CC BY
173
ВЕСТНИК ТГГПУ. 2007. №4(11)
Х1Х ГАСЫР АХЫРЫ - ХХ Й0ЗНЕЦ БЕРЕНЧЕ ЯРТЫСЫНДА Т0РКИ-ТАТАР ЭДЭБИ-МЭДЭНИ БАГЛАНЫШЛАРЫ
© Р.Г.Ханнанов
В статье раскрываются тюркско-татарские литературные взаимосвязи конца XIX - начала ХХ веков, выявляются условия формирования некоторых литературных жанров у тюркских народов.
Ьэр миллэтнец эдэбияты, нигездэ, местэ-кыйль булуына карамастан, эйлэнэ-тирэ и^тима-гый-тарихи чынбарлык белэн тыгыз багланышта яши, денья эдэби процессына барып тоташа, гомуми эдэби закончалыкларга буйсына. XIX гасыр ахыры - XX гасырныц башында кенчы-гыш классикасы контекстында Yскэн, камиллэш-кэн hэм баеган татар эдэбияты ечен дэ элеге канун уртак.
МэгълYм булганча, Шэрык деньясы татар эдиплэренец игътибарын hэрвакыт ^элеп итэ. Шэрык иллэрендэ иранлылар, гарэплэр, та^ик-лар, Yзбэклэр, тереклэр, азэрбай^анлылар, терк-мэннэр, казакълар, кыргызлар, уйгурлар hэм башка халыклар яши. Элеге тебэклэрдэ гомер шучелэрне, ягъни Шэрык халкын бер нэрсэ бер-лэштерэ - ул ислам дине. "Ислам, кайбер башка диннэр кебек, рухи тормыш эшчэнлеген, идеоло-гияне, мэдэниятне Y3 тэгълиматы белэн шактый дэрэ^эдэ яраклаштыра, шуныц нэти^эсендэ, этник, региональ, тарихи аерымлыкларга да ка-рамастан, нигез тешенчэлэр, моментлар туа (Ал-лаЬыныц берлеге hэм кодрэтлелеге, Мехэммэт пэйгамбэр - АллаЬыныц илчесе; тэмуг-^эннэт тешенчэлэре ^б.). Меселман халыкларыныц, шул исэптэн, теркилэрнец дэ язма эдэбият-ларында, ислам дине белэн менэсэбэтлэргэ бэйле рэвештэ, ^п кенэ уртак образлар, мотивлар киц таралыш таба" [1].
Ислам диненэ бэйле шактый алга киткэн фэн hэм мэдэният тэ теркилэрне бер-берсе белэн тыгыз багланышта тота. Терки халыкларныц бер вэкиле буларак, татарлар да Y3 кардэшлэре белэн аралашып hэм дустанэ менэсэбэттэ яши.
XIX гасырныц икенче яртысы - XX гасыр башы - татар халкыныц миллэт буларак форма-лашу, милли азатлык ечен керэшнец тагын да кечэю, милли Yзац YCY чоры. Моца билгеле дэрэ^эдэ бу еллардагы инкыйлаблар да тээсир ясады. Бу дэвердэ алдынгы карашлы фикер иялэре, эдип-галимнэр миллэтебезнец Yткэне, бYгенгесе, килэчэге, аныц денья халыклары ара-сында нинди урында торуы, бердэм эдэби тел булдыру, яшьлэргэ дерес, заманча тэрбия бирY турында тептэн уйлана башлыйлар. Бу хэл эдэ-биятта да Yзен сиздерэ.
Деньядагы кайсы гына халыкныц эдэбияты формалашуын, Yсеш эволюциясен алып кара-мыйк, без аныц, иц беренче чиратта, милли тра-дициялэргэ нигезлэнYенэ игътибар итэрбез. Лэ-кин эдэбият, нинди генэ бай тарихка ия булма-сын, "башка халыкларныц рухи-эстетик мирасы белэн тыгыз менэсэбэткэ керми яши алмый. Шу-ца кYрэ безнец кеннэрдэ эдэбият hэм культура тарихын тар милли кысаларда гына ейрэнY hич мемкин тYгел. Димэк, эдэбият белеме фэнендэ эдэбиятларныц Yзара йогынтысы hэм бэйлэнеше мэсьэлэлэренэ торган саен ^брэк эhэмият бирэ бару - закончалыклы кYренеш" [2]. Шуннан чы-гып, татар эдэбиятыныц да, денья эдэбиятлары, э бигрэк тэ тугандаш терки халыклар эдэбиятлары белэн тыгыз менэсэбэткэ кереп, аларныц прогрессив традициялэрен и^ади Y3лэштерY юлында ясаган гаять эhэмиятле адымнарын кY3дэн ки-черY актуаль бурыч булып тора. "XIX йезнец икенче яртысыннан башлап эдэби бэйлэнешлэр гомумденья масштабын алды, hэм hэр аерым халыкныц эдэбият факты шуныц белэн бергэ денья эдэбияты факты булып эверелде" [3].
