CC BY
25Национальное образование
УДК 371.2
XIX ГАСЫР АХЫРЫ - ХХ ГАСЫР БАШЫНДА ТАТАРЛАРНЬЩ ТвРКЕСТАНДА hЭМ КАЗАХ ДАЛАЛАРЫНДА МЭГЪРИФЭТЧЕЛЕК ЭШЧЭНЛЕГЕ
Л.Р. Мортазина
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе
Ш.Мэрщани исемендэге Тарих институты
Казан, Россия Федерациясе
¡yalyamur@mail.ru
Мэкалэдэ XIX гасыр ахыры - ХХ гасыр башында татарларньщ Теркестанда hэм Казах далаларында кардэш халыкларга ан-белем таратудагы эшчэнлеге як-тыртыла. Татарларнын меселман гадэтлэрен hэм йолаларын тарату, терки халык-ларны руслаштыру сэясэтеннэн саклауга керткэн елешлэре, элеге мэсьэлэгэ карата хе^мэтнен гамэллэре тасвирлана. Татар мэгърифэтчелэренен кардэш халык-лар ечен мэктэплэр ачу, белем бирY, укытуны методик яктан тээмин итY, милли кадрлар эзерлэY hэм милли мэктэплэр тезYгэ керткэн елешлэре курсэтелэ.
Теп тешенчэлэр: Теркестан, мэгърифэт, мэгариф, кардэш теллэр, татар пе-дагоглары, мэдрэсэ, рус - жирле халык мэктэбе, жэдит мэктэбе, кызлар мэктэбе, яна ысул, дэреслек, элифба
Татарларнын башка терки халыклар белэн Yзара бэйлэнеше куп га-сырларга сузылган. Бик якын булган кардэш теллэр, дин уртаклыгына нигезлэнгэн бу менэсэбэтлэр икътисади, мэдэни, мэгариф елкэлэрендэ шактый кин чагылыш таба. XVIII гасырнын икенче яртысында татарларда дини белем бирY системасынын янадан торгызылуында Дагыстан моделенен роле зур булса, сонрак, татарларнын Урта Азия белэн сэYДЭ бэйлэнешлэре ныгу белэн, Бохара, Сэмэрканд, Хива мэдрэсэлэре теп hэм ин дэрэжэле уку йортларына эверелэ. Биредэ белем алган белгечлэр, ва-таннарына кайтканнан сон, Урта Азия уку йортлары Yрнэгендэ ислам тео-логиясен укытуга нигезлэнгэн мэдрэсэлэр ачалар. Шул рэвешле XIX гасыр башларында Россиянен эчке губерналарында Урта Азия белем бирY системасы ныгып урнаша [32, б.94]. XIX гасыр урталарыннан, бигрэк тэ анын сонгы чирегендэ, Теркестан hэм Казах далаларында мэгърифэт, ан-белем таратуда, киресенчэ, татарларнын роле арта.
Татар халкыньщ башка миллэтлэрне YCTePYr9, аларны агартуга керткэн елешлэре тикшеренYчелэр тарафыннан озак вакытлар буена игъ-тибарга алынмады. Совет идеологиясе хакимлек иткэн чорда бу мэсьэлэ бары тик бер генэ ^злектэн - Совет хекYмэте hэм Коммунистлар партия-сенец казанышлары буларак кына ейрэнелде hэм шулай тэкъдим ителде дэ [28]. Э революциягэ кадэрге чорда терле миллэтлэрнец мэгарифен YCтерYДЭ бары тик рус мэгърифэтчелэренец эшчэнлегенэ генэ басым ясал-ды. Мэгариф тарихы hэм педагогик фикер Yсешенец иц меhим hэм тулы чагылышы булырга тиешле педагогик фикер антологиялэрендэ (1980 ел-ларда СССРныц аерым республикалары халыкларына багышланган мон-дый басмалар шактый денья кYPде), кызганыч, бу фикер берничек тэ ча-гылыш тапмады [21, б.216-217]. Шулай да ХХ гасырныц беренче чире-гендэ денья кYргэн хезмэтлэрдэ, аерым алганда Н.А. Бобровников, В.В. Бартольдт тикшеренYлэрендэ, татарларныц Теркестан халыкларыныц мэгарифен YCтерYДЭ башкарган аерым эшлэре ассызыклана [7; 8; 11]. Икенче бер автор, М.П. Павлович исэ, татарларныц революциягэ кадэр башка терки халыкларны агартудагы ролен ассызыклап: «Татарлар Кенчыгышка - Башкортстанга, Кыргызстанга, Теркестанга иц беренче башлап мэгърифэт утын (факелын) алып килделэр», - дип язды [24, б.6-7]. ХХ гасыр ахырында, бигрэк тэ XXI гасыр башында, татарларныц Теркестан халыкларыныц мэдэни, мэгариф Yсешендэге урынын чагыл-дырган хезмэтлэр кYренэ башлады [9; 16; 23; 29].
Билгеле булганча, Теркестанга hэм Казах ^ирлэренэ татарлар шактый элек килеп урнашалар. Чукындыру сэясэтеннэн качып, ул якларга ба-рып ирешкэн татарлар, мегаен, иц зур елешне тэшкил итэдер. Шулай ук Екатерина II заманында да татарлар бу ^ирлэргэ ^плэп килэ - патшабикэ миллэттэшлэребезне кYчмэ халыкларны «агарту» максатында файдалана [38, б.32]. Татарлар, теллэренец шунда яшэYче башка терки халыкларныц теллэре белэн генеалогик яктан охшаш булуы сэбэпле, аларны бик тиз арада Yзлэштергэннэр. Уртак дин шулай ук зур эhэмияткэ ия булган. Рус телен белY исэ татарларга Россия хе^мэте белэн башка терки телле дэYлэтлэр арасында арадашчылык ролен YтэY мемкинлеген биргэн: татарлар бик еш кына тылмач хезмэтен Yтэгэннэр, CЭYДЭ менэсэбэтлэрен ^айга салуда булышлык иткэннэр.
Мисал ечен, кыргызлар тарафыннан Россиягэ язылган беренче хатныц авторы татар кешесе, Казан сэYДЭгэре Габдрахман Нурмэмэтовныц приказчигы Меслим Агафуров була. 1787 елда Кенбатыш Себер хаким-нэреннэн кыргыз хакиме Атак-батырга аныц тарафыннан китерелгэн хат тантаналы рэвештэ Россия дэYлэте вэкиленнэн китерелгэн рэсми хат буларак кабул ителэ [26, б.19].
Теркестан халыкларыныц мэдэни Yсешен ейрэнгэн галим В.В. Бар-тольд 1814 елда руслар белэн кыргызлар арасында CЭYДЭ эшлэрен кейлэYДЭ арадашчы булган Казан татары Фэйзулла Сэйфуллин турында яза [7, б.30]. Моннан тыш, ул Россия ягыннан дэYлэти эшлэр буенча рэсми
вэкил poлeн дэ Yтэгэн [26, 6.1S]. Ф. Сэйфуллиннын элeгe эшчэнлeгeнэ зyp бэя биpeп, кыpгызлap xэттa aны бYлэклэYнe copan Омcк eлкэce бaшлыгы-нa мaxcyc xaт тa юллaгaннap [26, б.ЗЗ]. Бу мaкcaттaн тaтapлapны Уpтa Азиядэ яшэгэн бaшкa xaлыклapнын мэнфэгaтьлэpeн YтэY eчeн дэ фaйдa-лaнгaннap. Тapиxи чыгaнaклap тaтapлapньщ элeгe жиpлэpгэ тyкымa, тиpe hэм кYн бeлэн cэYДЭ итY eчeн килYлэpe, кaйбepлэpeнeн шyндa тeплэнeп кaлyлapын pacлый. Шyлaй итeп, Тepкecтaнгa нигездэ cэYДЭ бeлэн шeгыльлэнгэн, aннaн кepeм aлгaн xэллe hэм укымышлы кeшeлэp килгэн [2, б.13]. XVIII-XIX гacыpлap чигeндэ Тaшкeнт шэhэpe тиpэceндэ бapлык-кa килгэн бepeнчe тaтap aвылы Нyгaй-кypгaн 200 xyжaлыктaн тopгaн, hэм, шyныcы кызык, бу элeгe тиpэлэpдэ бэpэцгe Ycтepгэн бepдэнбep тopaк ypын бyлa [25, 6.9S]. XIX raœp axыpындa тaтapлap шyлaй ук Сeмипaлa-тинcк, Уpaльcк, Kызыльяp (Пeтpoпaвлoвcк) h. б. шэhэpлэpнeн шaктый зyp eлeшeн билэгэннэp.
