CC BY
21
УДК 930.2
ЗИФА КАДЫРОВА ИЖ;АТЫНДА ХАТЫН-КЫЗ ОБРАЗЫНЬЩ YЗЕНЧЭЛЕГЕ
Р. Р. Гаянова
railya.nurly@mail.ru
Набережночелнинский государственный педагогический университет
Аннотация (тат.): З.Кадырова эсэрлэрендэ ятучы теп узенчэлеклэр. Кешелэрнец бэхет твшенчэсен ацлаулары. З. Кадырова геройларын утлар-сулар аша кичереп, hэркайсына уз хекемен чыгаруы. Укучыларныц аныц китапларын бирелеп укулар
Аннотация (рус.): Особенности рассказов З.Кадыровой. Понятие о счастье людей. Герои произведений З.Кадыровой в контекстах переживаний и представлений. Отношение к книгам через читательские интересы, женские образы в произведении З. Кадыровой
Ключевые слова (тат.): З.Кадырова, татар теле h3M здзбияте, узенчзлеклзр,хатын-кыз образы, матур об-разлар
Ключевые слова (рус.): З.Кадырова, татарская литертарура,особенности, образы женщин, собирательный образ
Теманьщ актуальлеге. Хэзерге татар эдэбиятыньщ бер Yзенчэлеге - бер дулкын булып мэйданга килеп кергэн хатын-кыз язучыларыбыз ижаты. Мэсэлэн, елкэн прозаик Л. Ихсанова, фикерлэY пехтэлеге белэн аерылып торучы М. Маликова, «Тулгак» повеете белэн зур популярлык казанган Г. Галиева, эсэрлэрендэ хатын-кыз куцеленец, жаныныц иц ачы, авыр газапланулы якларын ачып сала алган Ф. Бэйрэмова, сэнгатьчэ матур образлар, мавыктыргыч сюжетлар, борынгы мифологик мотивлар аша хатын-кыз образларын чагылдырган Н. Гыйматдинова кебек язучыларыбыз хэзерге татар прозасы кYгендэ эдэбиятыбызны, культурабызны YCтерYДЭ зур елеш керттелэр. Бу язучылары-бызга Э. Ибрагимова, Д. Гайнетдинова, Ф. Аглиуллина, Э. Шэрифуллина, Р. Габдулха-кова, Ф. Тарханова, Р. Рахман кебек эдиплэр килеп кушылды. Хатын-кыз проза ижаты мэйданында Зифа Кадырова да Y3 урынын алды.
Язучыныц татар телендэ Yзнэшер юлы белэн денья кургэн дYрт китабы, чын мэгънэсендэ, укучылар мэхэббэтен яулады. 2008нче елда чыккан «Сагынырсыц, мин булмам» hэм «Язмыш сынавы» китаплары икесе дэ Татарстан Милли китапханэсенец «Ел китабы» исеменэ лаек булды. 2010нчы елда «Кетеп узган гомер», 2013нче елда «Бэхеткэ юл кайдан?» китаплары басылды. Шунысы игътибарга лаек: бу дурт китапныц hэркайсыныц тиражы - унбишэр мец данэ. 2012нче елда еч мец данэ тираж белэн урыс телендэ «Сумбуль» («Сагынырсыц, мин булмам» повестеныц тэржемэсе) китабы нэшер ителде hэм 2013 елда шулай ук «Ел китабы» исемен алды. Моннан тыш язучыныц эсэрлэре «Ашзел» (Уфа), «Мэйдан» (Чаллы) журналларында, «Кызыл тац», дистэлэгэн район газеталарында денья курде. Элеге эсэрлэре белэн ул зур популярлык казанды. Хатын-кызныц кичерешлэрен сирэк ир кешелэр генэ ацлый, эдэби эсэр аша тэцгэл житкерэ, энэ шуца кYрэ эдэбиятыбызныц Yзэккэ кеше язмышы, хислэре куелган hэр ки-табын диярлек татар укучысы Y3 итэ. Эдэбият сеючелэрнец купчелеге хатын-кыз булу бэхэс уятмыйдыр дип белэбез. Ул исэ Yзенэ якынны, чын тормышны реалистик буяулар-да чагылдырганны Y3 итэ. «Аныц эсэрлэрендэ башларны югалтырлык кайнар мэхэббэт, кетелмэгэн хыянэт, тормыш юлларындагы ялгышлар, тетрэнYлэр, газаплар, ачы югал-тулар hэм татлы кY3 яшьлэренэ манчылган бэхетне табу мизгеллэре. З. Кадырова кеше язмышларын аяусыз тикшерэ, геройларын утлар-сулар аша кичереп, hэркайсына Y3 хекемен чыгара. Китапларыныц яратып укылуыныц сере шундадыр», дип яза Ф. Садри-ев. [13, Б.5] Тик нэфис эдэбият белэн дус булганнар арасында, элбэттэ, мондый жицел язылган hэм жицел укылган эсэрлэрдэн укып канэгатьлек ала алмаучылар да табыла.