Эйе, татар матур эдэбияты ^пгасырлар буе бары кулъязма рэвешендэ генэ Yсэ, шундый юл белэн Y3 укучысын таба. Лэкин XVIII гасырдан басма эдэбият та зур тизлек белэн халыкка тарала башлый. "Октябрьгэ кадэрге чорда -якынча ике йез ел эчендэ - татар телендэ барысы илле миллион тираж тэшкил иткэн унбер мец китап чыга. Шуларныц биш йезе - татар эдип-лэренец эсэрлэре" [4]. Бу - чоры ечен шактый югары кYрсэткеч. Шул ук вакытта татар халкы-ныц мэгърифэтлелеген, югары культурага hэр-даим омтылып яшэвен дэлилли торган бер факт та. "Xалыкныц культурасы никадэр югары булса, аныц башка миллэтлэр белэн багланышлары да шулкадэр тыгыз була, э Yзара аралашып яшэY элеге халыкныц Y3 милли культурасын тагын да югарырак баскычка кYтэрY мемкинлеге бирэ" [5].
XX гасыр башларында, тарихи шартларга баглы рэвештэ, башка терки халыклар белэн ча-гыштырганда, татар мэдэнияте шактый алга кит-кэн була. Октябрь революциясенэ кадэр hэм Совет хакимиятенец беренче елларында терки тел-лэрдэ язылган китапларныц, хезмэтлэрнец зур
єлєшє Казан шэhэрендэ басылып чыгуы да моца дэлил булып тора. ХК йєзнєц азакларыннан башлап, Казан шэhэре тєрки халыклар єчєн белем-культура, революцион хэрэкэт Yзэклэрен-нэн берсе була.
Боларныц барысы да элеге чорда милли элитабыз, интеллигенция вэкиллэре Yсеп ^ит-легYенэ, аларныц дeньяда барган тєрлє вакыйга-процессларга Y3 карашлары формалашуга, шулай ук революцион-демократик татар эдэбиятыныц барлыкка килYенэ, зур тизлек белэн Yсеп китYенэ сэбэп була. Озакламый татар эдэбияты царизм чорында Yсэ алмый калган яки бeтенлэй югалу куркынычы янаган башка тєрки халыкларныц эдэбиятларына Yрнэк булырлык прогрессив сый-фатларны мэйданга чыгара башлый.
"Татар эдэбияты, аныц алдынгы шагыйрь hэм язучылары кенчыгыш эдэбиятларныц язмышын-да шактый зур роль уйнадылар" [б]. Мэсэлэн, "татар эдэбияты казакь hэм Урта Азия халыкларыныц эдэбиятларында роман, повесть, драма кебек жанрларныц формалашуына этэргеч бул-ды", [7] "кырымлылар белэн берлектэ, терек hэм рус эдэби багланышларын тээмин итYДЭ билгеле бер роль уйнады (Муса Акъегетзадэ, Гаяз Исха-кый, Садрый Максудый h.б.)" [S]. Э "татарларны фарсы hэм гарэп эдэбиятлары белэн танышты-руга Yзбэк эдэбияты шактый елеш кертте" [1].
