов Хай агай Yзенец иптэше Чупай авылыныц Хай Губайдуллин белэн сейлэш-кэндэ (бу сейлэшеYен Yзем ишеттем) «жегет авылга чыгып халык жыеп агитация йермэскэ озакламый Кызыл Армия килэ тик вакыт уздыру гына кыйбат» дип сейли. Ул миннэн шиклэнми иде. Кызыл Армия чехларны hэм акларны куып килгэндэ Гирфанов белэн мэктэп инспекторы Сафарга-лиов Карамалка авылында4 булалар. Сафаргалиов башлап штабка бара да Yзен таныта ацарга Yзенец эшен дэвам итергэ кушалар. Гирфанов Хай агай (бу Сафаргалиов сейлэYенчэ) студентлык документын кYрсэтергэ -явиться булырга штабка бара. Имеш аныц пальтосына тегеп куйган жирдэн лектор-инструктор по Учредительному собранию дигэн мандат табыла. Гирфановны арестовать итеп Бегельмэгэ термэгэ алып китэлэр. Сафаргалиов Нургата бик тиз Керкэлегэ килеп Габделхайнец этисе Кашиф муллага hэм агасы Габдельахат агайга белдерэ. Халыктан приговор жинап аны аклау ечен барырга куша. Лэкин баручы Гирфановныц кем икэнен ацлатып бирYче булмый. Аныц Yлек гэYДЭсен Керкэлегэ алып кайтып кYмэлэр. Галим кешенец болай ялгышлык белэн эрэм булуы бик кызганыч була. Аны яхшы таныган рус hэм татар большевиклары аныц арестовать ителYен белми калуларына Yкенэлэр. Ьич шиксез ацлатма биреп коткарып калу мемкин иде дилэр.
Кай вакытта болайда уйлый hэм сейлэшэ идек: «Гирфанов Сафаргалиов белэн таныш булмаса, яисэ Карамалка авылында аныц белэн очраш-маса, хэрэкэттэ булган армия штабына барып керергэ батырчылык итмэс
4 Село Мордовская Кармалка, Лениногорский район Республики Татарстан.
иде. Yз вакыты белэн тиешле урынга явиться булыр иде». Габдулхай Гу-байдуллин бер терле ^авапка тартылмыйча исэн калып, комунист булып байтак вакыт эшлэп чирлэп улде.
1917 елныц ^эенэ яцадан килик. Вакытлы хекумэт вакытында Бе-гельмэнец алдынгылары, татар байлары, уездагы яшь муллалар яхшы ук хэрэкэткэ килгэннэр. Мин Кирлегэчтэн укытып кайткач элеге этинец хуж;алыгына бер аз ярдэм итеп булмасмы дип куршебез Кэлимулла абзый белэн (хэзер аныц зур кызы Закирага ейлэнгэч минем бабай була) Болохо-новка авылына эшкэ китэбез. Бер умартачыга амшаник (омшаник - прим. ред.) тезибез. Ул беткэч, шуннан ерак тугел бер тегермэнчегэ ялланып ка-нау казырга керешкэн идек. Менэ бер кояшлы кенне киц болын буена су-зылып яткан юлга карасам, бер атлы килгэнен курэм. Арбаныц уц ягына утырган кешенец чыбыркы бутап килуе минем этигэ Бэдретдин картка ошаган. Шунда тегермэн тезуче Газизов Гаряй абзыга курсэтеп: «Гэри абзый кара эле эллэ безнец эти килэ инде» дип куйдым. Гэрэй абзый да «ул шул ана аты эйтеп тора, Бэдретдин абый килэ, андый-мондый начар хэбэр алып килмэсен инде» дип кулындагы боравын эйлэндерэ башлады. Эти килеп туктады да «Алла ярдэм бирсен, эшлэп ятасыгызмы?» дип куйды. Без Керкэле халыклары аны сырып алдык. Илдэге хэллэрне сораштык. «Ул-бу юк, тик менэ Бегельмэдэ укытучылар курсы ачыла икэн Мехэм-мэтшэрифне алырга килдем, Гата абыйсы да бара» дип куйды. Гэрэй абзый «бик ярый, бик кирэк эш, канау казырга вакыт булыр эле» дип уку кирэклеген терле примерлар белэн этигэ сейли калды. Мин туры бияне аркасынан сея-сея туарып ашарга куштым.
