CC BY
11Национальное образование
УДК 37.013
ТАТАР ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫ ЬЭМ АНА ТЕЛЕ
Г. Т. Хэйруллин
«Туран» университеты
Алматы, Казакъстан Республикасы
griftim@mail. ги
Ьэр халык Yзенец тарихи Yсеше барышында билгеле бер тэрбия системасын булдыра. Халык тэрбиясенец тарихы hэм теориясе турындагы фэнне этно-педагогика дип атыйлар. Халык тэрбиясенец теп максаты билгеле бер шэхси сыйфатларга ия булган камил кеше тэрбиялэYДЭн гыйбарэт. Бу сыйфатлар шулай ук денья диннэрендэ дэ карала. Халык тэрбиясе туган телдэн башка мемкин тYгел. Ьэр халыкныц теле - бар кешелекнец мэдэни казанышы hэм аерым халык-ныц яшэеше ечен мэ^бYри булган теп шартларныц иц эhэмиятлесе.
Теп тешенчэлэр: халык, халык тэрбиясе, этнопедагогика, камил шэхес, ту-ган тел
Кешелек деньясыныц барлыкка килYе hэм алдагы Yсеше, беренче чи-ратта, тупланган тормыш тэ^рибэсен килэсе буыннарга ^иткерY белэн бэйле. Yзенец тарихи Yсеш юлында hэрбер халык1 гасырлар буенча тикшерелгэн кыйммэтлэрен саклый, камиллэштерэ hэм яца буыннарга тапшыра. Мондый кыйммэтлэр системасына шушы халыкныц матди, рухи hэм социаль эшчэнлеге барышында тупланган, дереслеге тэ^рибэ нэти-^элэре белэн дэлиллэнгэн фактик мэгълYматлар керэ. Эгэр мэдэниятне «табигать булмаган бетен нэрсэ,... инсаниятныц эшчэнлеге нэти^эсе» [5, б. 198] формасында кабул итсэк, эйтелгэн кыйммэтлэр системасын шушы халыкныц мэдэнияте компоненты дип танырга була.
Халыкныц рухи мэдэниятендэ теп урынны тэрбия тэ^рибэсе, ягъни нэкъ шушы халыкка хас булган, шушы халык туплаган тэрбия алымнары hэм ысуллары билэп тора. Шулай итеп, халыкныц рухи мэдэнияте нигезен халык тэрбиясе тэшкил итэ. «Ьэрбер халыкныц да мэдэнияте чиксез hэм уникаль. Ьэрбер этнос мохитендэ мецэр еллар дэвамында Yзенчэлекле деньяга караш, традицион шегыльлэр, тормыш тэртибе, этика hэм эхлак нормалары, сэнгать, милли ашлар hэм халык медицинасы формалашкан. [...] Тарихтан безгэ билгеле булган катаклизмнарда хэзерге халыклар исэн
1 Элеге мэкалэ кысаларында «халык» Ь1эм «миллэт» CYЗлэре синоним була-рак кулланыла; миллэт CYзе этник мэгънэдэ генэ кулланыла.
калган икэн, биредэ акыллы халык тэрбиясенец дэ тээсире, hич-шиксез,булган дияргэ мемкин»[2, б. 12]. Бу исэ hэрбер халыкньщ да Y3 педагогикасы - халык педагогикасы бар, дигэн CYЗ (татар халык педа-гогикасы, рус халык педагогикасы, казакъ халык педагогикасы ^б.). Халык педагогикасы нэкъ шушы халыкныц эхлакый кануннарында hэм го-реф-гадэтлэрендэ чагыла, аныц Yзе кабул иткэн традициялэрен ныгыта. Халык педагогикасы байлыклары буыннан-буынга тапшырыла, тормышта куллану барышында камиллэштерелэ. Элбэттэ, халык тэрбиясе талэп-лэренэ шушы халыкныц этнопсихологик Yзенчэлеклэре дэ тээсир итэ.
Халыкныц тэрбия елкэсендэ тупланган тэ^рибэсен, гаилэ hэм милли кыйммэтлэр хакындагы эхлакый hэм нэфасэти (эстетик) карашларын ейрэнYче гыйлем тармагын этнопедагогика (этник педагогика) дип атау кабул ителгэн. Этнопедагогика билгеле кысаларда социаль процессларга анализ ясый, халык тэрбиясенец эчтэлеген hэм ысулларын, аныц милли-мэдэни традициялэр белэн бэйлэнешен ейрэнэ, халыкныц укыту-тэрбия тэ^рибэсен бYгенге шартларда куллану юлларын ачыклый h.б.ш. «Гомумэн hэм тулаем алганда, этнопедагогиканы халык тэрбиясенец (табигый, кендэлек, формаль булмаган, мэктэптэн тыш, традицион тэрбиянец) тарихы hэм теориясе дип ^залларга булыр иде» [3, б. 5]. Башкачарак эйткэндэ, этнопедагогика -халыкныц тэрбия мэдэнияте турындагы фэн ул.
Ьэрбер халыкныц тэрбия мэдэнияте (этнопедагогик мэдэният) шушы халыкныц яшэеше hэм эшчэнлеге тэ^рибэсенэ нигезлэнэ, рухи hэм матди мэдэниятенец балаларга бэйлэнеше булган иц меhим компонентларында -балалар бэйрэмнэрендэ, уенчыкларында, ^ырларында, уеннарында, фольклорында ^б.ш. чагыла. Этнопедагогик мэдэният шушы халыкныц тарихи Yсеш юлына, аныц ана теленэ игътибарны hэм ихтирамны ^з ал-дында тота. Билгеле ки, халык Yзенец тарихына никадэр игътибарлы бул-са, аныц мэдэнияте дэ шулкадэр югарырак була. «Yткэннэргэ ихтирам -укымышлылыкны кыргыйлыктан аерып торучы сызык менэ шуннан гыйбарэт» (А. С. Пушкин).