Татарларныц башка терки халыкларга булган эдэби-мэдэни йогынтысы Х!Х гасырда Yзен кечле сиздерэ. Моца ^пмедер дэрэ^эдэ халкы-бызныц Казахстан, Урта Азия якларына гаилэ-гаилэ кYчеп китYе дэ, башка терки миллэт вэкиллэре белэн катнаш гаилэлэр коруы да сэбэпче булып тора. Шул ук вакытта татар телендэ ба-сылган китапларныц Шэрык деньясыныц hэр тебэгенэ таралган булуы, татар уку йортларында бик кYп терле терки миллэт вэкиллэренец белем алуы да йогынты ясамый калмый. Yзенец бер чыгышында кYренекле Yзбэк шагыйре Гафур Голэм болай ди: "Минем яратып укыган китап-ларым ул вакытта Казанда, Оренбургта hэм Бакуда басыла иде. Бигрэк тэ мин Казанда нэшер ителгэннэрне ^п укый идем. Эле яшьлек елларымда ук Г.Тукай, М.Гафури, Г.Ибраhимов hэм башкаларныц эсэрлэре белэн таныш идем. Казан минем ечен Кэгьбэдэн югарырак дэрэ^эдэ тора иде" [9]. Элеге фикер татар эдэбиятыныц башка терки халыкларныц эдэбиятлары Yсешенэ ясаган йогынтыны тагын бер кат исбатлап куя.
КYргэнебезчэ, терки халыкларныц бер-берсе-нэ ясаган тээсире Yзен кечле сиздерэ. Бер-берлэ-ре белэн даими аралашу, рухи байлыклар алма-шуда теркилэр ечен теллэр белY эhэмиятле фактор булып тора. Лэкин бу - ^плэр ечен зур авырлык тудыра торган мэсьэлэ. Шуныц нэти^э-
сендэ, эдэбият елкэсендэ тэр^емэчелек эшчэн-леге киц ^эелэ hэм терки эдэбиятлар арасын-дагы багланышларны кeчэйтYче теп ысулга эйлэнэ. БYгенге кен CY3гэ-CY3 тэр^емэ эсэрлэр-дэн аермалы буларак, ХIХ-ХХ йезлэрдэ ирекле тэр^емэ киц ^эелгэн була. Шуца кYрэ эсэрлэр-нец чыганак телдэ яцгыраган фикерлэре, идеялэ-ре, проблематикасы берникадэр Yзгэреш кичерэ. Бу исэ, Y3 чиратында, бер терки мэмлэкэттэ и^ат ителгэн эсэрлэр башка терки халыкларныц Y3 милли хэзинэлэренэ эверелYгэ яки икенче вари-антын табуга китерэ. "Элек, бигрэк тэ милли эдэбиятларныц формалашу чорында, тэр^емэ эсэр-лэрнец вазифасы зур була. Алар, милли эдэбият-ныц органик елешен тэшкил итеп, элеге халыкныц Y3 телендэ и^ат ителгэн эсэрлэрдэн бер дэ аерылмыйлар" [10]. Ченки тэр^емэ эсэре халыкныц теленэ, милли закончалыкларына, тэрбияви бурычларны Y3 эченэ алган потенциалына ярак-лашырга мэ^бYP hэм тиеш. Шуца да терле халыклар арасында аерым бер эсэр (мэсэлэн, терек драматургы Нэмыкь Кэмалныц "Зэваллы чо^ык" пьесасы азэрбай^ан hэм татар теллэренэ тэр-^емэ ителгэн) терле-терле вариантларда яшэргэ мемкин. Шунысы мehим: тэр^емэ ителэсе эсэр халыкныц рухи ихтыя^ларына бэйле рэвештэ сайлап алына.
КYргэнебезчэ, ирекле тэр^емэ эшчэнлегенец милли эдэбиятлар формалашкан чорда, ягьни
ХIХ гасыр - ХХ гасыр башларында эhэмияте гаять зур була. Ул кайбер терки халыкларда моца кадэр булмаган яца жанрлар (мэсэлэн, татарлар-да драматургия жанры терек эдэбияты йогынты-сында барлыкка килэ, казакь халкыныц милли прозасы татар эдэбиятына бэйле рэвештэ туа h^.), эдэби агымнар, и^ат методлары, тел-сурэт-лэY чаралары формалашуга китерэ.