Шyлaй итeп, Yзлэpe дэ кaйчaндыp Бoxapa, Xивa мэдpэcэлэpeндэ бeлeм aлгaн, XIX гacыpдa Рoccия hэм Евpoпa мэдэниятe бeлэн якыннaн тaнышкaн, бeлeм биpY cиcтeмacынa Yзгэpeшлэp кepтY киpэклeгeн яxшы aцлaгaн тaтap-лap Тepкecтaндa hэм Kaзax дaлaлapындa кapдэш xaлыклapны aгapтy эшeнэ кepeшэлэp. Дaлaдa мeceлмaн гaдэтлэpeн hэм йoлaлapын тapaтyчылap дa тa-тapлap бyлa. Нэкь мeнэ шуныц eчeн дэ Тepкecтaнныц гeнepaл-гyбepнaтopы K.n. фoн Kayфмaн тaтap мeceлмaн pyxaнилapынa кaтгый pэвeштэ racrape фикepдэ бyлгaн, ул aлapдa 6epeme чиpaттa дaлa миccиoнepлapын кYpгэн [S, 6.136]. Тaтap мyллaлapынын кaзax xanRM тopмышындa aвыp вaкытлapдa aлapны accимиляциядэн яклaп, aтa-бaбaлap динeн caклaп кaлyдa зyp эш бaшкapyлapын Kaзaxcтaн Ta^nrope дэ тaный [16, 6.111; 3, 6.5].
Билгeлe бyлгaнчa, Тepкecтaн hэм Kaзax дaлaлapындaгы мyллaлapныц кYпчeлeгe тaтap миллэтeннэн бyлa. Гaлимнэp pacлaвынчa, кaзax жиpлэpe Рoccиягэ кyшылгaнчы, кaзaxлap бapы тик тaтap тeлeндэ гeнэ y^rn^a бeлгэн [3S, 6.41]. Xэттa Н.И. Ильмижкий булышлыгы бeлэн кaзax мэг^и-фэтчece И. Алтынcapин тapaфыннaн aчылгaн кaзax мэктэбeндэ укытучы-лapныц дa кYпчeлeгe тaтapлap бyлгaн [3S, 6.43].
Ж¡эдитчeлeк aгымы бapлыккa килY бeлэн, мэгьpифэтчeлeк явд 6ac-кычкa кYтэpeлэ. Ж¡эдитчeлeк xэpэкэтeнeн 6у тeбэклэpгэ Yтeп кepYe, кaйбep гaлимнэpнeц 1905-1906 eллap бeлэн бэйлэвeнэ кapaмacтaн [11, 6.S0], иpтэpэк чopдa бaшлaнгaн дип rapapra жиpлeк 6ap. В.В. Бapтoльд даэп-лэYлэpe бyeнчa, Тepкecтaндa жэдит мэктэплэpe 1S9S-1S99 eллapдa 6ap-лыккa килгэн [S, 6.136]. Kaйбep фaктлap мoцapчы эшлэп килгэн мэдpэcэлэpнeн яда ыгсул бeлэн yкытyгa кYЧYлэpeнeц мoннaн дa aлдaнpaк 6улуын pacлыйлap1. Mэcэлэн, «Тэpжeмaн» гaзeтacы 1S93 eлдa Сэмэp-кaндтa Гaни бaй Xecэeнoвныц мaтди яpдэмe бeлэн cынay eчeн ^cnep^
1 Mэcэлэн, Т. Эйди 1S90 eллapдaн coh aчылгaн жэдит мэктэплэpeндэ Yзбэк бaлaлapынa бeлeм биpгэн Ш. Moxтap, З. Гaбдeлвahaп Re6eR тaтap мeгaллимнэpeн иcкэ aлa [5, 6.400].
мeнтaль) ^эдит мэктэбe оeштыpылy, анда yкyчылapныц y^ipra^apra eйpэнYДЭ yцышлapы шактый югapы 6улуы тypындa яза [31].
Яца ыcyл бeлэн укыта тоpгaн уку йоpтлapы бapлыккa килY якынча XIX гacыpныц 80 eллapыннaн биpлe эшлэп килгэн pyc - ^иpлe халык мэктэп-лэpeнeц («pyccко-тyзeмнaя школа») эшчэнлeгeнэ cизeлepлeк тээcиp итэ, чeнки бу икe тep уку rop^rnbiR укыту aлымнapы бepкaдэp охшаш була: икece дэ мeceлмaннapгa eвpопaчa бeлeм биpYнe, дeньяви фэннэpнe, шул иcэптэн pyc тeлeн, укытуны матеат итэ. Мэcэлэн, 1873 eлдa Taшкeнт шэhэ-peндэ ачылган тaтap мэктэбe 1895 eлдa ^эдитчэ укытуга кучэ, кYп тэ Yтми, ул фоpмacы бeлэн дэ, эчтэлeгe бeлэн дэ Евpопa мэктэплэpeн xэтepлэтэ баш-лый; анда pyc ceйлэмeнэ eйpэтYгэ зyp игьтибap биpeлэ [8, б.130].
Taтapлap кYбpэк яшэгэн кaйбep ypыннapдa pyc - ^иpлe халык мэктэплэpe яца бapлыккa килгэн дeньяви мэктэплэp кYлэгэceндэ кaлыpгa мэ^бYP бyлaлap. Гэpчэ икeceндэ дэ тaтap мeгaллимнэpe (мyллaлapы) бe-лeм биpcэ дэ, укыту нигездэ тaтap тeлeндэ алып бapылca да [38, б.34], кYпчeлeк халык ^эдит мэктэплэpeнэ яки eйгэ килeп укыткан тaтap мeгaллимнэpeнэ ecтeнлeк биpгэн. Мдаал eчeн, 1913 eлдa Кызыльяp шэhэpe тиpэceндэгe волоcтьлapдa 1913 eлдa бapы тик бep гeнэ pyc-кыpгыз (pyc-казах. - Л.М.) мэктэбe ачыла, анда да бaлaлap caны аз була, чeнки кYплэp бaлaлapын тaтapлapгa биpeп укыта. Хэтта, apa epaклыгынa кapaмa-cтaн, aтa-aнaлapныц Кызыльяpгa бapып, бaлaлapын шундагы тaтap мэктэплэpeнэ биpY очpaклapы да булган [27, б.96]. Шуны да иcкэpтeп китY мehим: бу eллapдa Кызыльяpдa тaтapлap, кaзaxлap бeлэн чыгыштыpгaндa, кYпчeлeкнe тэшкил иткэн.
Халык pyc - ^иpлe халык мэктэплэpeнэ гeнэ тYгeл, пpaвоcлaвиe динe pyxaнилapынa юл ачып, Y3 бycaгacынa мyллaлapны якын китepмэгэн pyc yчилищeлapынa да caraba бeлэн кapый. Шуца кYpэ дэ pyc - ^иpлe халык мэктэплэpeн ачканда, мeceлмaн мэгapиф cиcтeмacыныц шэpигaть канун-нapын мэктэптэ eйpэтY тpaдицияceн иcтэ тотып, «анда ^иpлe халыкка Y3 диннэpeн Y3 мyллaлapы eйpэтY» [8, б.130] мэ^бYpилeгe шapт итeп кyeлa. Лэкин кYп очpaктa бу кагыйдэ тоpмышкa ашмаган, чeнки, мyллaлap аз бу-лу cэбэплe, hэp мэктэп eчeн aepым pyxaни билгeлэY мeмкин булмаган. Ta-тap мэдpэcэce, билгeлe булганча, элeгe шapтны тyлыcынчa Yти алган.