Шунысын да эйтергэ кирэк, халык педагогикасы, этнопедагогика тешенчэлэренец Yзара нисбэте хакында башкача карашлар да бар. Мисал ечен, милли педагогика дигэн тешенчэ карала, ул - «тормышта, тэрбия барышында сыналган, буыннан-буынга кYчеп камиллэшкэн, миллэт тара-фыннан киц кулланылган тэ^рибэгэ нигезлэнгэн укыту-тэрбия турындагы эмпирик гыйлемнэр ^ыелмасы. Анда миллэтнец даими кулланган тэрбия алымнары, чаралары, ысуллары, чыганаклары, тэрбияви карашлары, идеал hэм максатлары барысы бергэ туплана» [7, б. 6]. Бу очракта халык педагогикасы hэм этник педагогика синонимнар буларак кабул ителэлэр. «Буын-нан-буынга килгэн hэм баетылган тэрбия процессында кулланылган ысул-лар, нэти^эле алымнар, гомуми кабул ителгэн hэм гадэткэ кергэн талэплэр, гореф-гадэтлэр, гыйлем, кYнекмэлэр, педагогик карашлар hэм бэялэр ^ыелмасы,тэрбия максаты, идеалы, халыкныц авыз иж;аты халык
педагогикасын тэшкил итэ. Аны, кыска гына итеп, этник педагогика дип тэ атыйлар» [7, б. 15-16].
Бу мэкалэ кысаларында кулланылган тешенчэлэрне Yзара чагышты-ру, аларныц эчтэлегенэ чагыштырмалы анализ ясау максаты куелмады. Шуныц ечен файдаланылган тешенчэлэрнец эчтэлегенэ карата башка терле фикерлэрнец дэ булганлыгын кYрсэтY белэн чиклэнэбез.
Халык тэрбиясе мэдэниятенец Yзэгендэ камил шэхес образы - шушы халыкныц ^мэк тэ^рибэсе нигезендэ тезелгэн, hэрбер кеше дэ шуца ом-тылырга тиешле булган эталон, Yрнэк ята. Тэрбиянец максаты итеп шун-дый шэхесне формалаштыру кYЗ алдында тотыла ки, ул камиллэшкэн, яки идеаль шэхескэ (идеалга) куела торган барлык талэплэргэ дэ ж;авап бирергэ тиеш. Монда «идеаль» дигэн CYЗ менэ шушы халыкныц нэкъ хэзерге яшэеш дэверендэге ^з карашларына туры килэ, дигэнне ацлата. Ьэрбер халыкныц да шэхесне формалаштыру, аны камиллэштерY елкэ-сендэ Yзенчэлекле тэрбия мэдэнияте бар. «Камил кеше формалаштыру -халык тэрбиясенец лейтмотивы... Камиллек тешенчэсе Yзе кешелек про-грессы белэн бергэ тарихи эволюциягэ дучар булды... Шэхеснец аhэцле камиллеге идеясе кешенец Yзенец табигатендэ hэм аныц эшчэнлеге харак-терында урын алган»[3, б 48]. Шулай итеп, камил шэхескэ - идеаль кешегэ хас булган теп сыйфатлар системасы дэверлэр YЗгэрY белэн Yзгэрешлэр кичерэ, лэкин бу Yзгэрешлэр шактый акрын, сизелер-сизелмэс кенэ бара. Мисал ечен, кыргый ^энлеклэрне эзэрлекли белY, кулга тешерY - борын-гы заманнардан алып гасырлар дэвамында камил кешенец теп сыйфат-ларыныц берсе саналган. Хэзерге заманда исэ камил шэхескэ мондый талэплэр куелмый.
Элбэттэ, камил шэхеснец сыйфатлары системасыныц акрынлап Yзгэрэ баруы, беренче нэYбэттэ, хезмэт терлэренец YЗгэрYе hэм катлаула-нуына бэйле. Хезмэт терлэренец катлаулануы белэн бергэ кеше Yзе дэ Yзгэрергэ, яца шартларга ж;авап бирерлек дэрэ^эдэ Yсеш алырга, камиллэшергэ мэ^бYP була: элегрэк оста, камиллэшкэн кешенец генэ ку-лыннан килэ торган эш бYген гадэти бер шегыльгэ эйлэнэ бит. Димэк, уцышлы хезмэт итэр ечен, хэзерге заман кешелэре белэн нэти^эле арала-шу hэм хезмэттэшлекне оештыру ечен башка терле сыйфатлар зарур була. Шуца кYрэ, камил шэхес - ул фикер йертэ белYче кеше, инициативалы hэм Yзенец Yсеше естендэ эшли белYче кеше. Yзен-Yзе камиллэштерYгэ сэлэт -кешенец иц зур рухи байлыкларына карый. Халык авыз и^атына мерэ^эгать итсэк, анда тасвирланган камил кешенец hэрвакытта яца шартларны исэпкэ ала белYче, таныш булмаган очракларда да уцышлы алымнарны таба алучы, куелган максатына ирешер ечен керэшергэ сэлэтле булуын курербез.
Камил кешенец шэхси сыйфатлары тупламын шартлы рэвештэ еч теркемгэ бYлеп карау урынлы булыр. Хэзерге заман халыкларыныц иц зур ^пчелегенэ хас булган сыйфатларны гомумкешелек кыйммэтлэре дип атарга була. Камил шэхеснец мондый сыйфатларына чибэрлек,
сэламэтлек, ихтыяр кече, кыенлыкларны ^ицеп чыга алу сэлэте, сабыр-лык, чыдамлылык, Y3 илецне hэм халкыцны сею h.б.ш. сыйфатлар керэ. Кайбер сыйфатлар аерым халыклар теркемендэ киц танылган. Мисал ечен, Урта Азия халыкларында еч хэерле сыйфат мактала: яхшы ният, мэрхэмэтле CYЗ, игелекле хэрэкэт; тау яки дала кешелэре исэ камил кеше сыйфатлары арасында беренче урынга кунакчыллыкны куялар.