Лэкин, кызганычка каршы, Октябрь инкыйла-быннан соц татарларныц Шэрык деньясы белэн багланышлары экренлэп CYрелэ башлый. Татар уку йортларыныц ^бесендэ гарэп, фарсы, терек теллэре eйрэнелYДЭн туктый. Миллэтчелеккэ, дини хорафатларга eндэYче дигэн шигарь астын-да бик ^п кыйммэтле эдэби hэм фэнни хезмэт-лэребез яндырыла. ХХ гасырныц утызынчы ел-ларында татарларныц мецэр ел буе кулланган гарэп элифбасы мэ^бYри рэвештэ башта латин графикасына, э аннары кириллицага алыштыры-ла. Болар барысы да татар халкыныц Шэрык белэн ^п гасырлар буе дэвам иткэн багланышларын юкка чыгара. Элеге сэясэт патша Россиясе елларында ук башлангыч алган була. Ул терки халыкларныц яцарыш хэрэкэтенэ даими аяк чала. Инде халкыбыз азатлык ечен керэш буларак кабул иткэн инкыйлаблар башлангач та тер-килэргэ Y3 иллэрендэ местэкыйль рэвештэ ЯШЭY
насыйп булмый. "Татарныц башкорт белэн, баш-кортныц казакъ белэн якынаюы кебек берлэшY-лэр большевиклар хакимиятенэ бетенлэй оша-мый" [11], аларны hэрвакыт куркыта килэ.
Татар демократик интеллигенциясенец Ка-занда милли театр оештырып ^ибэрY турындагы гозерен дэ Россия тYрэлэре кат-кат кире кага килэлэр. Лэкин татар мэгьрифэтчелэренец театр эшен оештыруга омтылышы шактый ук кечле булып чыга.
Татар эдэбиятында, инде алдарак искэртел-гэнчэ, яца жанр, эдэби юнэлешлэр формалашып китYДЭ бигрэк тэ терек эдэбияты алыштыргысыз роль уйный. Шуныц йогынтысында Yсеш алган татар мэгьрифэтчелек хэрэкэте гасырлар буе формалашкан эстетик кыйммэтлэрне ^имерэ, алар урынына яцалары барлыкка килYне талэп итэ. Элеге иж;ат методына корылган эсэрлэрдэ хатын-кызныц ир-атлар белэн бертигез хокук-ларга ия булырга тиешлеге, заманча белем hэм тэрбия бирY, халыкны наданлыктан коткарачак фэн hэм мэдэният тудыру кебек идеялэр естенлек ала. Болар барысы да 1S61 елгы реформадан соц Yсэргэ омтылган татар мэгьрифэтчелек эдэбиятын да канэгатьлэндерэ, ченки аныц формалашуы да, мэсэлэн, терек эдэбиятындагы Yзгэрешлэр чоры кебек Yк, консерватив феодал карашларга каршы юнэлтелгэн керэш шартларында бара.
Нэкь шушы Yзгэрешлэр, терле и^тимагый-мэдэни, эдэби каршылыклар дэверендэ татар эдэбиятыныц эле моцарчы тарихында булмаган жанр - драматургия формалаша. Язма татар эдэ-биятыныц ^пгасырлык тарихы булса да, моца кадэр эле эдиплэребез тарафыннан сэхнэ эсэр-лэре и^ат ителми. ТэYге татар пьесалары ХIХ гасырныц соцгы чирегендэ кYренэ башлый. Эл-бэттэ, бу, беренче чиратта, татар халкыныц Y3 милли театры булмау белэн дэ ацлатыла. Моныц шулай икэнлегенэ Галиэсгар Камал иж;атын гына мисал итеп китерY дэ ^итэ. Ул "Бэхетсез егет", "0ч бэдбэхет", "Кызганыч бала" (терек язучысы Нэмык Кямалныц "Зэваллы чо^ык" драмасыныц тэр^емэсе) исемле эсэрлэрен иж;ат иткэннэн соц, элеге жанрда алты-^иде ел буе бернэрсэ дэ язмый. 1906 елда Yзенец яцадан драматургия елкэсендэ эшли башлавын ул болайрак ацлата: "Шулай маташа торгач, 1905 ел килеп ^итэ. Шэhэрнец "азган-тузган" яшьлэре театр артын-дагы урамда, приказчиклар клубында спектакль куялар. Менэ шуннан соц миндэ ничэ ел тома-ланып яткан дэрт яцадан кузгала. <...> Театр куюлар кечэя, лэкин пьесалар юк. Шуннан электэ язылган кыска "Бэхетсез егетне" кицэй-теп, сэхнэгэ куярга яраклы хэлгэ китерэм. <...> Халык hаман яцадан-яца пьесалар сорый. "Уйнашны"да язып карыйм, "Дэ^ж;ал" да языла,
башкалары да. Кариев hаман да туймый" [12]. Эйтергэ кирэк, Г.Камалны 1905 ел революциясе тээсирендэ татар театрыныц оешып кшуе рухландыра, ипатка этэрэ.