Шуца да Зифа Кадыйрованьщ эсэрлэрен язучылар h9M тэнкыйтьчелэр нэфис эдэбият эсэре буларак кабул итэ алмый интекте. Эмма аларныц укымлы булуын, Y3 укучыларын табуын, эллэ ничэшэр кат яцадан басылуын беркем дэ инкарь итэ алмый. Теманыц акту-альлеге шуныц белэн билгелэнгэн.
Фэнни эшебезнец максаты - З.Кадырова ижаты мисалында хатын-кыз прозасыныц Yзенчэлеклэрен ачыклау.
Максатка ирешу ечен тYбэндэге бурычлар куелды:
1. З.Кадырова ижаты hэм тормыш юлын ейрэнY.
2. З.Кадырова ижатына хас теп Yзенчэлеклэрне билгелэY.
Фэнни эшебезнец структурасы: кереш, теп елеш, йомгаклау, кулланылган эдэбият исемлеге.
Керештэ теманыц актуальлеге, теп максат hэм бурычлар куела.
Теп елешнец беренче бYлеге Зифа Кадырованыц тормыш hэм ижат юлына, теп ижади Yзенчэлеклэренэ багышланган.
Икенче бYлектэ без турыдан-туры темага караган фикерлэребезне туплап, З.Кадырованыц эсэрлэрендэге хатын-кыз образыныц Yзенчэлеген «Сагынырсыц, мин булмам» hэм «Язмыш сынавы» повестьлары нигезендэ анализладык.
Йомгаклау бYлегендэ хезмэтнец нэтижэлэре билгелэнгэн.
Булек 1 З.Кадырованыц тормыш юлы haM ижаты
Зифа Эбделвэли кызы Кадырова 1958 елныц 7 октябрендэ Башкорстанныц Учалы районы Ахун авылында деньяга килэ.
Башкортостан кызы Чаллы якларына, КамАЗ тезелэ башлагач, комсомол путевкасы белэн килэ. Меслим районы егете Марсель ейлэнешеп, уллары Русланны, кызлары Ре-гинаны тэрбиялэп Yстерэлэр. Тезелештэ маляр, диспетчер булып эшли. Заводта кыскар-тулар башлангач, эшсез калган чаклары да була. БYгенге кендэ хаклы ялда. Ир-егетлэр эшен башкаручы бу ханымныц халык шулай егылып укырдай тормышчан, гыйбрэтле язмышлы эсэрлэр ижат шуе гажэп тэ, серле дэ кебек. Югары белем дэ алмаган, яшьтэн дэ бернэрсэ дэ язмаган З. Кадырова кулына калэмне 48 яшендэ генэ ала.