Кайбер сыйфатлар системасы тик бер генэ халыкныц камил кешегэ куя торган талэплэренэ карый. Яшэеш hэм хезмэт шартларыныц терле булуы, географик hэм табигать шартларыныц, шулай ук тарихи Yсеш процессыныц кYптерле булуы нэти^эсендэ hэрбер халык та камил шэхеснец теп сыйфат-ларына Yзенец талэплэрен формалаштырган. Теге яки бу талэплэрнец Yзенчэлекле булуы шушы халыкныц алдынгы яки артта калган икэнен дэлиллэми. Ьэр халык нэкъ Yзенец тарихи юлын Yткэн, бу юл яхшырак та, начаррак та тYгел, тик башка юл. Шуца кYрэ камил шэхес сыйфатларында да, тэрбия эшлэрендэ дэ hэр халыкныц башкалардан аермалы яклары, Yзенчэлеклэре чагылыш таба. «Тарихи hэм тарихи булмаган халыклар, шулай ук педагогик иж;атка сэлэтле hэм сэлэтсез халыклар юк. Камил шэхесне тэрбиялэYне ацлы рэвештэ кайгырту барлык халыкларга да хас - зурларына да, кечкенэлэренэ дэ» [3, б. 52].
Шулай итеп, hэрбер халыкныц да Yзенэ генэ хас камил кеше образы бар, менэ шул образ халык тэрбиясенец нигезендэ ята. Мисал ечен, бурят халык тэрбиясендэ камил ир кешедэн тугыз терле гыйлем талэп ителэ: аучы - эзлэYче осталыгы, тез ата белY, жэя бавын киерэ белY, сигезле кам-чыны YPY осталыгы, тиредэн ат тышавын эзерлэY осталыгы, металл белэн эшлэY hенэренэ ия булу, милли керэштэ осталык, чабыш атын тэрбияли белY, сеякне бер сугуда сындыра белY. Казакъ халык тэрбиясендэ камил ир заты (чын егет) беркет кебек елгыр, лачын кебек горур, арыслан кебек дэhшэтле, юлбарыс кебек кечле, буре кебек кыю, каплан кебек куркыныч, дея кебек чыдамлы, ат кебек сизгер, поши кебек куэтле ^б.ш. сыйфатлар-га ия булырга тиеш. Чын егет игътибарлы, оста, кыю, кечле, хэрэкэтчэн була, аныц куркэм сыйфатларына намуслылык, гаделлек, хаклык керэ [8, б. 35-36].
Татар халык педагогикасында да камил шэхес (чын кеше, ир егет) тэрбиялэY мэсьэлэсе Yзэк урынны билэп тора. «Ьэр миллэтнец, шул исэптэн татарларныц да, иц изге, мэцгелек педагогик хыялы - hэрьяктан камил шэхес тэрбиялэY» [7, б. 17]. Чын татар кешесе дереслеккэ омтыла hэм аны таный ала; кыю була; туган иленэ, халкына, Yзенец CYЗлэренэ ту-рылыклы була; ул Yзенец хаталарын таный белэ hэм аларны тезэтергэ сэлэтле; Yзенец бурычын вакытында hэм кирэкле сыйфатта утэргэ бул-дыклы; гадел, намуслы hэм чыдамлы; ышанычлы, тапкыр hэм кыю h.б.ш. Камил татар кешесенэ ят булган сыйфатлар арасына кансызлык, вэхшилек, комсызлык, тупаслык, булдыксызлык h.б.ш. сыйфатлар бар. Халык авыз и^атында (дастаннарда, риваятьлэрдэ, экиятлэрдэ, мэкаль-лэрдэ, эйтемнэрдэ, ^ырларда, бэетлэрдэ, такмакларда h.б.) камил кешене
характерлый торган, яки аца ят булган сыйфатлар ачылган hэм аларга ти-ешле бэя бирелгэн.
Камил татар кешесенэ хас булган иц меhим сыйфатларныц берсе хезмэткэ менэсэбэтне чагылдыра. Чын кеше хезмэт сеюче, оста hенэр ия-се булырга тиеш. Бу фикер байтак экиятлэрдэ, ^п санлы халык мэкальлэрендэ дэ чагылыш таба. «Егет кешегэ ^итмеш терле hенэр дэ аз», «Эшлэгэнец кеше ечен, ейрэнгэнец Yзец ечен», «Ьенэрле кол Yлмэс», «Идел кичми ил булмас, эш белмэгэн ир булмас» ^б.ш. мэкальлэрдэ эшкэ ейрэнY алга куелса, башка мэкальлэрдэ хезмэт белэн бэйле икенче сый-фатларга игътибар ителэ: «Тырышкан табар - ташка кадак кагар», «Агач ^имеше белэн, адэм эше белэн», «Бер яхшы эш мец яхшы CYЗДЭн арты-грак», «Иренмэгэн иртэгэге эшен бYген бетергэн» h.б.
Халык авыз и^атында урын алган «Иренгэн ике эшлэр» хикэятендэ ялкаулык тэнкыйть ителэ. Ата кеше hэм улы юлларында бер дагага тап булалар. Малай арбадан тешеп даганы алырга иренэ. Атасы иренми, дага-ны ала, аны базарда сата, шуныц акчасына алма сатып ала. Кире кайтканда ата кеше бер алманы юлга ташлый. Алмага бик кызыккан малай арбадан тешэ дэ, алманы алып ашый. Этисе шул рэвешле малайны кабат-кабат йегертэ. Арбадан бер тапкыр тешеп, даганы алырга иренгэн малайга берничэ мэртэбэ тешэргэ туры килэ. Шулай итеп, «Иренгэн ике эшлэр» дигэн мэкальнец мэгънэсе ачыла, ялкаулыкка кире бэя бирелэ.
Камил татар кешесе хатын-кызга, анага чиксез ихтирам белэн карый. «О^мах аналарныц аяк астында», «Ана арыслан баласы ечен утка кергэн», «Ханнан бала олы, баладан ана олы», «Анац ечен уч тебендэ тэбэ куырсац да бурычыцны кайтара алмассыц» дип юкка гына эйтмэгэн бит халык. Чын татар кешесе атасын да олылый белэ: «Ата аркасы - кала аркасы», «Атац кебек кешегэ тел озайтма», «Атаца ни кылсац, алдыца шул килер» h.б.
