CC BY
123
УДК 391/395+800/801
Р.С.Нурмехэммэтова
ТАТАР ХАЛКЫНЫН, МАТДИ МЭДЭНИЯТЕН ЧАГЫЛДЫРГАН ЛЕКСИК БЕРЭМЛЕКЛЭР БУЛАРАК КИЕМ-САЛЫМ АТАМАЛАРЫ
Резюме. Ввиду того, что весь жизненный опыт народа и все его культурные достижения отражаются в языке, словно в зеркале, при формировании национальной культуры язык занимает одно из центральных мест. В данной статье рассматриваются названия одежды татарского языка, материал собран из «Татарско-русского словаря», вышедшего в конце ХХ в.
Ключевые слова: национыльный язык, материальная и духовная культура, лексическая группа “одежда”.
R.S.Nurmukhammetova. Clothes names as lexical units which reflect material culture of Tatar people.
Summary. Life experience of people and all cultural achievements are reflected in a language, therefore language plays a very important role in the forming of national culture. The article considers clothes names of Tatar language, material was taken from Tatar-Russian dictionary which was published in the end of the XXth century.
Key words: national language, material and intellectual culture, lexical group "clothes".
Милли тел - миллэтнец мehим билгелэрен-нэн берсе. Тел - шушы телдэ сeйлэшYче халыкныц милли мэдэнияте хэзинэсе. Хэзерге ва-кытта тел белемендэ тел hэм мэдэният нисбэтен милли Yзенчэлеклэргэ бэйлэп карауга кеннэн-кен зуррак игътибар бирелэ. Тел милли мэдэният формалашуда иц мehим урыннарныц бер-сен альт тора. Халыкныц бетен тормыш тэ^-рибэсе hэм барлык мэдэни казанышлары телдэ теркэлэ, анда кезгедэге кебек чагыла. Мэдэният га^эеп ^п санлы матди hэм рухи элементлар ^ыелмасыннан гыйбарэт. Алар тел система-сыныц барыннан да бигрэк лексикасында гэYДЭлэнеш таба. Аерым бер этносныц деньяны танып-белY Yзенчэлеклэре, миллэтнец матди hэм рухи мэдэниятенэ караган сыйфатлар телнец лексик дэрэ^эсендэге берэмлеклэргэ туплана. Тел мэдэниятне бер мизгелгэ генэ чагылдырып калмый, аныц элеккеге хэлен теркэп куя hэм кыйммэтен буыннан-буынга тапшыра. Телнец CYЗлек составын терле яклап eйрэнY тел белемендэ элек-электэн мehим мэсьэлэлэрдэн санал-ды, шунлыктан аныц белэн кызыксынуларныц кимегэне юк.
“Мэдэният” - ^пмэгьнэле тешенчэ. Фэнни яктан караганда, кешенец бетен и^тимагый эшчэнлеге нэти^элэре hэм процесслары ^ыел-масын мэдэният дип атыйлар hэм аны кешегэ бэйле булмаган тышкы шартларга, ягьни табигатькэ каршы куялар. Димэк, кешене чолгап алган чынбарлык табигатьтэн hэм мэдэнияттэн гыйбарэт.
Халык мэдэнияте аныц Yткэненэ hэм хэзергесенэ караган барлык кYренешлэрне Y3 эченэ ала. Мэдэниятне матди hэм рухи мэдэният дигэн терлэргэ бYлэлэр. Матди мэдэнияткэ ^эмгыятьнец ^итештерYче кечлэрен hэм шулар белэн бэйле барлык эйберлэрне, э рухи мэдэ-нияткэ сэнгать, дин, фэн, фэлсэфэне кертэлэр.
Бу бYленешне ^ентеклэбрэк карасак, матди мэдэният кешенец шэхси “тэн” ихтыя^ларын канэгатьлэндерсэ, рухи мэдэният гомумкешелек сэлэтлэрен - кYцел халэтен формалаштыра, дияргэ мемкин.