КYргэнебезчэ, драматургия ныклап аякка бассын ечен, аца Y3 сэхнэсен, Y3 артистларын hэм Y3 тамашачысын табу кирэк була. "Бары тик сэхнэ генэ драматургныц эйтергэ телэгэн фикерен hэм Y3aлдына максат итеп куйган тэрбияви йогынтысын тамашачыга ^иткерэ ала" [13], - дип билгелэп Yтэ рус драматургы А.Н.Островский.
Алдарак аталган шарт, ниhаять, тормышка аша. Моца "Шимбэ" тYгэрэгенец этэргече зур була. 1903 ел ахыры - 1904 ел башларында рус мэктэплэрендэ укучы татар яшьлэре, шимбэ кеннэрендэ ^ыелып, эдэбият кичэлэре YTKЭрYHе гадэткэ кертэлэр. Шуца аларны "шимбэчелэр" дип йертэлэр. "Шимбэ" тYгэрэгенец эгьзэлары 39 кешегэ ^итэ" [14]. ТYгэрэк ^ыелышларында, рус hэм Кенчыгыш классикларыныц и^атлары белэн бергэ, яца татар эдэбияты эсэрлэрен укып eйрэнYгэ дэ зур игьтибар бирелэ [15]. Бер Yк вакытта татар телендэ спектакль уйнау мэсьэлэсе дэ кен тэртибенэ куела. "Шимбэче"лэр 1904 елныц 1S гыйнварында Казанныц Беренче тау урамындагы Габитовлар фатирында тYгэрэкнец беренче спектакльлэре - терек драматургы
Н.Кямалныц "Зэваллы чо^ык" драмасыныц ирекле тэр^емэсе буларак Г.Камал тарафыннан иж;ат ителгэн "Кызганыч бала"ны hэм "Гыйшык бэласе" (авторы билгесез) комедиясен сэхнэлэш-терэлэр. "Бу факт Тифлиста чыга торган "Шэр-кый рус" газетасына барып ^итэ hэм элеге вакыйганы хуплаган мэкалэ басыла" [14].
Билгеле, татар ^эмэгатьчелеге арасында милли театр оештырып ^ибэрY телэге белэн йeрYче-лэр бер "Шимбэ" тYгэрэге яшьлэре генэ булмый. Татар театрын, рэсмилэштереп, киц мэйданга чы-гарырга омтылучылар артканнан-арта, кечэйгэн-нэн-кечэя бара. Гэрчэ зур уцыш белэн тэмамлан-масалар да, 1905 ел инкыйлабы алдыннан терки-татар деньясында спектакльлэр бик KYП тапкыр-лар куела килэ. Мэсэлэн, 1903 елныц 30 декабрен-дэ Казанныц "Мехэммэдия" мэдрэсэсе шэкерт-лэре тарафыннан Г.Камалныц "Бэхетсез егет", э 1904 елныц язында Екатерининская (хэзерге Г.Ту-кай урамы) урамындагы Русча-татарча кызлар мэктэбе бинасында Г.Ильясиныц "Бичара кыз" эсэрлэре сэхнэлэштерелэ (элеге спектакльлэрдэ катнашучыларныц кYбесе килэчэктэ "Шимбэ" ту-гэрэге эгьзалары булып китэ дэ инде). Соцгысына кырыклап кеше чакырылып, ул татар театрын рэсмилеккэ шактый якынайткан бер факт булып тора. 1904 елныц 4 апрелендэ исэ Ташкентта подполковник Сэхиб Еникеев фатирында, байтак
тамашачы ^ыеп, "Гыйшык бэласе" спектакле уйнала. Шулай ук 1905 елда Уфаныц "Госмания" мэдрэсэсендэ шэкертлэр тарафыннан берничэ драма эсэре сэxнэлэштерелYе мэгьлYм.