3. Кадырованыц кулына калэм алып эсэрлэр яза башлавына бик кYп булмаса да, аныц «Сагынырсыц мин булмам», «Язмыш сынавы», гомер буе кемне дэ булса кетеп яшэргэ мэжбYP Фатыйма, каты авырудан hэм хыянэт ачысыннан сыгылып тешэргэ ашыкмаган Рушания, чэчлэренэ чал тешкэнче тэуге мэхэббэтен уйлап яшэгэн Асылгэрэй язмышын бер китапка туплаган «Кетеп узган гомер», ^птэн тYгел генэ денья кYргэн «Бэхеткэ юл кайдан?» повестьлары укучылар тарафыннан яратып кабул ителде.
«Сагынырсыц - мин булмам» повесте беренче тапкыр 2009 елда «Мэйдан» журна-лында басылып чыга, 2012 елда ул Yзешчэн театр тарафыннан сэхнэлэштерелеп халыкка курсэтелэ, шулай ук рус теленэ тэржемэ ителеп «Сумбуль» исемендэ денья кYрэ.
«Бэхеткэ юл кайдан?» дип исемлэнгэн повестенда да автор башларны югал-тырлык кайнар мэхэббэт, кетелмэгэн хыянэт, тормыш юлларындагы ялгышлар, тетрэнYлэр, газаплар, ачы югалтулар hэм татлы кYЗ яшьлэренэ манчылган бэхетне табу мизгеллэрен сурэтли. Ьэркемне дулкынландыручы мэцгелек проблемаларга тугры калган З. Кадырованыц бу эсэре алда язылганнарыннан да зуррак резонанс алыр кебек. Аныц бэхете hэм аны табу турындагы уйланулары укучыга тегэл концепция рэвешендэ житкерелэ.
З. Кадырова эсэрлэрендэ укучыны YЗ бэхетец ечен гомер буе керэшергэ кирэк дигэн максат куеп яшэргэ, кичерэ белергэ, Yчлэшмэскэ енди. «Хатын-кызныц тормыш-ны жигелеп тартуы, лэкин бервакыт тэмам алжап егылуы, кайбер эзмэвердэй ир-атныц хатыныныц арык жилкэсе артына гына ышыкланып яшэве, аларныц кечсезлеге борчый мине. Тормыш дилбегэсен ирлэр каты кулларында тотарга, э хатын-кыз сабыр акыллы hэм зирэк булырга тиеш дип чац сугам эсэрлэремдэ. Китапларымны укыган hэркем Yзенэ сабак алсын, башкалар ялгышы гыйбрэт булсын, язмыш сынауларына бирешмэсен иде дигэн максат куеп язам»,- ди язучы. [7, Б.3]
Зифа Кадыйрованьщ теп укучысы - хатын-кыз, э хатын-кыз деньясында хис-тойгы, эмоция, кичерешлэр естенлек итэ. Шундый тональлеккэ корылган эсэрлэрне хатын-кыз яратып укый. Юкка гына «хатын-кыз романы», «мэхэббэт романы», «сентименталь роман» кебек сериялэр белэн китап кибетлэре тулмагандыр. Э татар эдэбиятында бу жанрлар кин Yсеш алган дип булмый. Димэк, Зифа Кадыйрова шул бушлыкны тутыру-чы, эшкэртYче ролендэ чыгыш ясый. Зифа Кадыйрованын герое - бик катлаулы тормыш юлын угкэн, шул юлда табыш-югалтулар аша Y3 бэхетен тапкан хатын-кыз. Ул кечсез кечле, йерэк акылы белэн акыллы, сынарга тиештэ дэ сынмаучы, бу деньяга бирешми Y3 оясын коручы. Шунын белэн ул укучыны жэлеп итэ, ченки китап уку барышында без: «Син кем? Синдэ мин бармы? » - дип укыйбыз, геройлар язмышын Y3 тормышыбызга, Y3 язмышыбызга <^лчэп» карыйбыз, китап белэн эчке диалог алып барабыз. Автор hэм укучы менэсэбэте нигезендэ уртак денья туа, эсэр hэр укучынын Y3 тарихы белэн ту-лылана, баеп китэ. Зифа Кадыйрова китабы бYгенге катлаулы, заманда «жан табибы» ролен башкара булса кирэк. Китапнын гади булуы да укучыны жэлеп итYче фактор. Ул эзерлексез укучынын да «теше Yтэрлек» итеп язылган.