Камил кешенец сыйфатлары системасында танылган кагыйдэлэргэ буйсынуга, башка кешелэр арасында Yзецне тота белYгэ, башкаларга ихти-рамлы булуга, кешелэр белэн дерес аралашуга карата ачык талэплэр куела. Чын кеше башкаларны тыцлый hэм ацлый, кицэшлэшэ белергэ, Yзара ара-лашу кагыйдэлэренэ hичшиксез буйсынырга сэлэтле булырга тиеш. «Сый-лаганда су эч», «Аз сейлэ, ^п тыцла», «Кицэшле эш таркалмас», «Таш белэн атканга да аш белэн ат», «Яхшылыкка яхшылык - hэр кешенец эше-дер, яманлыкка яхшылык - ир кешенец эшедер» ди татар халкы.
Чын татар кешесе гыйлемгэ омтыла. Татар халык экиятлэренец теп герое Yзенец белеменэ таянып барлык киртэлэрне уцышлы угэ, дош-маннарын ^ицэ. Мэкальлэрдэ кешенец белемлелеге югары куела, белемгэ омтылу кYркэм сыйфат итеп бэялэнэ: «Кечле кеше берне егар, белемле кеше мецне егар», «Белем hэр куркынычны ^ицэр», «Гыйлем дэрэ^эсе иц югары дэрэ^э», «Ж^ирнец нуры - кояш, кешенец нуры - гыйлем». Кайбер мэкальлэр турыдан-туры белем алырга енди: «Ж|иде йортныц телен бел, ^иде терле белем бел», «Бэхетне юлдан эзлэмэ, белемнэн эзлэ», «Галим булсац, галэм синеке» h.б.
Камил татар кешесенэ куелган талэпларнец байтагы ислам диненец талэплэренэ туры килэ. Белем алуга, гыйлемгэ вндэY, мисал ечен, хэдислэрдэ китерелгэн тYбэндэге CYЗлэрдэ ачык куренэ: «Галим бул, галим булалмасац, галимнец укучысы бул, белемле кешелэрне ^брэк тыцла», «Белем алыр ечен кирэк булса, ерак Кытайга кадэр бар, ченки белем алу мвселманга фарыз», «Бэхетле булуга бердэнбер чара - укымышлы булу» h.б.
Ислам дине меселманнарны шэфкатьле булырга, рэхимлелеккэ, Yзара килешеп яшэргэ, башкаларга ихтирамлы булырга, кичерэ белергэ, сабыр-лыкка внди. Ислам террор hэм квчлэYгэ каршы чыга, кемне дэ булса ирексезлэп ислам динен кабул итYгэ мэ^бYрлэY катгый тыела. Кешелэрне рэн^етмэскэ, ялган ант итмэскэ, гайбэт таратмаска, яхшы ниятлэр, изге фикерлэр, таза ^цел белэн яшэргэ, Yзецнец эшлэрец ечен ж;аваплы булырга - болар барысы да чын меселман кешесеннэн талэп ителэ. Явызлык, мактанчыклык, эдэпсезлек И.б.ш. тискэре сыйфатлар меселманнарда бул-маска тиеш. Элкэннэргэ hэм бигрэк тэ ата-анага ихтирамсыз булу меселман динендэге кеше ечен иц зур генаИлардан исэплэнэ. Мехэммэд Пэйгамбэр кYрсэткэнчэ, эгэр кем дэ булса ялган сейли, биргэн вэгъдэсен Yтэми, Yзенэ ышанган кешегэ хыянэт итэ икэн, ул кешенец, гэрчэ ураза тотса да, гыйбадэт кылса да, елкэн хащ яки кече хащ кылса да, Yзен меселман дип эй^е ялган булыр [6, б. 215].
Меселманнарга карата куелган шушы талэплэр камил татар шэхесенэ куелган талэплэр системасында да урын алган.
Шуны да эйтергэ кирэк, камил шэхеснец байтак сыйфатлары исламда гына тYгел, христиан динендэ дэ, буддизмда да чагыла. Моца мисал итеп «Кеше Yтермэ», «Урлашма», «Хыянэт итмэ» кебек талэплэрне китерергэ мемкин. Мехэммэд Пэйгамбэр, Христос, Будда Иэм башка Пэйгамбэрлэр кешелэрне намуслы Иэм эдэпле булырга енди, шулай булмаганда Ходай исеменнэн куркыныч ^эза белэн яный.
Халык тэрбиясе, камил шэхесне формалаштыру, тэрбиянец халык-чанлыгы - болар барысы да ана теленэ барып тоташа. Беек рус педагогы К. Д. Ушинский (1824-1870) эйткэнчэ, «Халыкныц теле югала икэн - халык Yзе юк инде». Ана теленэ ихтирам белэн карау, аны саклау Иэм YCтерY - Иэр миллэт вэкиленец изге бурычы, миллэтнец дэ Yзацы Yсеше дэрэ^эсен кYрсэтYче меИим критерий. «Тел - миллэтнец тарихи, и^ти-магый, сэяси Yзгэрешлэр басымы астында югалмыйча сакланып калуын кYрсэткэн теп факторларныц берсе» [6, б. 75]. Димэк, татар халык тэрбиясе, татар этнопедагогикасы турында уйлыйбыз икэн, беренче чи-ратта татар телен саклау мэсьэлэсен хэл итэргэ кирэк. Шулай булмаганда, татар халкыныц да, аныц бай матди Иэм рухи мирасыныц да тарихта эзе генэ калачак.
Россия империясендэ рус булмаган Иэм бигрэк тэ славян булмаган халыклар ^п гасырлар дэвамында милли тигезсезлек басымы астында гомер кичерделэр. ДэYлэтнец рэсми тарихында бу хэл бик ачык кYренэ. Шул ис-киткеч зур территориядэ беек мэдэният иялэре булып тик Киев кенэзлеге,
МэcкэY кенэзлеге Ьэм aлapныц вapиcлapы гынa иcэплэнэ иде. Бу тезда мэцгелек тapиxи дepecлeк итеп табул ителде, шyцa кYpэ aныц тypындa шeбhэлэнY мeмкин тYгeл иде. Слaвян бyлмaгaн xaлыклap кopгaн дэYлэтлэp иcкэ ammca aлap тик rac^pe яктaн гынa тacвиpлaнды, глдынгы тыныч pyc дэYлэтeнeц мэкepлe дoшмaннapы итеп кYpcэтeлдe. Тыныч кынa яшэгэн кYpшeлэpeнэ кapшы Рoccиянeц кaнлы яyлaп any cyгышлapы тapиxи гадел-лек, ^oipeccm пpoцecc дип кaбyл ителде. Бaшкa xaлыклapныц poлeн тYбэнэйтY xиcaбынa cлaвян элементыныц тapиxи poлeн чикceз кYпepтY -бeeкpyc шoвинизмын ныгыту фaктopынa эйлэнде. Элбэттэ, мэcьэлэ 6у бeeк xaлыкныц теге яки бу яxшы яки тиcкэpe cыйфaтлapындa тYгeл.