Матди мэдэниятне чагылдырган предмет-лар, нигездэ, кендэлек тормыш-кeнкYреш елкэсендэ кулланыла. КeнкYреш лексикасы hэм матди мэдэният кYренешлэрен чагылдырган CYЗлэр кYпмедер дэрэ^эдэ туры килэ, алар матди мэдэ-ниятнец теп елешлэре буларак карала. Телэсэ кайсы телнец CYЗлек составында элеге халыкныц тормыш-кeнкYрешенэ караган лексика шактый зур урын били. Нэкь менэ аларда яшэY ечен иц мehим предметлар hэм ^-ренешлэр ачык чагылыш таба. Кендэлек кирэк-яраклар, ашамлыклар, кием, торак матди мэдэниятне eйрэнYДЭ теп чыганак обьектларны тэшкил итэлэр.
КeнкYреш CYЗлэре тормышныц терле як-ларын Y3 эченэ ала hэм иц зур предметлы-тематик теркемнэрнец берсен тэшкил итэ, аны Y3 эчендэ ^п кенэ лексик-семантик теркем-чэлэргэ аерып карап була. Лексиканы лексик-семантик теркемчэлэргэ бYлеп тикшерY теллэр-нец CYЗлек байлыгын ейрэнгэндэ иц ышанычлы методларныц берсе санала. СYЗлэрнец мондый теркемчэлэрен аерып чыгару предметларныц Yзлэрен классификациялэYгэ нигезлэнэ, ченки лексика тышкы факторлар белэн бик тыгыз бэйлэнештэ тора.
Телнец CYЗлек байлыгын тулаем алып тик-шерY гаять кыен hэм мемкин дэ тYгел. Ченки лексика телнец иц хэрэкэтчэн елкэлэреннэн са-нала, нэкь менэ ул “чорлар бэйлэнешен” тээмин итэ: анда ^эмгыятьнец элеккеге hэм хэзерге матди hэм рухи мэдэнияте турында мэгьлYмат табарга була. Телнец аерым бер Yсеш чорындагы CYЗлэрен кYпмедер дэрэ^эдэ тотрыклы хэлендэ
eйрэнY єчєн CYЗлеклэр ышанычлы кулланма булып хезмэт итэлэр.
МэгълYм булганча, CYЗлеклэр тєрлє була. Ацлатмалы CYЗлеклэрдэ телдэге CYЗлэрнец зур кYпчелеге теркэлэ, э тэр^емэле CYЗлеклэр га-дэттэ телнец лексикасындагы иц актив CYЗлэрне туплап бирэ, чєнки ике телдэ аралашуныц тєп шарты - телнец тєп CYЗлек запасыннан хэбэрдар булу. Элеге фикерлэрдэн чыгып, татар халкы-ныц матди мэдэниятен чагылдырган лексиканыц бер елешен - кием-салым атамаларын eйрэнY ечен, без XX гасыр ахырында чыккан “Татарча-русча CYЗлек”кэ мерэ^эгать иттек hэм мисалларны шул хезмэттэн тупладык. Кайсы гына CYЗлекне алып карасац да, CYЗлеклэрдэ лексик материал шактый булуга карамастан, алар телнец CYЗлек байлыгын тулаем чагылдыра алмаганын барлык кешелэр дэ яхшы ацлый, шунлыктан без дэ тикшерелэ торган лексик теркемнец аерым бер фрагменты турында гына фикер йертэчэкбез.
Татар телендэ “КИЕМ” мэгънэсендэге лексик катлам гаять зур, бу хэл элеге кeнкYреш предметларыныц кеше тормышында мehим урын алып торулары белэн ацлатыла. Европаныц шактый кырыс шартларында киемнэн башка тереклек итY мемкин тYгел: ул салкыннан hэм эсседэн, яцгырдан hэм кардан, ^илдэн саклый; шул ук вакытта эстетик функция дэ y™, ягъни кеше кием белэн Yзен тыштан берникадэр бизи дэ. Шунлыктан без бу теркемгэ, “чын” кием-салым атамаларыннан тыш, бизэнY предметларын да кертеп карауны максатка ярашлы дип таптык. СYЗлек составыныц XX гасыр ахырына кадэр сакланып килеп ^иткэн элеге теркемендэ татар халкыныц милли hэм элеккеге кием атамаларыннан тыш (аларныц да кYбесе тарихи лекси-кага карый), халыкара кулланылышта йергэннэ-ренец дэ кYпсанлы булуын кYPY кыен тYгел. Xа-лыкныц кeнкYреш хэле яхшыру, ^ицел сэнэ-гатьнец алга китYе, моданыц Yзгэреп торуы hэм халыкара статус алуы татарлар куллана торган бу тер предметларга тээсир итми калмаган hэм тел дэ YЗ чиратында бу Yзгэрешлэрне лексик берэмлеклэрдэ чагылдырырга тырышкан.