Автор геройларнын рухи халэтен оста кYрсэтеп, кеше ^неленен нечкэлеген hэм катлаулыгын тирэнтен ачарга тырыша. Эсэрдэ фикер тыгызлыгы, сюжет тезеклеге, телнен чарланган, тормышчан булуы белэн бергэ эхлаклылык, мэрхэмэтлелек hэм шэфкатьлелеккэ ендэY дэ сизелэ. Билгеле, болар - язучынын осталыгыннан, тормышны тирэн белуеннэн килэ. Язучынын тагын бер осталыгы - ин тирэн кичерешлэрне дэ, гади hэм анлаешлы итеп ача белуе. Укучы моны югары бэяли.
З.Кадырова китаплары да нигездэ «хатын-кыз романы» рэвешендэ кабул ителэ. Анын эсэрлэрендэге теп тема - мэхэббэт темасы. Хатын-кыз деньяга яратыр hэм яраты-лыр ечен, кешелек деньясын килэчэккэ бэйлэр ечен килэ. Аналык вазифасын Yтэп, гаилэ иминлеген саклап калу, балаларны Yзенэ лаеклы алмаш итеп YCтерY ечен кYпме ихтыяр кече кирэклеген гYЗЭл затларыбыз Yзлэре генэ белэ. БYгенге заман хатын-кызларынын теп естенлеге hэм бэласе нэрсэдэ сон? «БYгенге хатын кызларнын естенлеге дэ теп бэлэсе дэ, артык кечле булудадыр, бу 90 елларда башлангандыр бэлки, халык эшсез ак-часыз калганда да хатыннар гаилэне тартып чыкты, э ирлэр шул кечне ^тэрэ алмый ташлап китте, кайберэYлэр шул хатын сыртында утырып калды. Менэ шул естенлек Yзе бер бэхетсезлек, кечле ир белэн иркэ хатын булып яшэсэ ул купкэ бэхетле булыр иде, тик ирлэр башкача уйлый. Ир ир урынында булырга тиеш. Хатын-кыз гаилэдэ баш булса ир бала йомшак була, шулай булгач килэсе буынга чын кечле ир килэ аламы?» - дигэн сорауга жавап эзли З.Кадырова Yзенен эсэрлэрендэ. [5, Б.8]
Бу деньяда яшэYче hэр кешенен бар булган мэхэббэт кече белэн яраткан, анын ечен гомерен бирергэ эзер булган эйбере буладыр. Ченки кеше бу жиhанда, hичшиксез, нэрсэ ечендер яши. Ьэркем ечен дэ шундый зур хэзинэ, деньяда булган барлык асылташлар-га да алыштырмаслык нэрсэ бар. Ул - яраткан, бердэнбер гаилэ. Адэм баласы нинди генэ авырлыклар кичереп яшэмэсен, гаилэсендэ нинди генэ катлаулы менэсэбэтлэр булмасын, анын йерэк тYрендэ барыбер гаилэсенэ карата булган жылылык саклана. Бу жылылык бик кечле булырга мемкин. Элеге жылылык, йерэккэ генэ сыймыйча, бар булган якын кешелэренэ аз гына булса да елешен бYлэк итеп, аларга деньяда яшэргэ кеч биреп, Yзенэ бертерле ямь естэп торырга мемкин. Гаилэ ул - тормышнын нигезе. Эти-эни анын тоткасы булса, балалар - гаилэнен кезгесе. Эгэр тотка купмасын, ватылмасын дисэн, бер-беренне анлап, хермэт итеп яшэргэ кирэк. «Гаилэ бит ул шул мэхэббэт дигэн нэрсэдэн корыла. Тик мэхэббэт дигэн нэрсэ ^п кырлы ике ташны хэтерлэтэ, хис, тойгы, барысы да бар. Алар бер-берсенэ яраклашып чуер ташка эйлэнгэнче ^пме еллар Yтэ, мэхэббэтне саклар ечен бик зур сабырлык кирэк. Ходай кешене читтэн шашкын хислэр биреп сыный, э бу чир, авыр чир, ^плэр шул чиргэ каршы тора алмый мэхэббэтен дэ югалта. Хатын -кыз бит ул гаилэ учагын саклаучы, ул жылы булса гына барысы да анын янына жыела.», - ди З.Кадырова. [14, Б.12] Эсэрлэрендэге хатын-кыз образлары аша да ул сабыр булырга, ялгышларны, генаhларны кичерэ белергэ чакыра.