^птэн yзгaн тapиxи вaкыйгaлapгa тиcкэpe кapaш бopынгы xamm-лapныц бYгeнгe вapиcлapынa кYчepeлдe. Бу ^эЬэттэн бигpэк тэ тaтapлapгa кыен тypы килде. Тapиxи эдэбият, бeтeнлэй дияpлeк, шул «кьфгый xaлык-кa» кapaтa кapгышкa тулган. Бу эдэбият киц тapaтылa тopды, мэктэплэpдэ eйpэнeлдe. Бoлap бapыcы дa pyc бyлмaгaн xaлыклapныц aнa телен ким-ceтYгэ китepдe. Рoccия, СССРныц кYп кенэ xaлык вэкиллэpeнeц Yзeнeц тyгaн теленэ, тapиxынa, диненэ кapaтa тиcкэpe мeнэcэбэт тэpбиялэндe.
CoBeraap xaкимлeгeнeц бepeнчe ике диcтэ ел дэвaмындaгы гoмepe тa-тapлap eчeн aлapныц yкy-язa бeлYeн юккa чыгapy белэн бэйлэнгэн. Чын-лaп тa, 2G нче eллapдa гapэп гpaфикacыннaн лaтин язyынa кYЧY - бeтeн xaлыкны укый дa, язa дa белмэгэн шэxecлэp кeтYeнэ эйлэндepдe. Лaтин xэpeфлэpeн белгэн яшYCмepлэp буынын Ycтepeп бeтepYгэ, тaгын яцa «pe-вoлюция» килеп чыкты - киpиллицaгa кYЧY бaшлaнды. Бу xэл тaгын тулы-cынчa нaдaнлык, китaплapны юккa чыгapy Ь.б.ш. юлдaш кYpeнeшлэpнe глып килде. Шул ук eллapдa киц кoлaч ^эйгэн дингэ кapшы кepэш гapэп гpaфикacы нигезендэ язылгaн, aндa-мoндa кaлгaн китaплapныц дa бaшынa ^итте. Тaтap теленец кyллaныш дaиpэce кимегэннэн-кими бapды. Идел буе, Сeбep eлкэлэpeндэгe тaтap мэктэплэpe, тexникyмнapы ябылa бaшлa-ды, Тaтapcтaнныц aвыл ^иpлэpeндэ дэ укыту эшен pycчaгa кYчepэ бaшлa-дылap. «Тapиxи бepдэмлeк - бeeк ответ xaлкы» eчeн pyc бyлмaгaн миллэт-лэpнeц aнa тeллэpeнeц бepтepлe эЬэмияте дэ юк иде; тyгaн тeллэpнe кул-лaнy мэйдaны кeннэн-кeн тapaя килде. «Бeeк coвeт xaлкы» бapы тик бeeк телдэ - pyc телендэ генэ ceйлэшepгэ тиеш бyлгaндыp.
Я^ Рoccиянeц бepeнчe eллapындa Тaтapcтaн ^итэкчeлэpe Ьэм тaтap эдиплэpe тaтap телен тopгызy, caклay Ьэм YCTepY eлкэceндэ бaйтaк yцышлapгa иpeштeлэp. Тaтap язyчылapы, шaгыйpьлэpe aнa телендэге эcэpлэpe белэн yкyчылapны кyaндыpдылap. Тaнылгaн тaтap ^ыpчылapы xaлыкныц ^ыф cэнгaтeн caraay Ьэм YCтepYгэ Y3 eлeшлэpeн кepттeлэp. Бeтeн дeньягa тapaлып яшэгэн тaтapлapны бepлэштepYгэ киpэклe игъти-бap б^елде. Бу eлкэдэ Бeтeндeнья тaтap rarn-pec^i дa зyp poль уйнады.
Лэкин xэзepгece кeндэ тaтap теле яда кыcyлapгa дyчap булып, кызга-ныч xэлгэ кaлa бaшлaды. Анa теле бYгeнгece кeндэ нигездэ aвыллapдa гыш кглып бapa, мoныcы дa Ba^n^ma гынa, чeнки тaтap aвыллapы
мэктэплэрендэ дэ укыту рус теленэ кYчерелэ бара. Россия мэктэплэрендэ дэулэт имтиханнарын бары тик рус телендэ генэ тапшыру талэбе куелу татар мэктэплэренец саны кимегэннэн-кими баруга, татар телендэ югары белем алу мемкинлеге юкка чыгуга китерде. Шулай итеп, балаларны ана телендэ укыту даирэсе елдан-ел тарая бара. Татарстаннан читтэ яшэуче биш миллион татар ечен бер генэ телеканал эшли (ТНВ-Планета), аныц да мате-риаллары соцгы вакытта яртылаш диярлек рус теленэ кучерелде. Татар теле hич бер дэлилсез чYплэндерелэ, бу телнец уз сузлэре башка тел сузлэре белэн бер нигезсез кысырыклап чыгарыла. Татарларныц шактый елеше бYгенге кендэ узенец туган телен белми. Шулай итеп, ана теленец эреп бетY процессы hэм, димэк, миллэтнец югалу куркынычы алга килеп басты.