Эти мин урынга эшлэргэ калды. Мин шул ат белэн Кирлегэчкэ барып эйберлэремне алып кайтырга hэм Бегельмэгэ укырга китэргэ тиеш идем. Мин Кирлегэчкэ барып эйберлэремне алып кайттым, озак та тормыйча эни мине булган кадэр байлыгы белэн хэзерлэп Бегельмэгэ озатты. Бу ку-рысны оештыруда кубрэк материал ярдэм итуче Бегельмэнец Шакир бай Хакимов булган ахырсы. Курс дэвамында ул анда куренгэли иде. Курсныц медире Гатаулла Курамшин, укытучылар Кабир Туйкин, Фазыл Туйкин, тел-эдэбияттэн Габдрахман Сагдине кайдандыр китергэннэр иде. Укучы-лар бик тиз ^ыелып ^итмэгэнлектэн курс мин баргачта ачылмады. Уяз (уезд - прим. ред.) кулэмендэ ниндидер уткэрелэ, суз керэштеручелэр чы-гып сейлэучелэр дэ Бэйрэкэ хэзрэте Мэсгут Губайдуллин, Ьади Атласов, Закиж;ан Шацгараев, Чыршылыда Габдельбарый муллалар хэтердэ калган. Тагын ниндидер татар армиясе частьлары, аларныц командиры булып Бэкер авылыныц Хащи Вильданов йери. Ул кайсы бер муллалар чыгышы-на карата фронтовик солдатлар исеменэн чыгып каты отпор бирэ, аларны куркытып та куя. Бу съезд «Милли шура» съезды булса да бер нэрсэ ацлап булмый. «Милли шура» нэрсэ эшли hэм нэрсэ эшлэячэк бер кем бер нэрсэ тешенми. Бик кызу спорлашкан мэсьэлэлэре «хи^ап» мэсьэлэсе хатын-кызларныц битне каплап йеру-йермэулэре турында була. Атласов Бетен Россия меселманнары съездынан кайтыпмы шунда доклад ясый. Тавыш
зурайгач съездны ташлап чыга. Бер теркем халык аныц артынан китэ. Атласны яцадан алып килэлэр. Ул Yзенец фикерен ацлатуга 2-3 сэгать вакыт бирYЛэрен сорый. Бер дэ эhэмиятле булмаган бу шау-шулы жыелышны мин озак тыцламича китеп бардым бугай.
Укулар башланганчы байтак вакыт узу белэн алып килгэн икмэклэр бетэ бетмэсэ кибэ, май, ^кэйлэр бозыла башлый. Шуныц ечен бу якларны кайгыртмыйча бердэ ярамый. Хужалыгы тазарак булган бай, мулла малай-лары ашау-эчY турында кайгыртмыйлар. Искэнгэлэп йери торгач мин ^кэй складына барып чыктым. Монда кYкэй китерYчелэр ватык кYкэйне ЙYн бэhага саталар. Икенчедэн монда эштэ табылды. Чупай авылынан килгэн Габдулла исемле кеше жи^ле ике аты булуга карамастан станция-га ^кэй грузит итэргэ иптэш таба алмый икэн. Мин ацарга бу эштэ зур булышчы булдым. Атлар белэн ящиклэргэ теялгэн ^кэйне станциягэ мендереп вагонга тутырабыз. Ул беткэч ящик кадаклыйбыз. Шулай итеп миндэ байтак акча туплана. Курыс ачылып эзерэк укуга ураза керэ. Уку-лар мэсжет (мэчет - прим. ред.) ишек алдында мэдрэсэ бинасында бара гомуми торакта шунда. Курсантларга ураза тоту, тэрэвихка кереп Коран укуны тиеш табалар. Мин гомуми торакта тормыйм, ураза белэн кайна-шырга вакыт юк, бушаганда берэр эш эшлэп акча алгач, базардан кYмэч, алма алып кайтып кендезге сэхэрне кейлэп жибэрсэц бигрэк шэп була. Бер жай килгэндэ килэ ул. Курс медире Гатаулла Курамшин шэкертлэргэ сахарда hэм авыз ачканда чэй ечен ^п (куб - прим. ред.) кайнатучы тапса да ике купка коедан су ташучы таба алмый икэн. Бу хезмэтне ^п саен 50 тиен белэн килешеп Y3 естемэ алдым. Якын коедан унар чилэк су керешле ике бакны тутыру мица физзарядка урнына хезмэт итэ, hэр кенне бер сум акча кереп торгач, тамак тук, коцел ^тэренке була. Дэреслэр яхшы Yзлэштерелэ.
Хакимов hэм Курамшиннар курсантларга ифтар ясау ечен мица мул гына продукт бирделэр. Бу ике ифтарны идэн ювучы hэм куп кайнатучы апа белэн эзерлэп уздырдык. Бу ике ифтарныц продуклата булган садака-сы апа белэн икебезгэ байтак кеннэргэ житте.