Бэхеткэ юл авырлыклар аша бирелэ. БерэYлэр исэ шул авырлыкларга каршы тора алмыйча упкынга тэгэри. Э икенчелэре исэ алга таба да Yзендэ яшэргэ кеч табып, биек Yрлэрне яулый. З.Кадырованыц «Язмыш сынавы» hэм «Сагынырсыц, мин булмам» дигэн
2 эсэре дэ моньщ ачык мисалы. Элеге ижат жимешлэрендэ автор нэкъ менэ шул фикерне алга серэ, тормышныц hэрбер мизгеленнэн тэм табып яшэргэ, аныц кадерен белергэ, язмыш тарафыннан бирелгэн сынаулар алдында югалып калмаска чакыра. «Кеше рэхэт яшэр ечен генэ тумый шул, аныц hэр кене керэш.» [2, Б.148]
З.Кадырова эсэрлэрендэ теп геройларны бер уртак сыйфатлар берлэштерэ: хатын-кызлар гади, эчкерсез, изге куцелле, чибэр hэм миhербанлы, Yзлэренэ якын булган кешелэрне бетен жаннары белэн яраталар, хэтта Yзен кYралмаган затларга да ачу сакла-мыйлар, кичерэ белY сэлэте бар аларда.
«Язмыш сынавы» - тормыштан алынган вакыйгаларга нигезлэнеп язылган. Эсэрнец сюжеты бик куп еллар аралыгын колачлый. Аныц яз ел фасылы белэн башлануы да юкка тугел, безнецчэ. «Бар тере жанныц кYцелен жилкендереп, Иавада мэхэббэт дулкынна-ры йезэ», - дип яза язучы. [2, Б.5] Нэкъ менэ шундый вакытта, табигатьнец яшэреп яшеллеккэ кYмелгэн чагында Такир белэн Элфия арасында сею ялкыны кабына. Егетне озату кичэсенэ килгэн йергэн кызы Менирэнец нэрсэгэ сэлэтле икэнен генэ берэY дэ куз алдына китерми бу вакытта. Э Такир Элфиянец жирэн чэчлэренэ, сихри яшел кузлэренэ гашыйк була. Автор да эсэрнец буеннан буена шушы яшел теймэ кебек кузлэргэ hэрдаим басым ясап тора. КYЗлэргэ карап, кешенец бетен кYцел халэтен, шатлыгын да, борчуын да кYрсэтергэ омтыла. Эсэрдэн китерелгэн тYбэндэге жемлэлэр моца дэлил: 1) «Чэчлэре хэзер калын бедрэ булып ицнэренэ теште, яшел кузлэрдэ яшэY телэге кабынды.» [2, Б.106] 2) «Ченки олы яшел кузлэрдэ шундук хафалану барлыкка килэ.» [ 2, Б.170]
Элфия - «Язмыш сынавы» эсэрендэ хатын-кызлар арасында теп образ. Китапны укый башлау белэн, аныц иц матур сыйфатларыныц берсе кYЗгэ ташлана, ул да булса ту-грылык. Yзе артыннан бер кетY егет йерYенэ карамастан, Тайирга биргэн вэгъдэсенэ ту-гры кала ул. 2 ел буена берэYне дэ якын китерми. Хэтта Менирэ тараткан гайбэт CYЗлэре дэ аларныц хислэренэ киртэ була алмый. Армиядэн кайтып, Элфия белэн якыннанрак аралаша башлагач, Такир аныц хыялында йерткэн хатын-кыз икэнлегенэ тагын бер кат инана hэм ялгышмый да. Беренче курсны тэмамлап, ейлэнешкэч тэ аларныц бер-берсенэ карата булган сею хислэре тагын да ныграк арта.