Hиhаять, татар театры тарихында зур сэхнэгэ чыгарылган беренче рэсми спектакль Уфаныц алдынгы интеллигенциясе, укымышлы яшьлэре катнашында 190б елныц 21 апрелендэ Приказ-чиклар клубында була. Ул - Г.Исхакыйныц шул чорда иц популяр эсэрлэреннэн берсе "0ч хатын белэн тормыш" драмасы. Э Казанда исэ тэYге рэсми ачык спектакльлэр элеге елныц 5 маенда шулай ук Приказчиклар клубында (Зур Кызыл урам, 29 йорт) куела. Биредэ ике пьеса - Г.Ка-малныц тэр^емэ эсэре "Кызганыч бала" драмасы hэм билгесез авторныц "Гыйшык бэласе" коме-диясе уйнала.
Эмма рэсми рэвештэ беренче ачык татар спектакле уйналуы 190б елныц 22 декабренда Казанда булды дип кабул ителэ (чагыштыру ечен: азэрбайж;ан халкыныц театр тарихы исэ 1S73 елдан ук башлана). Ченки губернатор тарафыннан татарча спектакль куюны хуплаган рэсми кэгазь элегэчэ бирелмэгэн була. Ьэм менэ "рехсэт итэм" дигэн виза алынгач, ике йездэн артык тамаша-чыны Yзенэ сыйдырган Яца клуб сэхнэсендэ 22 декабрь кенне Г.Камалныц "Кызганыч бала" драмасы уйнала. Спектакль hэр ^эhэттэн кечле яц-гыраш ала. Татар театрыныц чын-чынлап зур мэй-данга чыгуы турында фикерлэр байтак була. Эле бик ^п миллэтлэренец драматургия hэм сэхнэ сэнгате формалашуына, Yсешенэ нигез булачак элеге эhэмиятле факт терки денья ечен олы ва-кыйгага эйлэнэ, вакытлы матбугатта кYлэмле мэ-калэлэр басыла. Аларда татар театрыныц Кенчы-гыш hэм Кенбатыш традициялэрен дэвам иттер-гэн хэлдэ мэйданга килYенэ басым ясала.
Яца туган милли театрга ^эмэгатьчелек hэр-терле ярдэм кYрсэтергэ омтыла. Элбэттэ, беренче нэYбэттэ аны пьесалар белэн тээмин ту кирэк була. Лэкин ныклап тотынып, драма эсэрлэре иж;ат итY ечен, авторларыбызныц тэ^рибэсе ^и-тенкерэми. Шул hэм башка сэбэплэр аркасында
XX гасыр башында татар эдэбиятыныц терки эдэбиятлар белэн багланышы тагын да тирэнэя. Бу очракта терек эдэбиятына мерэ^эгать итY, аныц тэ^рибэсен Y3лэштерY алгы планга чыга.
Шуца кYрэ татар сэхнэ эдэбияты формалашу-ны, аныц Yсеш Yзенчэлеклэрен ^зэтэбез икэн, терек эдэбияты белэн тыгыз бэйлэнешлэргэ игь-тибар итми калу мемкин тYгел. "Татар драма-тургиясе hэм театр сэнгате Yсеп кшудэ этэргечне шактый дэрэ^эдэ терек авторлары ясый" [11].
Тугандаш халыклардан булган терек эдэбия-тында да хакимлек иткэн идея-эстетик Yзенчэ-леклэргэ бэйле рэвештэ, тэYге сэхнэ эсэрлэребез
заман проблемалары белэн тыгыз Yрелеп форма-лаша, патша самодержавиесенец колониаль сэя-сэтенэ, кысуларына карамастан, кыю, халыкчан фикерлэрне таратуга басым ясый. Шул рэвешле, терки халыклар белэн тыгыз багланышта татар сэхнэ эдэбияты hэм сэнгате тизлэтелгэн Yсеш юлы белэн бара, киц массаны ац-белемле итY, мэгьрифэт тарату, укучы-тамашачыны тэрбия-лэY, мэдэниятле ту кебек мэсьэлэлэрне Yзенэ бурыч итеп куя.