Taтap мэктэплэpe иц бepeнчe чиpaттa шэhэpлэpдэ ачыла. Pyc - ^иpлe халык мэктэплэpe бeлэн чaгыштыpгaндa, aлapныц caны бepмэ-бep кYп була. Мэcэлэн, 1910 eлдa Taшкeнттa 8 pyc - ^иpлe халык мэктэбe бyлca, яца ыcyллы мэктэплэpнeц caны икe тапкыф кYбpэк була [8, б.137]. 1910 eлгa Кокандта мондый мэктэплэp 16, Taшкeнттa - 20 була, шундый ук мэктэп-лэp Кол^ага кaдэp булган башка ^иpлэpдэ дэ ^итэpлeк була [11, б.66]. Кapaкaлпaклap eчeн бepeнчe ^эдит мэктэбe тaтapлap тapaфыннaн 1907 eлдa Пeтpоaлeкcaндpовcк шэhэpeндэ ачыла. Озакламый дeньяви мэктэп-лэp Ху^айлы hэм Конгыpaдтa да бapлыккa килэ [34]. 1915 eлдa кapaкaл-naraap eчeн мэктэп оeштыpy eчeн Казах дaлaлapыннaн биш тaтap чакы-pылyы, aлap apacындa Иманкулов атлы кeшe дэ булуы билгeлe [15, б.114].
1917 елга каракалпак телендэ «тоте окыу» дип аталган ^эдит мэктэп-лэренец саны инде шактый була [15, 6.114]. Гомумэн алганда, Теркестанда 1910 елга ^эдит мэктэплэренец саны 89 га ^итэ (кадим мэдрэсэлэрен дэ исэплэгэн очракта, 137 тирэсе) [9, 6.96].
Теркестанда хатын-кызлар мэгарифен дэ татар педагогларыньщ эш-чэнлегеннэн аерып карау мемкин тYгел. Бу мэсьэлэ Т.Э. Биктимирова хезмэтлэрендэ чагылыш таба [9]. Соцгы вакытларда татар хатын-кызла-рыныц Теркестанда мэгърифэтчелек эшчэнлеген яктырткан тикшеренулэр Урта Азия, аерым алганда узбэк, галимнэре арасында да куренэ башлады. Д. Насретдинованыц диссертация эше татар hэм башкорт хатын-кызла-рыныц Теркестанда алып барган мэдэни-агарту эшлэренэ багышланган [23].
Мэктэплэр ачу, укыту белэн беррэттэн, аларныц матди ягын кайгыр-ту мэсьэлэсен дэ татарлар узлэре хэл иткэн. Эйтик, Верный (хэзерге Ал-маты) шэhэрендэ ачылган кызлар мэктэбенец попечителе Вятка губернасы татары З. Та^етдинов, укытучылары Уфа мэдрэсэлэрен тэмамлап шул як-ларга килгэн М. Якупова hэм М. Сэгъдиева булса, мэктэпкэ матди ярдэмне даими рэвештэ татар сэудэгэре X. Габделвэлиев hэм аныц уллары курсэткэн [9, б.97].
Кызлар мэктэплэрендэ, татарлар белэн беррэттэн, башка миллэт вэкиллэре дэ белем алган. Пишкек шэhэрендэге кызлар ^эдит мэктэбендэ, мэсэлэн, 1912-1913 елларда укыган 70 кызныц 50се - татар, 20се кыргыз кызы була. Аларга Казан hэм Уфада кызлар мэдрэсэлэрен тэмамлаган татар кызлары белем биргэн. Укыту ирлэр мэктэплэре программасы нигезендэ алып барылган, естэмэ рэвештэ кул эшлэре дэреслэре уткэ-релгэн [14, б.44]. 1903 елдан башлап татар мегаллимэлэре кызлар ечен ачылган рус - ^ирле халык мэктэплэрендэ дэ укытканнар [23, б.3].
Татар хатын-кыз мэгърифэтчелэренец Теркестандагы эшчэнлеге, бе-ренче чиратта, аларныц хатын-кыз мэгарифенэ юл ачулары белэн билгелэнсэ, икенчедэн, шул миллэт хатын-кызлары арасыннан милли кадрлар эзерлэугэ hэм милли мэктэплэр оештыруга булышлык итулэ-реннэн гыйбарэт. Мэсэлэн, Коканд шэhэрендэге Галчасай мэхэллэсендэ 1913 елда татар хатын-кыз педагоглары йогынтысында Мехэммэт^ан Хо-ликий ачкан яца ысуллы кызлар мэктэбендэ аныц туганы Салияхон Аб-дулхалик кызыныц да укытуы билгеле [23, б.15].
Татар ^эдит мэктэплэренэ нигез салган hэм анда эшлэгэн шэхеслэргэ килгэндэ, шактый дэрэ^эле, татарлар арасында гына тугел, Теркестанда да яхшы билгеле булган исемнэрне атарга мемкин. Мэсэлэн, Ташкенттагы И. Гаспринский исемендэге татар ^эдит мэктэбенэ Эбубэкер Диваев, Габ-дулла Биги, Булат Сэлиев, Габдрахман Чанышевлар нигез сала [5, б.400]. Э татарныц билгеле химаячелэре бертуган Хесэеновларныц, Эрбет, Мэкэр^э ярминкэлэрендэ генэ тугел, шулай ук Сэмэрканд, Коканд шэhэр-лэрендэ hэм хэтта ислам дине узэге Мэккэдэ дэ мэчет hэм ^эдит мэдрэ-сэлэре ачулары турында мэгълуматлар бар.
Бaштaгы чopдa тaтapлapнын кaзaxлapгa aн-бeлeм тapaтyындa Kaзax дaлaлapынын Pocc^ Импepияceнэ кyшылyынa 6улышлык итY чapacын кYpгэн xeкYмэт XIX гacыpнын rneme яpтыcындa 6y икe миллэтнeн Yзapa тээcиp итeшYeнэ бopчылyын бeлдepэ. Бшрэк тэ кaзaxлapнын дa, тaтapлap кeбeк Yк, hэp тopaк ypындa мэчeт 6улуын тeлэYлэpe; aлap apacындa дa Рoccиягэ кapшы фикepлe aepым интeллигeнция вэкиллэpe бapлыккa килэ бaшлay HypHyra caлa [20, 6.4S]. Иcлaм диж тapaлy hэм ныклaп ypнaшy pyraapra кapaтa тиcкэpe мeнэcэбэт тyдыpy, aлapдaн aepылy (ягьни pyc-лaштыpyгa кapшылык тyдыpy) hэм тepки xaлыклapнын Yзapa бepлэшY чa-pacы бyлapaк rapara бaшлый. Тaтap мyллaлapынын эшчэнлeгe кыcpыклa-нa, aлapгa кaзaxлap apacындa никax hэм гaилэ эшлэpeн xэл my тыeлa, мyллaлapны кaзaxлapнын Y3 apaлapыннaн гынa caйлaп кую мeмкинлeгe тaтap мyллaлapынын дaлaдaн кYплэп китYлэpeнэ cэбэп бyлa [20, 6.49-50]. Шyлaй rn-en, тaтapлapнын бepeнчe чopдa xeкYмэт тapaфыннaн яклay тaп-кaн мэгьpифэтчeлeк эшчэнтеге ХХ гacыp бaшындa пaнтюpкизм hэм тан-иcлaмизм идeялэpeн тapaтy кypкынычы кY3лeгeннэн чыгып кapaлa бaш-лый. Ж^эдит мэктэплэpeнeн Тepкecтaн hэм Kaзax дaлaлapы xaлкын pyc-лaштыpy, чукындыфу cэяcэтeн тopмышкa aшыpy мaкcaтыннaн aчылгaн pyc - жиpлe xaлык мэктэплэpe бeлэн чaгыштыpгaндa кeчэюe тaтapлap тээcиpeнeн apтyынa китepэ тopгaн зyp гач бyлapaк кaбyл итeлэ. Шул cэбэплe тepки xaлыклapнын бepлэшYeннэн, иcлaмнын ecтeнлeк итYчe ди-ни идeoлoгиягэ эвepeлYeннэн кypыккaн xeкYмэт Идeл 6ye тaтapлapынын Тepкecтaндaгы hэм Kaзax дaлaлapындaгы эшчэнлeгeнэ тoткapлык кYpcэтY юллapын эзли. Mэcэлэн, Акмoлинcк eлкэce гyбepнaтopы тaтap мyллaлa-pын дaлa xaлкынa бeлeм биpYДЭн тыю, pyc тeлe yкытылмaгaн бapлык тa-тap мэктэплэpeн я6у hэм aлapнын эшчэнлeгeн тикшepeп тopy, мeмкин бyлгaн кaдэp кaзaxлap eчeн тaтap aлфaвитын pyc язуы бeлэн amrnraipy кeбeк эш-гaмэллэpнe тэкьдим итэ [20, 6.4S-49]. 1910 eлдa oeштыpылгaн «Тaтap-мeceлмaн тээcиpeнэ кapшы тopy eчeн мaxcyc oeшмa» дa («Oco6oe coвeщaниe для выpaбoтки мep no пpoтивoдeйcтвию тaтapo-мycyльмaн-cкoмy влиянию») Y3 aлдынa элeгe мaкcaтлapны куя. Бу плaнны тopмышкa aшыpy юлындaгы чapaлapнын 6epce - тaтapлapнын Тepкecтaн мэктэплэ-peндэ yкытyлapын тыюгa юнэлдepeлгэн кapap бyлa. «Тэpжeмaн» гaзeтacынын 1912 eлнын 20 aпpeль caны, «Вaкыт» гaзeтacынa тaянып, Тepкecтaн aдминиcтpaцияceнeн «янa ыcyллы hэм гадими мэктэплэpдэ 6a-pы тик yкyчылap кaвeмeнэ кapaгaн yкытyчылap гыш эшли aлa. Сapт - ^ipra^aprni, э тaтap capтлapны yкытa aлмый», - дигэн кapapын житкepэ. Бу кaгыйдэлэp 1 июльдэн тopмышкa aшыpылыpгa, э aны Yтэмэгэн мэктэплэp ябылыpгa тиeш бyлaлap [33]. Эммa, Н. Бoбpoвникoв билгeлэвeнчэ, «capт yкытyчылapы aз эзepлeклe, hэм, жиpлe укытучы-лapнын фикepeнчэ, aлap бapы тик тaтap мeгaллимнэpeн мexaник pэвeштэ кaбaтлыйлap; шул ук вaкыттa, икeнчe яктaн rapara^^, 6у чapa capт тeлeндэ дэpecлeклэp эзepлэYгэ этэpдe, э мoныcы, hичшикceз, зyp эhэмият-кэ ия» [11, 6.S0]. Э aн-бeлeмгэ, миллэтнe кYтэpepгэ чaкыpгaн тaтap HHxan-
лары (мэсэлэн, М. Гафури h.6.) Теркестан халыкларына белем бирYДЭ ты-елган китаплар исемлегенэ кертелэ [15, 6.113].