Укулар Y3 тэртибендэ яхшы дэвэм итте, укытучылар бик тырышып укыттылар. Фазыл абый Туйкин Казан ханлыгы тарихын укытканда, бигрэктэ Казан ханлыгы егылган вакытларны сейлэгэндэ башта Yзе жылап жибэрэ hэм тыцлаучыларныц да кYбесен жыларга мэжбYP итэ иде. Бу та-рих дэреслэре укучыларны ер-яцадан татар ханлыгы тезергэ эзерлэY тесендэ бара иде. [...].
Революцияне кем хэзерлэгэн, ул ничек булган, кемнэр ул юлда каты керэш алып барган hэм ^пме корбаннар бирелгэн, аларны сейлэYче дэ, белYче дэ юк. ГомYмэн бу курыста, укытучылар да, укучылар да Ленин hэм эшчелэр хэрэкэте тарихынан бер нэрсэ дэ белмэгэннэр. Белсэлэр уцгай якка сейлэмэслэр, тискэре якка сейлэгэн булырлар иде.
1918 елныц жэйендэ ачылган курслар Бегельмэдэ Совет хекYмэте та-рафынан ачыла, аныц программасы да, укытучылар составы да бетенлэй
башка була. Башка булулары аларныц чын фэн кешелэре hэм уз фэннэрен тирэнтен укытуларында иде. Политик ац hэм совет хекумэтенец эчке hэм тышлы хэллэре белэн танышып тору да газеталардан файдаланасыц. Бу курста Камиль Якубовныц агасы Зефэр Якупов та укый иде. Безнец квар-тирларыбыз янэшэ булганлыктан hэм икебездэ бер класста булгач, hэр вакыт бергэ булабыз, бергэ дэрес хэзерлибез. Зефэр Якупов Абдекэй авы-лында мулла булып торган, революциядэн соцмы алданыракмы мулла-лыкны ташлап укытучы булган. Ул туганы Камиль Якупов белэн якынтым бэйлэнеш тоткан. Шуца курэ дэ аныц доньяга карашы чын коммунистик караш булып ^иткэн иде. Зефэр Якупов белэн айдан артык вакытны бергэ уткэру мица политик мэсьэлэлэрне бигерэктэ диннэр hэм аларныц килеп чыгулары турында фэнни карашны узлэштерергэ тагында ярдэм итте.
1918 елныц ^эендэге курсларда укулар башта бик коцелле барды. Укучыларныц ^ыелышлары булган вакытларда шау-шулар яклашып тар-тклашулар була. Курсантлар укуларныц барышы турында узлэренец фикерлэрен белдерэлэр. Политик темаларда докладлар hэм лекциялэр укылуын сорыйлар. Курыс администрациясе ул доклад hэм лекцияне оеш-тыру турында вэгъдэлэр бирсэ дэ, вакыт уза бара, лекциялэр куренми. Аныц сэбэбе дэ гражданнар сугышы фронтларында хэлнец кискенлэшэ баруы курыс администрациясенец hэм укытучыларныц ниндидер бита-рафлык саклаулары булды ахырсы».
Лениногорский краеведческий музей. КП ОФ-11/6, Л.1-21.
Публикацию подготовила к печати Л.Р.Габдрафикова
Сведения об авторе: Габдрафикова Лилия Рамилевна - доктор исторических наук, главный научный сотрудник отдела историко-культурного наследия народов РТ Института истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7, Казань, Российская Федерация); [email protected]
THE FORGOTTEN NOTEBOOK OF THE TATAR SHAKIRD OF THE REVOLUTION ERA: 1909-1918 (MEMOIRS OF SHARIF ZAMILOV)
L.R. Gabdrafikova
Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
A fragment of the manuscript of the teacher Sharif Zamilov's memories (18991963) from the Leninogorsk museum fund is being published for the first time. He recalls the era of the revolution in Bugulma Uyezd of the Samara Governorate, the years
of studying at the Tatar madrasah and the Tatar teacher-training courses. The fragment includes the period from 1909 to 1918. The ego-document presents the era of the revolution through the eyes of the Tatar shakird from a peasant family. We think that the manuscript dates back to the 1950s. The document was transferred from the Gilyalovs family archive to the museum in 1989.
Keywords: Revolution of 1917, memoirs, personal archive, Bugulma Uyezd, Leninogorsk District, Tatarstan, Bugulma, madrasah, mugallim
About the author: Liliya R. Gabdrafikova is a Doctor of Science (History), Chief Research Fellow, Department of Historical and Cultural Heritage of the Peoples of Tatarstan, Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7, Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); [email protected]