Матди мэдэнияткэ караган лексиканыц “Кием-салым hэм бизэнY эйберлэре атамалары” тематик теркемен YЗ эчендэ берничэ теркемчэгэ бYлеп карау отышлы, аларда бу пред-метларныц Yтэгэн функциялэре ачык чагылыш таба.
1. Кием-салым предметларын ™муми-лэштереп атый тoргaн CYЗлэр: кием, ку.лмзк-ыштан. Кием CYзе тукымадан, мехтан, кYннэн h.б. материаллардан тегелгэн, эшлэнгэн hэм тэнне каплау ечен хезмэт итэ торган эйбер, hэртeрле киемнэрне атый. Ку.лмзк-ыштан CYзе дэ бер кат еске киемне ^ыйнап атау ечен кулланыла.
2. 0ске кием hэм аныц аерым елешлэрен белдерэ тoргaн атамалар:
алъяпкыч, балак, билбау, бишмэт, бурка, бушлат, гамаш, гимнастерка, жакет/жикет, жилет, итэк, камзул, каплама, капот, кафтан, кесэ, кимоно, кожан, комбинезон, костюм, кофта, куртка, кыса, камэр, ку.лмэк, пальто, пиджак, плащ, пута, пэрэнщэ, сарафан, свитер, телогрейка, толып, тун, фрак, френч, фуфайка, халат, чадра, чалбар, чапан, чикмэн, ыштан, эзэр, юбка, яка, эрмэк, щилэн ь б. Бу теркемдэге кайбер предметлар бYгенге кендэ инде кулланылыштан чыкканнар. Мэсэлэн, бишмэт, бушлат, кафтан, фуфайка, эрмэк, щилэн кебек киемнэрне хэзер музейларда гына кYрергэ мемкин. Капот (хатын-кызларныц киц итеп тегелгэн ейдэ кия торган ^лмэге) дип аталган ^лмэкне дэ хатын-кызларыбыз инде кими торгандыр. Кавказлылар беркэнэ торган ^ицсез, плащсыман киц йонлач кием - бурка татар халкында элек тэ бик Yк популяр булмагандыр диясе килэ. Билбау, камэр, пута, эзэр CYЗлэре киемнец бер Yк элементын белдергэнгэ, кайберлэре пассивлашкан.
4. Эчке кием: бюстгалтер, кальсон,
корсет, ^крэкчэ, лифчик, пижама, трико кб. Бу теркемдэ бары тик кукрэкчэ дип аталган эчке кием генэ кулланылыштан чыккан.
5.Баш киемнэре: башлык, берет,
бвркэнчек, бYрек, калпак, калфак, картуз, кепка, косынка, кубанка, кэлэщш, кэпэч, кврэпэлэ, тастар, фуражка, чалма, шарф, фэс, шэл, шэльяулык, эшлэпэ, яулык кб. Бу баш киемнэре арасында картуз - ирлэрнец козыреклы баш киеме, кашбау - алгы ягы сэйлэн, эн^е, асылташлар белэн бизэлгэн тасма яки такыя-сыман хатын-кыз баш киеме, тастар - кияYгэ китэсе кызлар башларына сарып йери торган озынча ак киндер яулык гомумэн тарихта калган. Кэпэч - тYбэтэй, кврэпэлэ - кайбер еске киемнэрнец очлы башлыгы, капюшон бYгенге кендэ дэ киелэ торган баш киемнэренец ис-кергэн атамалары булып калган. Чалма hэм фэс дини атрибут буларак хэзер дэ кулланылышта.