«Инородческое обозрение» журналыныц 1913 елгы март санында ба-сылган «Рус меселманнары» дигэн мэкалэдэ бу уцайдан Эчке эшлэр министры урынбасары А.Н. Харузинныц фикере китерелэ. Ул терки халык-ларныц бер-берлэренэ тээсире артуга куркуын белдерэ. Аныц татарларны кыргыз мэктэплэренэ билгелэYгэ каршы булуы да шуныц белэн билгелэнэ [30, б.132].
Мэсьэлэ шул заман татар газеталарында шактый киц чагылыш таба. Мэсэлэн, «Йолдыз» газетасы, бу хакта борчылуын белдереп, «Теркестан-ныц кайсы шэhэрендэ, мэсэлэн, Кокандта, нугай (татар. - Л.М.) мегал-лимнэре тарафыннан ачылган мэктэплэрне яптылар. Мегаллиме сарт булган мэктэплэрнец ябылганы хэзергэ мэгълYм тYгелдер», - дип яза [39]. Шул ук вакытта мэкалэ авторы «эгэр татар мэктэплэре генэ ябылса, халык моца эллэ ни борчылмас, ченки Казан татарларын Теркестанда hэр эштэ искедэн бирле кысынкылыклыйлар. Нугай мэктэплэре ябылу илэ Теркестанда ысу-лы ^эдидэ бетмэс. Ченки хэзер сартларныц Y3 араларында да мегаллимнэр кYптер», - дип, татарлар башлап ^ибэргэн ^эдит мэктэплэренец эше дэвам итэчэккэ ышану белдерэ. Элеге ышанычныц икенче бер сэбэбе - бу чорда эле Теркестанда бу мэктэплэрне тикшерерлек, аларда укытуныц торышына нэти^э ясый алырлык, ^ирле халыкларныц теллэрен hэм меселман язуын белгэн бер генэ халык мэктэплэре инспекторыныц да булмавы белэн бэйле. Шуца курэ татарлар элеге кагыйдэлэрнец кэгазьдэ генэ калачагына шик белдермилэр [11, б.62]. Шулай итеп, хекYмэт карары денья кYргэннэн соц да татарлар Теркестан мэктэплэрендэ эшлэYлэрен дэвам итэлэр, бу мэктэплэрдэ татар балалары белэн беррэттэн башка миллэт вэкиллэре дэ укый (Эйтик, Верный шэhэрендэге кызлар мэктэбендэ 1913 елда татарлар белэн беррэттэн тагын 9 кыргыз hэм 9 Yзбэк кызы белем ала [9, б.97]). Теркестан генерал-губернаторына урыннардагы жандарм идарэсе бYлеклэреннэн ^иткерелгэн хэбэрлэрдэ, кагыйдэлэр чыкканнан соц да, берничэ ел дэвамында Сырдэрья hэм шул тирэлэрдэге елкэлэрдэ ^эен кыр-гызларны укыту ечен «Галия» мэдрэсэсендэ укучы шэкертлэрнец килYе, укытуныц Казанда басылып чыккан дэреслеклэргэ нигезлэнеп алып бары-луы турында эйтелэ [15, б.113].
Терле миллэт вэкиллэре (татарлар, Yзбэклэр, дунганнар, кашгарлы-лар, кыргызлар, казахлар h. б.) белем алган мэктэплэрдэ кулланылган дэреслеклэр мэсьэлэсе тагын бер Yтэ Yзенчэлекле Ьэм кызыклы момент-ларныц берсе. Билгеле булганча, татар теле - Теркестанда мэктэп, ягъни укыту теле булган. (Мисал ечен, 1902 елда Пишпекта ачылган татар мэчете каршындагы мэдрэсэнец бар бYлеклэрендэ дэ укыту татар телендэ алып барылган [1, б.40-41]). Эле ^ирле халык теллэрендэ дэреслеклэрнец Ьэм аларны язарлык эзерлекле педагогларныц бетенлэй булмавын искэ алсак, шул чорда Идел буе мэктэплэрендэге дэреслеклэрнец кулланылуы бернинди дэ сорау тудырмый. Шулай итеп, Теркестан мэктэплэрендэ татар авторларыныц дэреслеклэре - ЭхмэтЬади Максуди элифбалары
(«Meгaллим ЭYвэл», «Meгaллим caни яки элифбa гapэби») [1S; 19], Proa Фэxpeтдин xpecтoмaтиялэpe («Тэpбиялe 6ana»), Xэбибpaxмaн Зэбиpинeн «Pэhбэpe cыйбиян», Xapиc Фэйзи-Чиcтaпyлинын «Ыcyлы жэгьpэфия» [13; 35; 36] китaплapы кyллaнылгaн. Шэpигaть кaнyннapы Эxмэтhaди Ma^y-динын «Гыйбaдэтe иcлaмия», «Гaкaидe иcлaмия» [17] дэpecлeклэpe 6yema aлып бapылгaн.
Укыту тeлe бyлyдaн тыш, тaтap тeлe pэcми дoкyмeнтлap тeлe дэ 6улып xeзмэт иткэн. «Э^ель» мэдpэcэceн тэмaмлayчылapгa, мэcэлэн, тaтap тeлeндэ тyтыpылгaн шэhaдэтнaмэлэp (диплoмнap) биpeлYe билгeлe [12, 6.22].
Шул ук вaкыттa 1910 eллapдaн coh, мэктэплэpнe жиpлe xaлыклap тeлeндэ язылгaн дэpecлeклэp бeлэн тээмин итY иxтыяжы туу бeлэн, тaтap пeдaгoглapы hэм Kaзaн типoгpaфиялэpeнeн poлe тaгын дa apтa. ХХ гacыp бaшындa Kaзaндa Тepкecтaн xaлыклapынын эдэ6и тeлe фopмaлaшyгa, уку-язyгa eйpэтYгэ яpдэм иткэн диcтэлэpчэ эдэ6и, фэнни-aгapтy xapaктepын-дaгы xeзмэтлэp бacылып чыгa [12, 6.17]. ХХ гacыpнын 40 нчы eллapынa кaдэp кыpгыз тeлeндэ бapлык дэpecлeк hэм бaшкa уку эcбaплapы Kaзaндa hэм Уфaдa бacылa. Шyлaй ук 6epeme кыpгыз гaзeтaлapы дa oзaк вaкытлap тaтap бaшкaлacындa чыгa [4, 6.79]. 1900-1917 eллap apacындa кaзax фoльклopынa бaгышлaнгaн 307 китaпнын 259ы Kaзaн типoгpaфиялэpeндэ бacылyы билгeлe [16, 6.109].