Республика хакимиятендэ проблеманыц нидэрэ^эдэ ^итди икэнлеген ацласалар да, кирэкле чаралар курелми, ченки бу елкэгэ караган тэкъ-димнэр Россия Федерациясе хекумэте тарафыннан читкэ кагыла. Дерес, Россия Федерациясе Президенты В.В. Путин 2002 елда Бетенденья татар конгрессы делегатлары белэн очрашканда бу мэсьэлэгэ узенец карашын ачык ацлаткан иде: «Эгэр купмиллэтле илдэ кем булса да туган телне тыя икэн, яки шуца киртэ куя икэн, бу тулысынча тинтэклек hэм саташу. Бу бетенлэй мемкин хэл тугел hэм тулаем алганда илгэ зыянлы. Россия -шундый милли, мэдэни hэм тел байлыгыныц тупланмасы ки, мондый бай-лык деньяда башка бер ^ирдэ дэ юк. Безнец мэмлэкэтнец кече нэкъ менэ шунда». Лэкин бу сузлэр турэлэргэ барып ^итмэде.
Эйтергэ кирэк, хэзерге замандагы зур мэмлэкэтлэр купмиллэтле hэм аларда миллэтара менэсэбэтлэр мэсьэлэсен хэл иту ечен нигезле дэулэт сэясэте юлга салынган. Милли мэнфэгатьлэрне канэгатьлэндеру терле юллар белэн хэл ителэ. Мисал ечен, Австриядэ милли азчылык эшлэре буенча федераль министрлык эшли, Даниядэ - Гренландия буенча ми-нистрлык, Италиядэ регионнар хезмэте, Финляндиядэ - саамнар эше буенча Совет, чегэннэр буенча Совет оештырылган ^б.
Халыкларныц милли мэнфэгатьлэрен канэгатьлэндеру юлында туган теллэрне саклауга зур игътибар бирелэ, милли теллэргэ хэстэрле караш кабул ителгэн. Эйтик, Швейцариядэ дурт дэулэт теле кулланыла, кечкенэ генэ Сингапурда исэ дэулэт теллэре саны бишкэ ^итэ. Нинди дэ булса миллэт вэкиллэре берэр елкэдэ тупланып яшэсэ, байтак иллэрдэ аларныц туган теле мэктэплэрдэ мэ^бури ейрэтелэ. Финляндия судларында гражданнар туган теллэрендэ эш йертергэ хокуклы, судья фин hэм швед теллэрен белергэ ти-еш (монда халыкныц алты процентын шведлар тэшкил итэ).
Росиянец ж;ан куршесе, казакъларныц тарихи ватаны булган Казакъ-стан Республикасын алыйк. Монда 130 дан артык миллэт вэкиле кен курэ, аларыц этномэдэни мэнфэгатьлэрен канэгатьлэндеругэ игътибар ителэ. Казакъстан Президенты Н.А. Назарбаев терле халыкларныц теллэрен, мэдэниятен саклау хакында тубэндэгелэрне ассызыклап эйтэ: «Менэ шу-ны онытырга ярамый: Казакъстан - чын мэгънэсендэ купмиллэтле дэулэт... безнец ечен иц меhим мэсьэлэ - Казакъстанда яшэуче бетен
xaлыклapныц дa, aлap никaдэp генэ «кечкенэ» яки «зyp» бyлca дa, милли-мэдэни кыйммэтлэpeн caraay. Алapныц hэpбepceнeц дэ Y3 тaмыpлapы, Yзлэpeнeц бeeк aтa-бaбaлapы, бaй тapиxлapы бap, без бoлapныц кaдepeн бeлepгэ тиешбез» [4, б. 262]. Антан coц: «Хaлыклapны yнификaциялэYгэ, accимиляциялэYгэ hэм бep xaлыкны бaшкa xaлыклap тapaфыннaн бacты-pыpгa мaтaшyгa, милли кыйммэтлэpгэ hэм тeллэpгэ иxтиpaмcыз бyлyгa килэчэктэ ypын юк» [4, б. 37G-37i]. Шyлaй итеп, Кaзaкъcтaн ^^легего бepничэ гacыp элек кенэ килеп утыфган xaлыклapныц тeллэpeнэ, милли мэдэниятлэpeнэ иxтиpaм кYpcэтeлэ.
Tyгaн тeллэpгэ бyлгaн мeнэcэбэт, hичшикceз, милли тэpбиягэ дэ шгын-ты яcый. Чeнки hэp кеше, бшрэк тэ бглг, бaшкaлap тapaфыннaн Yзeнeц aнa теленэ бyлгaн кapaшны тoя, hэм бу тoйгы aныц Y3 миллэтенэ, aныц тapиxы-нг, кыйммэтлэpeнэ h.б. мeнэcэбэтe фopмaлaшyгa тээcиp итэ. Taтapлapныц тapиxи вaтaны булган peraorn^ шушы xaлыкныц aнa теленэ кapaтa иxтиpaм нинди дэpэ^эдэ икэнлеген Taтapcтaн миcaлындa кapыйк. Бу тeбэктэ тaтap теленэ кapaтa мeнэcэбэт гeoгpaфик aтaмaлapдaн ук кYpeнeп ropa мoндa тa-тap aтaмaлapынa мыcкыллы кapaш hэp aдымдa чaгылa. Билгеле булуынч^ мoндый aтaмaлap тэp^eмэ итeлepгэ тиеш тYгeл, бapы тик CY3лэpнeц эйтелеше генэ бaшкa тeллэpнeц фoнeтикacынa якынлaштыpылa. Миcaл eчeн, Tyвaдaгы Кызыл шэhэpe pyc язмaлapындa Кpacнoe (Кpacнoвcк, Kpa^ro h.б.ш.) фopмacындa биpeлYe мeмкин дэ тYгeл. Амepикaдaгы Нью-Йopк шэhэpeн дэ ^вый Йopк дип язмыйлap. Эммa Taтapcтaндa Югapы, Иcкe h.б.ш. CY3лэpнe тэp^eмэ итY пpaктикaгa кepгэн. Шуныц нэти^эceндэ яpты-лaш тaтapчaгa oxшaш, яpтылaш pycчa яцa aтaмaлap бapлыккa килэ. Бepничэ миcaл гынa кит^ик: Олы Елгa aвылы Taтapcтaндa - Бoльшиe Елги, Югapы Бaйлap - Вepxний Бaйлap, Иcкe Кaдepмэт - Orapoe Кaдepмeтьeвo, Юеш КYpнэлe - Мoкpыe Кypнaли, ЯВД Мycaбaй - ^вый Мycaбaй, Кыp Шынга-лыcы - Oтeпнaя Шeнтaлa, ЧиpYлe Шoнтaлы - Oлyжилaя Шeнтaлa, Бaзapлы Мaтaк - Бaзapныe Мaтaки, Уpмaнacты Yтэмeш - Пoдлecный Утямыш, Юга-pы Чэке - BepxRee Чeкypcкoe кб.ш. Мoндый яcaлмa pycлaштыpылyны бep-ничек тэ aцлaтып булмый, чeнки мoндa экoнoмия дэ юк (aтaмaлapныц тaтap-чa язылуы бу яктaн ^pararn^ фaйдaлыpaк); Олы, Иcкe, ЯВД, TYбэн, Югapы кебек CY3лэpнe дэ pyc теле фoнeтикacынa якынлaштыpып эйтеп бyлa. Ике CY3ДЭн гыйбapэт бyлгaн aвыл иceмнэpeн тyлыcынчa pyc теленэ тэд^мэ иткэн oчpaклap дa бap бит эле: HoBoe Дpoжжaнoe (ЯВД ЧYпpэлe), Чepнoe 03epo (Kapa КYл) кб.