«Такир белэн Элфиянец тормышы карап туймаслык иде: ике елда ике кода тырыш-лыгы белэн зур матур ей житкерделэр, аны Такир тезегэн план белэн заманча итеп эшлэделэр, бер дэ шэhэр фатирыннан ким тYгел, бик шэп чыкты.» [2, Б.40] Бик бэхетле булалар алар: яннарында мэхэббэт жимешлэре - 2 улы Заhир белэн Элфис Yсеп килэ, ярат-кан эшлэре, Ь1эрвакыт ярдэм кулы сузарга торган эти-энилэре бар. Тик кеше бэхетеннэн кенлэшеп, шул бэхетне жимерер ечен телэсэ нинди адымга барырга эзер булган кешелэр дэ очрый тормышыбызда. З.Кадырова да элеге эсэрдэ Элфиягэ бетенлэй капма-каршы булган Менирэ образын тудыра. Китапныц беренче битлэреннэн Yк аныц нинди Yчле кеше икэнен ацлыйбыз. Таhир белэн Элфиянец арасын бозар ечен, егет армиядэ чагында ялган CYЗлэр тарату белэн башланып китэ аныц мэкерле планы. Аннан укырга китеп, тулай торакта яши башлагач, кызлар арасында мондый CYЗлэр тарата: «Таhир белэн ки-нога, танцыга бардык. Ул мине hэрвакыт озатып куя, кичэ дэ аныц бYлмэсендэ утырдык та, мине озата килде. Кайтырга соцга калгач, минем бYлмэдэ кунып китте...»[2, Б.22]
3 чынында исэ юкны бар итеп Yзе килеп йери башлый Менирэ. Бер-берсен улеп ярат-кангамы, аныц CYЗлэренэ ышанмыйлар алар. Туй мэжлесендэ бэхетле парларны кYреп, тагын та явызрак планнар кора ул. Кешегэ эшлэгэн начарлыклар кайчан да булса Yзенэ эйлэнеп кайтачагын, шушы бер хата тормышын тебе-тамыры белэн Yзгэртер дип башы-на да китерми Менирэ. Илдусныц исереклегеннэн файдаланып, аны YЗ еенэ алып кайта, кечлэде дип ялганлап, аны Yзенэ ейлэнергэ мэжбYP итэ. «Бу - Менирэнец беткэ Yч итеп тунны ягуы иде. «Янында да булмам, ерак та йермэм. Бервакыт барыбер мине курерсец,
жирэн маржага ейлэнгэнецэ Yкенерсец», - дип тешлэрен кысты.» [2, Б.27] Ничэмэ-ничэ кешене газап утларына сала ул: Илдус алдында Yзен гаепле санап гомере буена газа-планып яшэгэн энисен, нэфрэт хислэреннэн яралган гарип баласы Ильясны, бэхетсез тормышында гаеплэп, жан дустыннан баш тарткан Илдусны hэм сейгэнен югалту ачы-сын YЗ ицнэрендэ кYтэргэн, шул газапларны кYтэрэ алмыйча, кYпмедер гомерен газиз балаларыннан читтэ, жулэрлэр йортында уздырган Элфияне. «Шулай, ир иткэн дэ ха-тын, юк иткэн дэ хатын - борынгылар белми эйтмэгэннэр.» Нэкъ менэ шуны исбат-ларга тели сыман З.