XIX ra^ip axыpы - ХХ ra^ip бaшындa Kaзaндa кыpгыз мэктэплэpe eчeн дэpecлeклэp бacылa. 1S59 eлдa Kaзaн yнивepcитeты типoгpaфияceндэ Оpeнбypг гeнepaл-гyбepнaтopы кушуы бyeнчa Оpeнбypг Чик 6ye томте-cияce кapшындaгы кыpгыз (кaзax) мэктэбeнeн тaтap, pyc, кыpгыз тeллэpe yкытyчыcы, тылмaч Mиpcaлиx Бикчypиннын «Haчaльнoe pyкoвoдcтвo к изyчeнию apaбcкoгo, repc^^^ro и тaтapcкoгo языкoв c кpaтким oбьяcнe-ниeм cyщecтвyющиx в Оpeнбypгcкoм кpae нapeчий бaшкиp и киpгизoв c пpилoжeниeм к нeмy pyccкo-пepcидcкo-тaтapcкиx cлoв, paзгoвopoв и ^o-пи^й» дигэн кyллaнмacы [10] бacылып чыга. Андa шэpeкь тeллэpeнeн фoнeтикacы, лeкcикacы hэм гpaммaтикacы бyeнчa cиcтeмaлaштыpылгaн мэгьлYмaтлap биpeлэ, фoльклop Ypнэклэpe hэм тeмaтик CY3лeклэp тэкьдим итeлэ. Бу кш^пнын эhэмиятe aнын мэдpэcэлэpдэ yкытылгaн тeп тeлллэp -гapэп, фapcы тeллэpe бeлэн бeppэттэн, тaтap hэм Тepкecтaндa яшэYчe xaлыклapнын тeллэpeн Yзapa чaгыштыpып, aлapны тyлыpaк кYзaллapгa hэм eйpэнepгэ мeмкинлeк тyдыpyындa. Moннaн тыш, ХХ ra^ip бaшындa Идeл 6ye мэдpэcэлэpe yкытyчылapынын дэpecлeклэpe (билгeлe бyлгaнчa, мeгaллимнэp, xэттa шэкepтлэp дэ дэpecлeклэp язу бeлэн шeгыльлэнгэн), бaшкa тepки тeллэpгэ тэpжeмэ итeлeп, Тepкecтaн мэктэп-мэдpэcэлэpeнэ жибэpeлгэн. Шундый пeдaгoглapнын 6epce - «ran^», «Xecэeния» мэдpэ-cэлэpeндэ тaбигaть фэннэpe yкытyчыcы, дэpecлeклэp aвтopы Гaбдyллa Шшот. Анын xимия, физикa hэм aepып пpeдмeтлapны укыту мeтoдикacы-нa кapaгaн дэpecлeклэpe кaзax, Yзбэк, тaжик, бaшкopт тeллэpeнэ тэpжeмэ итeлэ hэм oзaк eллap дэвaмындa Poccия xaлыклapынa бeлeм биpYДЭ фaй-дaлaнылa [22, 6.123]. Тaгын 6ep тaтap мэгьpифэтчece - Сэйфeлгaбит Mэжитoв, 1925 eлдa кapaкaлпaк xaлкынa элифбa hэм уку китaплapы тeзeп
биргэн куренекле педагог буларак билгеле. Чыгышы белэн Казан губерна-сы Yртэм авылыннан булган [6, б.440], гаилэсе белэн Теркестан якларына барып ирешкэн С. Мэ^итовны бYгенге кендэ каракалпаклар узлэренеке саныйлар [34]. Совет чорында башка милли республикалар hэм кардэш халыклар мэгарифен устеру елкэсендэ эшлэгэн татарларныц саны, hичшиксез, бу гына тугел, алар биниhая куп. Лэкин элеге мэкалэ кысала-рында аларныц эшчэнлегенэ тукталуны максат итмэдек. Бу турыда, нэти^э ясап, шуны гына эйтергэ мемкин: ХХ гасыр башында татар педа-гоглары башка миллэтлэр телендэ дэреслеклэр hэм газеталар чыгуны хуп-лыйлар, алай гына да тугел, методик яктан да, матди яктан да шактый зур ярдэм итэлэр, тик, Н. Бобровников курсэтуенчэ, бер генэ шарт куялар -башка терки халыклардан аерылмаска hэм татар телен белергэ [11, б.70].
Инде билгеле булганча, казах, кыргыз ^ б.терки халыкларныц атаклы шэхеслэренец кубесе башлангыч белемне татар муллаларыннан алган. Казахларныц Абае башта авыл мулласында, аннан соц Семипалатинск шэhэрендэге татар мэдрэсэсендэ укыган. Х1Х-ХХ гасырларда Теркестан мэктэп-мэдрэсэлэре ечен педагогик кадрлар эзерлэудэ Идел буе татар мэдрэсэлэренец ролен дэ ассызыклап уту меhим. ХХ гасыр башында татарныц иц алдынгы мэдрэсэлэреннэн берсе «Мехэммэдия»дэ, мэсэлэн, Себер, Кавказ яшьлэре белэн бергэ байтак Теркестан егетлэре дэ укый [5, б.418]. Татар мегаллимнэрен Теркестаннан куа башлаганнан соц, хекумэтнец укытучыларныц аерым кавемгэ карарга тиешлеклэре турын-дагы карарына ^авап йезеннэн, «Галия» мэдрэсэсе кискен рэвештэ татар булмаган шэкертлэрне (казах, терекмен, чиркэс, кыргыз ^б.) кабул итуне бермэ-бер арттырган. Биредэ казах халкыныц беек шэхеслэре Мэгъж;ан Жумабаев, Баимбэт Майлин hэм башкалар укый. 1906-1916 елларда «Га-лия»дэ Урта Азиядэн килгэн 242 шэкерт белем ала [12, б.17]. Идел буе мэдрэсэлэре кардэш халыклар ечен шактый санда язучы, шагыйрьлэр, журналистлар, мэгариф hэм фэн хезмэткэрлэре hэм мэдэниятнец башка елкэлэрендэ дан казанган шэхеслэр тэрбиялэудэ катнашкан. Мэсэлэн, «Хесэениядэ» казах эдиплэре hэм шагыйрьлэре Б. Ж^умагалиев белэн Ж. Телэпбиргэнов, беренче казах профессоры, галим Х. Губанов белем алып чыкканнар; «Кызыл Yзбэкстан» газетасы редакторы Мирмехсин Ширмехэммэдовныц - «Галия»дэ, «Мэгариф вэ укытучы», «Яшь кеч» журналлары редакторы, язучы Шакир Селэйманныц «Хесэения»дэ белем алганлыгы билгеле [5, б.420].
Эстэрлебаш мэдрэсэсе дэ кардэш халыкларга белем биру узэге булган. Анда татарлар hэм башкортлардан тыш, кыргызлар, казахлар hэм башка терки халык вэкиллэре укыган. Мэдрэсэдэ мэ^бури предметлар -гарэп hэм фарсы теллэре - белэн беррэттэн татар hэм казах теллэре дэ укытылган. Биредэ белем алган казах шэкерте Чокан Вэлиханов (18351863) мэгърифэтче, язучы hэм галим буларак дан казана. Мэдрэсэдэ аеру-ча сэлэтле дип табылган казах шэкертлэрен казах балаларын укыту ечен шунда ук мегаллимлеккэ калдыру традициясе дэ булган.