6.Аякка киелэ торган кием hэм аныц елешлэрен атый торган CYЗлэр: аякчу, балтыр, башмак, бота, ботинка, будыргыч, бурка, бэйлэвеч, галош, итек, калош, ката, киндерэ, куныч, кэвеш, ^тэртмэ, оек, оекбаш, олтан, олтырак, оектоткыч, пима, сандал, туфли, чабата, читек, ЧYЭк, ыштыр кб. Бу теркемдэге кайбер CYЗлэрнец белдергэн предметлары кулланылыштан тешеп калган: аякчу - аяк чолгавы, будыргыч - тарттырып будырып куя торган сузылмалы (резинкалы) тасма, бурка -кунычы юка киез яки сырылган тукымадан булган ^н табанлы аяк киеме, ^тэртмэ - язын яки кезен чабатага су Yтмэсен ечен аныц астына беркетелгэн ике агач шакмак, оектоткыч - оек будыргыч, чабата - юкэ, карама каерылары яки каешныц телемле тасмаларыннан Yреп ясалган баулы сай аяк киеме, ыштыр - киндер, фланель
яки башка тукыма кисэгеннэн ясалган аяк чолгавы.
7. Кулга киелэ торган кием
атамалары: бишбармак, биялзй, перчатка кб. Кулны салкыннан саклау ечен кешелек элегэ кадэр болардан да уцайлырак эйберлэр уйлап таба алмаган, бишбармак CYзе хэзерге кендэ пассиврак кулланыла, аерым ^ирле сейлэшлэрдэ генэ очрый.
8. БизэнY эйберлэре атамалары: алка, балдак, бант, белззек, брошка, булавка, галстук, usy, ишмз, йвзек, кадавыч, каеш, кулбау, кулон, муенса, мзрщзн, парик, тарак, тасма, хзситз, чулпы, чылбыр, чзчкап, чзчYргeч, щилпззз кб. ИзY - татар хатын-кызларыныц терле тестэге тасмаларны roY тирэли тегеп, укалар белэн чигеп, тэцкэлэр кб. зиннэтлэр белэн бизэп эшлэнгэн, кулмэк якасыннан алып билгэ кадэр бетен кукрэкне каплый hэм бизэнY ечен кулмэк естеннэн киелэ торган кукрэкчэсе, ишмз - тимер яки бакыр чыбыкка кемеш ^еплэр урап ясалган белэзек, хзситз - кYлмэк естеннэн киелэ торган, алтын-кемеш акчалар hэм ука асылташлар белэн бизэлгэн кукрэкчэ, чулпы - чэч толымына ку-шып Yрелэ торган тасма очына тагылган бизэнY эйберсе, чзчкап - электэ татар хатын-кызларыныц чэч толымнарын каплап йертэ торган, тэцкэлэр белэн бизэлгэн, тукымалардан ясалган баш киеменэ естэмэ эйбер. Бу бизэнгечлэрне хэзер хатын-кызларыбыз инде кулланмый, аларны фольклор ансамбльлэренец чыгышла-рында гына кYPY бэхетенэ ирешэбез. Белззек, кулбау CYЗлэрен браслет CYзе алыштырды, кадавыч CYзенец дэ русча вариантларын (заколка, приколка, шпилька) яратыбрак кулланабыз.
9. Кием-салым ^итештерYДЭ кулланыла торган кoрaл атамалары: бишинз, инз, кайчы, киерге, киергеч, кзтYк, энз кб. Бу тегу-чигу кораллары хэзер дэ ят тYгел, шуца кYрэ CYЗлэре дэ кYпчелек кешегэ таныш.
10. Кием-салым ^итештерYДЭ кулланыла торган тукымалар hэм материаллар: акбYЗ, алача, астар, асыл, атлас, батист, бостон, бумази, бзз, бзрхзт, бYЗ, вельвет, габардин, ефзк, замш, кашемир, киез, киндер, кисея, кище, коленкор, комач, креп, крепдишин, кримплен, кытат, кзщYл, кун, лавсан, материя, материал, нейлон, панбзрхет, парча, плюш, постау, саржа, сатин, ситсы, сукно, тегзрщеп, торыпша, трикотаж, тукыма, тула, фетр, фланель, хзтфз, ЧYпрзк, эчлек, здрзс, щеп, щитен кб.