Экoнoмиягэ килcэк, нигездэ тaтap aтaмacын кaлдыpгaндa дa, яcaлмa pycчaлaштыpyныц фaйдacын тaбy кыен. Эйтик, aвыл жеме бyлгaн Tayлap CY3e pyc теленец фoнeтикacынa тypы килэ, aны ни eчeн Taвлapoвo дип aтay к^эк бyлгaнлыгы aцлaшылмый. Шундый ук aтaмaлap иcэбeнэ Бaл-тaч - Бaлтacи, Kapмыш - Kapaмышeвo, Kaйбыч - ^йбицы, Иштиpэк -Иштиpякoвo, Ишки - Ишкeeвo, Шaxмaй - Шaxмaйкинo CY3лэpeн дэ h.б.ш. кyшapгa бyлa.
Kaйбep oчpaктa тaтapчa иceмнeц тэp^eмэce твп иceмгэ якын да кил-ми. Миcaл вчeн, Ж¡эйлэY - Евлeeвo, Чыпчык - Чeпчyги, Koлын - ^луш-bo, Мyллaилe - Мoлвинo. Мoндый миcaллapныц caны да ^итэpлeк.
Гaдeллeк вчeн шуны да вcтэpгэ киpэк. Kaйбep oчpaклapдa гeoгpaфик aтaмaлapныц pyc тeлeндэ язылуы бвтeн двньяда килeшeнгэн тэpтиплэp нигeзeндэ хэл итeлгэн. Мoндый CYЗлэpдэ тaтap тeлe дэ, бу CYЗнeц твп чы-гышы да двpec чагыла: Узяк (Yзэк), Taллы Буляк ^аллы БYлэк), Иcкe Юpт (iœe Йopт), Суюндук (Свeндeк), Tигaн Буляк ^игэн БYлэк), Ак Чишма (Ак Чишмэ), Taллы-Kyль (Taллы KYл), Суык-Чишма (Суык Чишмэ), Яшeльчa (Яшeлчэ). Алай гына да тYгeл, aepым aтaмaлap hm Yзгэpтeлмичэ pyc тeлeндэ кулланыла: Акбаш, Якты Юл, Kызыл Ялан, Ka-paмaлы, Hapaтлык, Kaeнлык, ^мышлы, Чиялeтay. Бoлaй булгач, тaтap тeлeнэ зыян китepмичэ дэ, аныц гYЗЭллeгeн caклapгa oмтылып та reo^a-фик aтaмaлapны кyллaныpгa була икэн. Шушы тeлгэ иxтиpaмлы мвнэ-cэбэт бepкeмгэ дэ зыян китepми, эштэ, Yзapa apaлaшyдa кыeнлык та вcтэми икэн.
Димэк, тaтap тeлeн иxтиpaм ту, аны caклay мэcьэлэce тaтapлapныц Yзлэpeнэ, aлapныц ана тeлeнэ кapaтa булган мвнэcэбэтлэpeнэ бэйлe икэн. Халык Yзe туган тeлeнэ битapaф кapaгaч, бу oчpaктa ана тeлeн caклaп калу мвмкинчeлeгeнэ вмeтлэнY нигeзceздep. Халык Yзe дэ иxтиpaм итмэгэн тeлнe башка xaлыклap да caклaмый икэн, мoцa aптыpapгa киpэкми.
Kaзaкъ халкыныц бвeкyлы Абай Kyнaнбaeв (1S45-1904) кaйчaндыp тaтapлapныц YЗ динeн, гopeф-гaдэтлэpeн caклayлapынa, тьфышлыгына coклaнyын тYбэндэгe CYЗлэp бeлэн ацлаткан идe: «Taтapлapгa кapacaм, coлдaт xeзмэтeнэ дэ чыдый, яpлылыккa да тYЗЭ, бэла-казага да биpeшми; мyллaлapны, мэктэплэpнe caклaп, диннe дэ тoтa. Эшлэп мал табуныц да ^aeн шyлap бeлэ, зиннэт, купшылык та шyлapдa [...] Aлap бep-бepce бeлэн ызгышып xypлaнмacтaн, хуж;алык бeлэн швгыльлэнэ, hвнэpгэ вйpэнeп, мал таба бeлэ - мeнэ шyлapныц rora^ce ул» [1, б. 142]. Димэк, тaтapлap ул вaкытлapдa Yзeнeц тaтapлыгын да, тeлeн дэ, гopeф-гaдэтлэpeн дэ ca^ лый бeлгэн икэн лэбaca.