КYргэнебезчэ, ХIХ гасыр ахыры - ХХ йезнец беренче яртысында терки-татар эдэби багланыш-лары Yзен шактый кечле сиздерэ. Терки эдэбиятлар бер-берсе белэн тыгыз элемтэдэ Yсэ, ка-миллэшэ hэм байый. Моныц башлангычы терки миллэтлэрнец дин берлегенэ, Россиянец кырыс сэясэтенэ буйсынып яшэргэ мэ^бYP ителYгэ, терле кадими карашларга нигезлэнеп белем, тэр-бия бирYгэ, шуца бэйле ац-белем Yсешенэ омты-лыш hэм мэгьрифэтчелек хэрэкэте киц ^эелYгэ барып тоташа. Терки эдэбиятларда уртак мотив-лар, идея-эстетик Yзенчэлеклэр барлыкка килэ. Бу, Y3 чиратында, аерым халыкларда эле моца кадэр булмаган эдэби жанрлар, метод-алымнар, терле эдэби хэрэкэтлэр формалашуга китерэ. Бигрэк тэ ХК гасыр ахыры - ХХ йезнец беренче яртысында терек hэм татар, татар hэм казакь, татар hэм азэрбайж;ан эдэбиятлары бер-берсенец Yсешенэ, камиллэшY hэм баюына кечле тээсир ясаганнар. Татар hэм терек эдэбиятлары ниге-зендэ казакь милли эдэбиятында проза жанры барлыкка килсэ, терек, азэрбай^ан халыклары-ныц сэхнэ эдэбияты hэм сэнгатенэ бэйле рэвештэ, татар милли драматургиясе hэм театры Yзенец беренче адымнарын ясый, зур тизлек белэн Yсеп китэ, татар эдиплэренец эсэрлэре терки деньяда киц таралыш таба, тэр^емэчелек, бигрэк тэ ирекле тэр^емэ эшчэнлеге актуальлэшэ.
Терки халыкларныц уртак тамырлары борын-гы дэверлэргэ барып тоташа. Тугандаш халыклар белэн татар халкы арасындагы эдэби-мэдэни баг-ланышларны eйрэнY дэ терле кызыклы ачышлар-га китерэ, безнец эhэмиятле бурычыбыз булып тора. Ул элеге гомуми Yсештэ татар эстетик фи-керенец урынын ачыклау мемкинлеген дэ бирэ.
1. Мицнегулов Хатыйп. Татар-терек эдэби багла-нышлары // Татарстан. 1993. №9.
2. Ганиева Р. Эдэби бэйлэнешлэр: Кенбатыштан YP-нэк алып // Татар эдэбияты тарихы. ХХ йез татар эдэбияты. б томда: 3 том. Казан, 19S6.
3. Конрад Н.И. К вопросу о литературных связях // Сб.: Интернациональное и национальное в литературах Востока. М., 1972.
4. Кэримуллин Э.Г. Китап - халык хэтере // Социа-листик Татарстан, 19S4.
5. Дима Александр. Принципы сравнительного литературоведения: Перевод с румынского. М., 1977.
6. Юсуф Xос Xоджиб. Кутадгу билиг. Ташкент, 1971.
7. Казахская литература и ее интернациональные связи. Алма-Ата, 1978.
8. Миннегулов X.Ю. Татарская литература и восточная классика (Вопросы взаимосвязей и поэтики). Казань, 1993.
9. Голям Гафур. Писатель, революционер, ученый. // Материалы научной конференции, посвященной 90-летию Галимджана Ибрагимова. Казань, 1980.
10. Лихачев Д.С. Развитие русской литературы XXVII веков. Эпохи и стили. Л., 1973.
11. Галимуллин Фоат. Табигыйлеккэ хилафлык. Казан, 2004.
12. Совет эдэбияты. 1933, №1.
13. Островский А.Н. Полн.собр.соч.: В 12 т. М., 1978. Т.10.
14. Мэхмутов Ь., Илялова И., Гыйззэт Б. Октябрьгэ кадэрге татар театры. Казан, 1988.
15. Байчура Ш. Татар яшьлэре хэрэкэте hэм Фатих Эмирхан // Казан утлары, 1966. №1.
THE TURKIC-TATAR LITERARY INTERCOMMUNICATIONS OF THE END OF XIX - THE BEGINNING OF XX CENTURIES: LITERARY-CULTURAL CONDITIONS
R.G.Hannanov
This article is about the Turkic-Tatar literary intercommunications of the end of XIX - the beginning of
XX centuries, the conditions of forming of some literary genres of Turkic nations.