Тукымалар мода YЗгэрYгэ бэйле рэвештэ кулланылыштан чыгалар. Мэсэлэн, хэзер акбYЗ, батист, бостон, бYЗ, габардин, коленкор, комач, креп, крепдешин, кримплен, кытат, лавсан, нейлон, плюш, постау, саржа, сукно, торыпша, тула кебек тукымалардан тегелгэн киемнэрне кибет киштэлэрендэ очрату мемкин тугел.
11. Кием-салымны бизэYгэ бэйле терминнар: ажур, аса, биззк, бврмз, зияк, инеч, кайма, канва, кант, каптырма, каптыргыч, кучергеч, лента, мац, орнамент, сздзп, сзйлзн, тамбур, твймз, чачак, чигеш, чуптар, чзкзн, чзмчз, чуплзм, здеп, щияк кб. Бу теркемгэ кергэн сузлэр арасында тегуче, чигуче heнэре вэкил-лэренэ генэ хас булганнары шактый, э кап-тырма, каптыргыч, сздзп, твймз кебек сузлэр хэзер дэ гомумкулланы-лышка ия.
Аралашу чарасы буларак тел ^эмгыять тормышы белэн бик тыгыз бэйлэнгэн. Ж^эмгы-ятьтэге узгэрешлэр телдэ чагылыш таба. Бу нисбэттэн, телнец сузлек составы узгэрешлэргэ гаять сизгер. Теге яки бу куренешлэрнец, предметларныц кулланылыштан тешеп калуы яки, киресенчэ, пэйда булуы телдэ дэ узгэрешлэр китереп чыгара. Матди мэдэният ча-гылышы булган кием-салым атамаларында да моны куреп була. Милли киемнэрнец кулланылыштан экренлэп чыга баруы белэн бэйле рэвештэ барлык кешелэрнец бертерле киемнэр кия башлавы телнец сузлек запасындагы бу теркем сузлэрдэ дэ билгеле бер кулэмдэ узгэрешлэр белэн сыйфатлана.
Соцгы елларда ^эмгыятьтэ кузэтелгэн узгэрешлэр моцарчы курелмэгэн кулэмдэге матди мэдэният предметларыныц hэм аларны атаган сузлэрнец гомумкулланылыштан экренлэп чыга баруына китерде. Шул ук вакытта яца сузлэр hэм эйберлэр тормышыбызга ташкын булып килеп керде hэм кулланыла башлады. Ж^эмгыятьнец элеге “ачыклыгы” миллэтлэр ара-сындагы, шул исэптэн милли мэдэниятлэрдэге чиклэрне “юа”, теллэрнец лексикасында да, халыкларныц тормыш-кенкурешендэ дэ охшаш-лыклар барлыкка килугэ сэбэп була. Эмма телнец лексикасында бер теркем сузлэр гасырлар буена кулланылышта калалар, ченки алар тормыш иту ечен иц мehим, беркайчан да эhэмиятен югалтмый торган тешенчэ-куренеш-лэрне атыйлар.
ЭДЭБИЯТ
Ахметьянов Р.Г. Общая лексика материальной культуры народов Среднего Поволжья. - М.: Наука, 1989. - 178 с.
Замалетдинов Р.Р. Внутренний и внешний мир носителей татарской культуры через призму языка.
- Казань: Изд-во Казан. ун-та, 2003. - 208 с.
Замалетдинов Р.Р. Татарская культура в языковом отражении. - М.: Владос; Казань: Мэгариф, 2004.
- 239 с.
Замалетдинов Р.Р. Теоретические и прикладные аспекты татарской лингвокультурологии . - Казань: Мэгариф, 2009. - 351 с.
Рамазанова Д.Б. Названия одежды и украшений в татарском языке в ареальном аспекте . - Казань: Мастер-Лайн, 2002. - 354 с.
Хайрутдинова Т.Х. Бытовая лексика татарского языка. - Казань: Фикер, 2000. - 124 с.
Юсупова А.Ш. Двуязычная лексикография татарского языка XIX века. - Казань: Изд-во Казан. унта, 2008. - 410 с.
ЧЫГАНАК
Татарча-русча CYЗлек. 3 нче басма. /Проф. Ф.А.Ганиев ред. - Казан: Татар.кит. нэшр., 1998. - 462 б.