Татар мэдрэсэлэрен тэмамлаган куп кенэ татарларньщ Теркестанда педагоглык эшчэнлеге белэн шегыльлэнулэре билгеле (шагыйрь Ш. Бабич h. б.). Эстэрлебаш мэдрэсэсен тэмамлаган татар шагыйре hэм мэгърифэт-чесе Мифтахетдин Акмулла (1831-1895), мэсэлэн, 25 яшендэ казах дала-ларына китэ hэм шунда балалар укыту белэн шегыльлэнэ. Казах акын-нарыньщ иж;аты белэн яхшы таныш булган шагыйрь узе дэ казах телендэ эсэрлэр и^ат итэ. Хэтта «Акмулла» тэхэллусен дэ узлэренец шул исемдэге акыннары вафат булганнан соц аца казахлар биргэн, дигэн фикер бар [37, б.406, 411]. Туган теленнэн тыш, башка терки телне яхшы белгэнгэ hэм шул теллэрдэ иж;ат иткэнгэ, Акмулланы татарлар гына тугел, башкортлар, казахлар, кыргызлар, нугайлар h. б.уз шагыйре саныйлар.
Совет чорында татарларныц кардэш терки халыкларга мэгариф hэм мэдэният елкэсендэ курсэткэн хезмэтлэре аерым ейрэнуне талэп итэ. Шу-лай да бер-ике исемне курсэту кирэктер. Болар: «Иштирэкиюн» газетасын оештырган hэм аца ^итэкчелек иткэн якташларыбыз Гариф Келиблиев hэм Эхмэт Донской, Ташкент шэhэрендэге Татар мэгариф институты ректоры Габдулла Мостакаев, «Бохара тарихын» язган профессор Булат Сэлиев, узбэк эдэбияты буенча беренче дэреслеклэр авторы, галим Габд-рахман Сэгъди [5, б.402, 404, 430], телара сузлеклэр тезегэн Сэхи Рэхмэтуллин h. б.Кайберлэре шул заманда ук тиешле бэясен ала, мэсэлэн, Урта Азия шэhэрлэрендэ басмаханэлэр оештырган, типография эшчелэре эзерлэгэн Шаhингэрэй Биккуловка 1918 елда, Теркестанда беренчелэрдэн булып, «Хезмэт батыры» исеме бирелэ [5, б.401]. Лэкин кардэш халыкларга ац-белем таратуга гомерлэрен багышлаган куп санлы татар педагог-ларыныц, мэгърифэтчелэренец эшчэнлеге тирэнтен ейрэнуне кетэ.
Шулай итеп, XIX гасыр ахыры - ХХ гасыр башында татар мэгъри-фэтчелэре Теркестан hэм Казах далалары халыклары арасында ац-белем, мэгърифэт таратуда шактый зур роль уйнаганнар. Аларныц ^эдит мэктэп-лэре аша деньяви белем биру нигезлэрен урнаштыру, элеге халыклар теллэрендэ укыту-методик эдэбият булдыру hэм милли педагогик кадрлар эзерлэугэ юнэлдерелгэн эшчэнлеклэре Урта Азия hэм Казахстанда яшэуче халыкларныц милли мэгариф системасы барлыкка килугэ ярдэм итте.
ЭДЭБИЯТ
1. Айтмамбетов Д. Дореволюционные школы в Киргизии. Фрунзе: Изд-во АН Киргизской ССР, 1961. 128 с.
2. Айтматов И.Т. О роли татарских женщин в формировании кыргызской интеллигенции в 20-30 гг. ХХ века // Татары в истории Киргизии. Прошлое и современность: материалы Международной научно-практической конференции. Бишкек: Изд-во КРСУ, 2010. С. 13-16.
3. Айтмухамбетов А. А. Народное образование и формирование казахской интеллигенции Северо-Западного Казахстана во второй половине Х1Х - начале ХХ века: автореф. дис. ... канд. ист. наук. Омск, 2000. 30 с.
4. Акчурин В.А. Вечные странники // Татары в истории Киргизии. Прошлое и соременность. Бишкек: Изд-во КРСУ, 2010. С. 75-89.
5. Эйди Т. Тылсымлы кеч // Эйди Т. Сайланма эсэрлэр. Дурт томда. Казан: Татар. кит. нэшр., 2015. Т. 3. Б. 396-427.
6. Эйди Т. Гомерлек мэхэббэт // Эйди Т. Сайланма эсэрлэр. Дурт томда. Казан: Татар.кит.нэшр., 2015. Т. 3. Б. 440-448.
7. Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. Ташкент: Казах. Высш. пед. институт, 1928. 35 с.
8. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л.: Изд-во Академии наук СССР, 1927. 256 с.
9. Биктимирова Т. Ил язмышын салып ицнэренэ. Казан: Алма-Лит, 2006. 239 б.
10. Бекчурин М. Начальное руководство к изучению арабского, персидского и татарского языков с кратким объяснением существующих в Оренбургском крае наречий башкир и киргизов с приложением к нему русско-персидско-татарских слов, разговоров и прописей. Казан: Тип. Казан. ун-та, 1859. 128 с.
11. Бобровников Н.А. Русско-туземные училища, мектебы и медресы Средней Азии: путевые заметки. С.-Пб.: Сенатская тип., 1913. 90 с.
12. Галимова А.Р. Литературные связи киргизской и татарской поэзии конца
XIX - первой половины XX в. Бишкек: Изд-во КРСУ, 2015. 142 с.
13. Зэбири Х. Рэhбэр сыйбиян. 1 нче кыйсем. Казан: Эхмэдуллиннар, 1904. 34 б.
14. Иманкулов М. К. Развитие системы образования в начале ХХ в. // Известия Кыргызской академии образования. 2016. № 1 (37). С. 42-46.
15. Карлыбаев М.А. «Татарские» книги в мектебах Каракалпакии в начале
XX века // Тюркоязычная книга: наследие веков. Казань: ИЯЛИ, 2012. С. 112-114.
16. Кеменгер К.Р. Роль и значение книгопечатных издательств Казани в духовной жизни казахского народа // Тюркоязычная книга: наследие веков. Казань: ИЯЛИ, 2012. С. 105-112.
17. Максуди Э. Гыйбадэте исламия. Казан: Тип. Домбровкого, 1898. 112 б.
18. Максуди Э. Мегаллим эувэл. Казан: Ун-т матб., 1892. 142 б.
19. Максуди Э. Мегаллим сани яки элифба гарэби. Казан: Харитонов матб., 1904. 40 б.
20. Махмутов З.А. Татары Петропавловска и Северо-Казахстанской области: история и этнические процессы. Казань: Яз, 2015. 156 с.
21. Мортазина Л.Р. Татар педагогик фикерен ейрэнунец теоретик hэм мето-дологик нигезлэре («Татар педагогик фикере антологиясе»н тезу тэ^рибэсе нигезендэ) // ТАТАШСА. 2014. № 1 (2). Б. 209-222.
22. Муртазина Л.Р. Научно-педагогическая деятельность Габдуллы Сабиро-вича Шнаси (1885-1938) // Вестник Томского государственного педагогического университета. 2016. № 8. С. 121-124.
23. Насретдинова Д.М.Туркистоннинг маданий хаётида татар-бошцирд аёл-ларининг тутган урни (Х1Х аср охири - ХХ асрнинг биринчи чораги): тарих ф. канд. дис. автореф. Тошкент, 2011. 29 б.
24. Павлович М.П. Культурные достижения тюрко-татарских народностей со времен Октябрьской революции // Новый Восток. 1926. № 12. С. 6-7.
25. Пашино П.И. Туркестанский край в 1866 году: Путевые заметки П.И. Пашино. М.: Типография Тиблена и К° (Неклюдова), 1868. 176 с.
26. Плоских В.М. Роль татар в становлении киргизско-российских отношений // Татары в истории Киргизии. Прошлое и современность: материалы Международной научно-практической конференции. Бишкек: Изд-во КРСУ, 2010. С. 16-44.
27. Приходов М. Киргизы-мусульмане // Инородческое обозрение. Приложение к журналу «Православный собеседник» за март 1913 года. Кн. 2-я. Казань: Центр. Тип., 1913. С. 83-112.
28. Расулов А.Н. Интернациональная помощь партийных организаций, трудящихся Средневолжского региона народам Туркестана (1918-1924 гг.). Казань, 1990. 18 с.
29. Расулов А.Н. История взаимоотношений народов Туркестана, Поволжья и Приуралья (1917-1924): автореф. дис. ... докт. ист. наук. Ташкент, 2005. 54 с.
30. Русские мусульмане // Инородческое обозрение. Приложение к журналу «Православный собеседник» за март 1913 года. Кн. 2-я. Казань: Центр. тип., 1913. С. 131-133.