Гaлимнэpнeц pacлaвынчa, двньяда алты мeцнэн apтык тeл иcэплэнcэ, hэp айда икe тeл юкка чыгып бapa икэн. Pocc^ xaлыклapыныц 177 тeлeннэн тик бepceнэ - pyc тeлeнэ гeнэ дэYлэт зaкoны тapaфыннaн caклaнy гapaнтияce биpeлгэн. «Гapaнтияceз» калган тeллэp apacындa тaтap тeлe дэ бap. Димэк, тaтap тeлeнeц caклaнy-caклaнмaвы, бepeнчe нэYбэттэ, тaтap-лapныц YЗ кyллapындa. Kилэчэктэ миллэтeм яшэceн, дигэн тaтap ана тeлeн caклayныц xэcтэpeн кYpepгэ бypычлы, бYгeнгece квндэ ана тeлe халыкныц кичeктepгeceз яpдэмeнэ мoxтa^.
Йoмгaклaп эйткэндэ, тaтap халык тэpбияce - буыннан-буынга тапшы-pылып килгэн милли байлык, э тaтap этнoпeдaгoгикacы - пeдaгoгикa фэннэpeнeц билгeлe бep тapмaгы. Бoлapныц килэчэге дэ, тaтap халкыныц Yзeнeц килэчэге дэ, аныц caклaнyы да ана тeлeнeц язмышына бэйлe.
Историческая этнология. 2016. Том 1, № 1 ЭДЭБИЯТ
1. Абай. Кара сез. Поэмалар. Книга слов. Поэмы. Алматы, 1993. 272 с.
2. Ахияров К.Ш. Народная педагогика и современная школа. Уфа, 2000. 328 с.
3. Волков Г.Н. Этнопедагогика. М., 1999. 168 с.
4. Назарбаев Н.А. Сборник докладов на 1-10 сессиях Ассамблеи народов Казахстана. Астана, 2005. 439 с.
5. Набок И. Л. Педагогика межнационального общения. М., 2010. 304 с.
6. ТYрiк тiлдi хальщтар тарихындагы Fабдолла Товдйдьщ орны: хальщара-льщ Fылыми-тэжiрибелiк конференция материалдары. Орал (Уральск), 2013.
7. Шэймэрданов Р.Х., Ху^иэхмэтов Э.Н. Татар милли педагогикасы. Казан, 2007. 399 б.
8. Этнопедагогика народов Казахстана. Алматы, 2001. 305 с.
Автор турында белешмэ: Хэйруллин Гриф Тимерзакит улы - педагогика фэннэре докторы, профессор, «Туран» университеты (050013, Сатпаев ур., 16-18, Алматы шэhэре, Казакъстан Республикасы); griftim@mail.ru
ТАТАРСКАЯ ЭТНОПЕДАГОГИКА И РОДНОЙ ЯЗЫК
Г. Т. Хайруллин
Университет «Туран»
Алматы, Республика Казахстан
griftim@mail.ru
Каждый народ в процессе своего исторического развития создает определенную систему народного воспитания. Науку об истории и теории народного воспитания называют этнопедагогикой. Центральная идея народного воспитания - формирование совершенного человека, обладающего системой определенных личностных качеств. Подобные качества рассматриваются также и в мировых религиях. Народное воспитание невозможно без родного языка. Язык любого народа - это культурное достояние всего человечества и необходимое условие существования самого народа.
Ключевые слова: народ, народное воспитание, этнопедагогика, совершенная личность, родной язык
Сведения об авторе: Хайруллин Гриф Тимурзагитович - доктор педагогических наук, профессор, Университет «Туран» (050013, ул. Сатпаева, 16-18, Алматы, Республика Казахстан); griftim@mail.ru
TATAR ETHNOPEDAGOGY AND NATIVE LANGUAGE
G. T. Khayrullin
«Turan» University
Almaty, Republic of Kazakhstan
griftim@mail.ru
Every nation in the process of historical development creates a certain system of national education. The study of the history and theory of national education is called ethnopedagogy. The central idea of national education is the formation of the ideal human personality within a system of certain personal characteristics. This article discusses the characteristics of the ideal person in Tatar ethnopedagogy. These characteristics are compared to similar ideal images of the human personality with morals prevalent in Islam and other world religions.
National education is impossible without use of native languages. The language of any nation represents all humankind's cultural heritage and a necessary condition for the existence of the nation for whom it is considered native. The author considers the ideal human personality as manifested in Tatar language, folklore, and literature. He also examines the role of the Tatar language in the development of national education and the importance of native languages for education. He analyzes the language policies of several multinational states, including the Russian Federation and Kazakhstan, with regards to preserving of minority languages.
Keywords: ethnopedagogy, ideal human personality, national education, native language, Tatars
REFERENCES
1. Abay. Kara sez. Poemalar. Kniga slov. Poemy [The Book of Words. Poems]. Almaty, 1993. 272 p.
2. Akhiyarov K.Sh. Narodnaya pedagogika i sovremennaya shkola [National Pedagogy and the Contemporary School]. Ufa, 2000. 328 p.
3. Volkov G.N. Etnopedagogika [Ethnopedagogy]. Moscow, 1999. 168 p.
4. Nazarbaev N.A. Sbornik dokladov na 1-10 sessiyakh Assamblei narodov Kazakhstana [A Collection of Reports at Sessions 1-10 of the Assembly of Peoples of Kazakhstan]. Astana, 2005. 439 p.
5. Nabok I.L. Pedagogika mezhnatsional'nogo obshcheniya [The Pedagogy of Inter-Ethnic Communication]. Moscow, 2010. 304 p.
6. Turik tildi halyktar tarihyndagy Gabdolla Tokajdyn orny: halykaralyk gylymi-tazhiribelik konferencija materialdary [Gabdulla Tukay's Place in the History of the Turkic-Speaking Peoples: Materials from an International Scientific Practical Conference]. Oral (Ural'sk), 2013.
7. Shajmardanov R.H., Khuziakhmetov A.N. Tatar milli pedagogikasy [Tatar National Pedagogy]. Kazan, 2007. 399 p.
8. Etnopedagogika narodov Kazakhstana [Ethnopedagogy of the Peoples of Kazakhstan]. Almaty, 2001. 305 p.
About the author: Grif T. Khayrullin - Doctor of Science (Pedagogy), Professor, «Turan» University (16-18, Satpayev st., Almaty 050013, Republic of Kazakhstan); griftim@mail.ru