31. Сэмэрканд мэктэбе (идарэия мэгаублэрдэн) // Тэржеман. 1893. 7 ноябрь.
32. Татар педагогик фикере антологиясе. 2 томда. Казан: Татар. кит. нэшр., 2014. Т. 1. 407 б.
33. Теркестан мэктэплэренэ даир // Тэржеман.1912. 20 апрель.
34. Уразбаева Р. Духовное образование в Каракалпакстане и формирование интеллектуальной и политичекой элиты (конец XIX - первая треть XX века). иИЬ: http://ia-centr.ru/expert/2319/ (дата обращения 20.03.2017).
35. Фэйзи-Чистапули X. Ысулы жэгърэфия. Казан: Борадэран Кэримовлар, 1900. 250 б.
36. Фэхретдин Р. Тэрбияле бала: Беренче сыйныф шэкертлэре ечен. Казан: Миллэт, 1887. 16 б.
37. Фэхреддин Р. Асар. 3hэм 4 томнар. Казан: Рухият, 2010. 648 б.
38. Xафизов Г. Г.Культуртрегерскаядеятельность татарской интеллигенций в XIX - первой четверти XX вв. Казань: Изд-во Казанского гос. ун-та, 2003. 283 с.
39. Ысулы жэдидэ // Йолдыз. 1911. 11 гыйнвар. № 631.
Автор турында белешмэ: Мортазина Ляля Рэис кызы - педагогика фэннэре кандидаты, эйдэп баручы фэнни хезмэткэр, Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэге, ТР ФА Ш. Мэржэни исемендэге Тарих институты (420111, Батурин урамы, 7, Казан, Российская Федерация); lyalyamur@mail.ru
ПРОСВЕТИТЕЛЬСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ТАТАР В ТУРКЕСТАНЕ И КАЗАХСКИХ СТЕПЯХ В КОНЦЕ Х1Х - НАЧАЛЕ ХХ ВВ.
Л.Р. Муртазина
Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан Казань, Российская Федерация ¡yalyamur@mail.ru
В статье освещается просветительская деятельность татар в Туркестане и Казахских степях в конце XIX - начале XX вв. Уделяется внимание роли татар в распространении мусульманских традиций и обычаев в степи, мусульманской культуры среди родственных народов. Описывается негативное отношение пра-
вительства к этому вопросу, также его освещение в татарской периодической печати начала XX в. и в трудах русских исследователей. Анализируется деятельность татарских педагогов по открытию в Туркестане и Казахских степях мекте-бов и медресе, в том числе и джадидских, обучению татар и других тюркских народов края, обеспечению учебно-методической литературой и подготовке педагогических кадров из среды местного населения.
Ключевые слова: Туркестан, просвещение, образование, родственные языки, мугаллим, татарские педагоги, медресе, русско-туземная школа, джадидская школа, школа для девочек, новый метод, учебник, букварь
Сведения об авторе: Муртазина Ляля Раисовна - кандидат педагогических наук, ведущий научный сотрудник, Центр истории и теории национального образования, Институт истории им. Ш.Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7, Казань, Российская Федерация); lyalyamur@mail.ru
EDUCATIONAL ACTIVITY OF TATARS IN TURKESTAN AND KAZAKH STEPPES IN LATE 19th - EARLY 20th CENTURY
L.R. Murtazina
Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
lyalyamur@mail.ru
Educational activity of Tatars in Turkestan and the Kazakh steppes in the late 19th - the early 20th century is considered in the article. Special attention is given to the role of Tatars as distributors of Muslim traditions and customs in the steppe, Muslim culture among the related peoples. The paper touches upon theissue of of the government's negative attitude towards Tatars who were seen as Muslim missionaries. The author traces illumination of this problem in the Tatar periodicals of the early 20th century and works of Russian researchers. The work of Tatar teacherson opening mektebs and madrasahs, including jadidi schools, in Turkestan and the Kazakh steppes is analyzed. The article focuses on their activities aimed ateducating Tatars and other Turkic peoples, providing schools with textbooks written by Tatar authors, the attention to the role of Tatars in training teaching staff from the local population.
Keywords: abc-book, dzhadidsky school, education, madrasah, mullah, mugally, new method, Tatar teachers, Russian-native school, related languages, school for girls, textbook, Turkestan
REFERENCES
1. Aytmambetov D. Dorevolyutsionnye shkoly v Kirgizii [Pre-revolutionary Schools in Kyrgyzstan]. Frunze, Academy of Sciences of the Kirghiz SSR Publ., 1961. 128 p. (In Russian)
2. Ajtmatov I.T. O roli tatarskih zhenshhin v formirovanii kyrgyzskoj intelligencii v 20-30 gg. XX veka [On the Role of Tatar Women in Formation of the Kyrgyz Intellectuals in the 20-30's of the 20th Century]. Tatary v istorii Kirgizii. Proshloe i sovremennost': Materialy Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii [Tatars in the History of Kyrgyzstan. Past and Present: Proceedings of the International Scientific-Practical Conference]. Bishkek, Kyrgyz-Russian Slavic UniversityPubl., 2010, pp. 13-16. (In Russian)
3. Aytmukhambetov A.A. Narodnoe obrazovanie i formirovanie kazakhskoy intel-ligentsii Severo-Zapadnogo Kazakhstana vo vtoroy polovine XIX - nachale XX veka. Avtoref. dis. ... kand. ist. nauk. [National Education and Formation of the Kazakh Intellectuals of Northwest Kazakhstan in the Second half of 19th - the Beginning of the 20th Century. Abstract of Candidate Historical Sciences Diss]. Omsk, 2000. 30 p. (In Russian)
4. Akchurin V.A. Vechnye stranniki [Eternal Wanderers]. Tatary v istorii Kirgizii. Proshloe i soremennost' [Tatars in the History of Kyrgyzstan. The Past and the Present]. Bishkek, Kyrgyz-Russian Slavic University Publ., 2010.pp. 75-89. (In Russian)
5. Ajdi T. Tylsymly koch [Magic Power]. Ajdi T.Sajlanma asarlar [Aidi T. Selected Works]. In 4 volumes. vol. 3. Kazan, Tatar Book Publ. House, 2015, pp. 396427. (In Tatar)
6. Ajdi T. Gomerlek mahabbat [Eternal Love]. Ajdi T. Sajlanma asarlar. [Aidi T. Selected Works]. In 4 volumes. Kazan, Kazan, Tatar Book Publ. House, 2015, pp. 440448. (In Tatar)
7. Bartol'd V.V. Istorija turecko-mongol'skih narodov [History of the Turkish-Mongolian Peoples]. Tashkent, Kazakh Executive Pedagogical InstitutePubl., 1928. 35 p. (In Russian)
8. Bartol'd V.V. Istoriya kul'turnoy zhizni Turkestana [The History of the Cultural Life of Turkestan.]. Leningrad, Academy of Sciences of the USSR Publ., 1927. 256 p. (In Russian)
9. Biktimirova T. Ilyazmyshyn salyp innarena [The Fate of the Country on Brittle Shoulders]. Kazan, «Alma-Lit» Publ., 2006. 239 p. (In Tatar)
10. Bekchurin M. Nachal'noe rukovodstvo k izucheniju arabskogo, persidskogo i tatarskogo jazykov s kratkim objasneniem sushhestvujushhih v Orenburgskom krae narechij bashkir i kirgizov s prilozheniem k nemu russko-persidsko-tatarskih slov, razgovorov i propisej [The Initial Instructionfor Studying Arabic, Persian, and Tatar Languages With a Short Explanation of the Adverbs Existing in the Orenburg Region dialects of the Bashkir and Kyrgyz With an Appendix of the Russian-Persian-Tatar Words, Conversations and Copy-books]. Kazan, Kazan Univ.Publ., 1859. 128 p. (In Russian)
11. Bobrovnikov N.A. Russko-tuzemnye uchilishcha, mekteby i medresy Sredney Azii: putevye zametki [Russian-native Schools, Mektebas and Madrassas of Central Asia: Traveling Notes]. Saint Petersburg, Senatskaya Publ., 1913. 90 p. (In Russian)
12. Galimova A.R. Literaturnye svyazi kirgizskoy i tatarskoy poezii kontsa XIX -pervoy poloviny XX v. [Literary Relations of the Kyrgyz and Tatar Poetry of the late 19th - the First Half of the 20thCentury]. Bishkek, Kyrgyz-Russian Slavic University Publ., 2015. 142 p. (In Russian)
13. Zabiri H. Rahbar syjbijan [Guide of Children]. 1 part. Kazan, Ahmadullinnar Publ., 1904. 34 p. (In Tatar)
14. Imankulov M.K. Razvitie sistemy obrazovaniya v nachale XX veka [The Development of the Education System in the Early Twentieth Century]. Izvestiya Kyrgyzskoy Akademii obrazovaniya - Proceedings of the Kyrgyz Academy of Education. 2016. no. 1 (37), pp. 42-46. (In Russian)
15. Karlybaev M.A. «Tatarskie» knigi v mektebah Karakalpakii v nachale 20 veka [The "Tatar" Books in Schools of Karakalpakstan at the early 20th Century]. Tjurkojazychnaja kniga: nasledie vekov [Turkic-Speaking Book: a Legacy of Centuries]. Kazan, Institute of Language, Literature and History, 2012, pp. 112-114. (In Russian)
16. Kemenger K.R. Rol' i znachenie knigopechatnyh izdatel'stv Kazani v duhovnoj zhizni kazahskogo naroda [The Role and Value of Book Publishing Houses of Kazan in Spiritual Life of the Kazakh People] Tjurkojazychnaja kniga: nasledie vekov[Turkic-speaking book: a Legacy of Centuries]. Kazan, Institute of Language, Literature and History, 2012, pp. 105-112. (In Russian)
17. Maksudi A. Gyjbadate islamija [Muslim Prayer]. Kazan, Dombrovkogo Publ., 1898. 112 p. (In Tatar)
18. Maksudi A. Mogallim auval [The First Teacher]. Kazan, Univ. Publ., 1892. 142 p. (In Tatar)
19. Maksudi A. Mogallim sani jaki alifba garabi [The Second Teacher or Arabic Alphabet Book]. Kazan, Haritonov Publ., 1904. 40 p. (In Tatar)
20. Mahmutov Z.A. Tatary Petropavlovska i Severo-Kazahstanskoj oblasti: istorija i jetnicheskie processy [The Tatars of Petropavlovsk and North Kazakhstan Area: History and Ethnic Processes]. Kazan, Yaz Publ., 2015. 156 p. (In Russian)
21. Murtazina L.R. Tatar pedagogik fikeren oyranuneH teoretik ham metodologik nigezlare [The Theoretic and Methodological Foundation of Studying Tatar Pedagogical Thought (On the Experiment of Compiling an Antology of Tatar Pedagogical Thought)]. TATARICA. 2014, no. 1(2), pp. 209-222. (In Tatar)
22. Murtazina L.R. Nauchno-pedagogicheskaya deyatel'nost' Gabdully Sabiro-vicha Shnasi (1885-1938) [The Research and Pedagogical Work of Gabdulla Sabirovich Schnasi (1885-1938)]. Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo pedagogi-cheskogo universiteta - Bulletin of the Tomsk State Pedagogical University. 2016, no. 8, pp. 121-124. (In Russian)
23. Nasretdinova D.M. Turkistonning madaniy yaetida tatar-bosh^ird aellarining tutgan yrni (XIX asr okhiri - XX asrning birinchi choragi).Tarikh f. diss. avtoref [The Role of Tatar-Bashkir Women in the Cultural Life of Turkistan (the late 19th - the first quarter of the 20th Centuries. Abstract of Candidate Historical Sciences Diss.]. Tashkent, 2011. 29 p. (In Uzbek)
24. Pavlovich M.P. Kul'turnye dostizhenija tjurko-tatarskih narodnostej so vremen Oktjabr'skoj revoljucii [The Cultural Achievements of the Turkic-Tatar Peoples Since the Time of the October Revolution]. Novyj Vostok - New East. 1926, no. 12, pp. 6-7. (In Russian)
25. Pashino P.I. Turkestanskij kraj v 1866 godu: Putevye zametki P.I. Pashino [Turkestan in 1866: Travel Notes of Pashino P.I.]. Moscow, Tiblena i K° (Nekljudova) Publ., 1868. 176 p. (In Russian)
26. Ploskih V.M. Rol' tatar v stanovlenii kirgizsko-rossijskih otnoshenij [Role of Tatars in Formation of the Kyrgyz-Russian Relations]. Tatary v istorii Kirgizii. Proshloe i sovremennost': Materialy Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konfe-rencii [Tatars in the History of Kyrgyzstan. The Past and the Present: Proceedings of the
International Scientific-Practical Conference]. Bishkek, Kyrgyz-Russian Slavic University Publ., 2010, pp. 16-44. (In Russian)
27. Prikhodov M. Kirgizy-musul'mane [Muslim Kirghiz]. Inorodcheskoe oboz-renie. Prilozhenie k zhurnalu «Pravoslavnyy sobesednik» za mart 1913 goda [Foreign Review. Supplement to the Magazine "Orthodox Interlocutor" for March 1913]. The 2nd book. Kazan, Central Printing House, 1913, pp. 83-112. (In Russian)
28. Rasulov A.N. Internacional'naja pomoshh' partijnyh organizacij, trudja-shhihsja Srednevolzhskogo regiona narodam Turkestana (1918-1924 gg.) [International Help of the Party Organizations, Workers of the Middle Volga Region to the People of Turkestan (1918-1924)]. Kazan, 1990. 18 p. (In Russian)
29. Rasulov A.N. Istoriya vzaimootnosheniy narodov Turkestana, Povolzh'ya i Priural'ya (1917-1924).Avtoref. diss. ... d.i.n. [The History of Relations Betweenthe Peoples of Turkestan, the Volga Region, and the Ural Provinces (1917 - 1924). Abstract of Candidate Historical Sciences Diss.]. Tashkent, 2005. 54 p. (In Russian)
30. Russkie musul'mane [Russian Muslims]. Inorodcheskoe obozrenie. Prilozhenie k zhurnalu «Pravoslavnyy sobesednik» za mart 1913 goda [Foreign Review. Supplement to the Magazine "Orthodox interlocutor" for March 1913]. 2 book. Kazan, Central Printing house, 1913, pp. 131-133. (In Russian)
31. Samarkand maktabe (idaraija maktublardan) [Samarkand. From letters to the editorial office]. Tarceiman. 1893. 7 nojabr (In Tatar)
32. Tatar pedagogik fikere antologiyase [The Antology of Tatar Pedagogical Thought]vol.1. Ed. By F.M.Soltanov, M.M.Gibatdinov, L.R.Mortazina. Kazan, Kazan, Tatar Book Publ. House, 2014. 407 p. (In Tatar)
33. Torkestan maktaplarena dair [Rules about Muslim schools ]. Tarceman. 1912. 20 aprel (In Tatar)
34. Urazbaeva R. Duhovnoe obrazovan ie v Karakalraktane i formirovanie intellektual'noj i politichekoj jelity (konec XIX - pervaja tret'XX veka) [Spiritual Education in Karakalpakstan and Formation of Intellectual and Political Elite (of the late 19th - the First Third of the 20th Century)] (in Russian) Available at: http://ia-centr.ru/expert/2319/ (accessed 20.03.2017)
35. Fajzi-Chistapuli H. Ysuly cagrafija [Geography]. Kazan, Boradaeran Karimovlar Publ., 1900. 250 p. (In Tatar)
36. Fahretdin R. Tarbijale bala. Berenche syjnyf shakertlare ochen [Well-mannered Child]. Kazan, 1889. 16 p. (In Tatar)
37. Fakhreddin R. Asar. 3 ham 4 tomnar. Kazan, Rukhiyat Publ., 2010. 648 p. (In Tatar)
38. Khafizov G.G. Kul'turtregerskaya deyatel'nost' tatarskoy intelligentsiy v XIX -pervoy chetverti XX vv. [Kulturtregerskih Activities of the Tatar Intelligentsia in the 19th - the First Quarter of 20th Centuries]. Kazan, Kazan State Univ. Publ., 2003. 283 p. (In Russian)
39. Ysuly cadida [Dzhadid Method]. Yoldyz - Star. 1911. 11 yanvar. no 631 (In Tatar)
About the author: Lyalya R. Murtazina is a Candidate of Science (Pedagogy), Leading Research Fellow, the Center of History and Theory of National Education, Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7, Baturin Str., Kazan 420111, Russian Federation); lyalyamur@mail.ru