Кадырова «Язмыш сынавы»ндагы элеге образлар белэн. Илдусныц гарип бала караулары, Менирэнец YЗ баласын бер тапкыр да кулына алмавы, алардан келеп, жирэнеп яшэве, башка берэYДЭн туган ак башлы малае Рестэмдэ башкаларга карата шундый мегамэлэ тэрбиялэве жан ешеткеч итеп сурэтлэнэ, Илдусныц Ь1эм шул бер генаЬюыз сабыйныц тилмерYлэрен кYреп йерэк эрни. Ничэ тапкырлар 15 кенгэ илтеп яптыра ул Илдусны, хэтта термэдэ дэ утырып чыга. Баласыныц берYзе ачка тилмереп жан биргэненнэн соц да Yзгэререп тэ карамый Менирэ. Киресенчэ, «баланы Yтереп, пен-сиясез, фатирсыз калдырдыц», дип Илдусны гаепли.
Менирэнец генаклары бик куп, шулар арсында иц зурысы - Элфиягэ дип бозым ясатудыр, мегаен. Яраткан тормыш иптэшен югалту, шул кайгыдан жулэрлэр йортына элэгY дэ шуныц нэтижэсе. Вакытында табып алмаган булса, Элфиянец балалары тома ятим калырлар иде. Уйлап карасац, никадэр кансызлык, мэкерлек, явызлык, нэфрэт сыйган шушы бэндэгэ. Кешелэргэ китергэн авырлыклар YЗ башына тешкэч тэ, алар белэн керэшеп-нитеп тормый ул, Рестэмне кайчандыр кYрэ алмаган Элфия белэн Илдус тэрбиясенэ калдырып, YЗ-Yзенэ кул сала.
Шушы бер-берсенэ капма-каршы булган Элфия hэм Менирэ образлары аша З. Кадырова яхшылык hэм яманлык, ак белэн кара, мэхэббэт hэм нэфрэт керэшен ачып бирэ.
Эсэрлэрендэге уцай хатын-кыз образларына ул тагын бер кYркэм сыйфат - сабыр-лык ицдерэ. «Иц беренче урында хатын-кыз сабырлыгы. Хатын-кызныц бала тэрбиялэве теп урынны алып тора. Эсэрлэремдэ кичерэ белY дигэн эйберне беренче урынга куям. Бу - ялгышларны, генаhларны кичерэ белу. Исэн кеше хата ясамый тормый. Хатын-кыз кичерэ белергэ, сабыр булырга тиеш. Мэхэббэт бер кенлек тугел. Сабыр кеткэн кеше hэрвакыт YЗ морадына ирешэ.», - ди З. Кадырова. [10, Б.17] «Язмыш сынавы»ндагы Лэйсэн образындагы сабырлык та зур соклану уята. Институт бетереп, шул авылга укытучы булып эшкэ кайткан элеге яшь кызныц армиягэ китеп барган Рушанга карата мэхэббэте шулкадэр кечле була ки, егетенец ике аягын югалтып кайтуына карамастан, аны кире какмый, еметен езми ул; киресенчэ, аны тизрэк аякка бастыру ечен кулыннан килгэннец барысын да эшли. Рушанныц езгэлэнулэрен кYцелгэ тиярлек итеп сурэтли З. Кадырова. Аныц, мин бэхетле итэ алмаячакмын дип, кире кагуларын, куып чыгару-ларына да Yпкэлэми Лэйсэн. Нинди генэ очракта да YЗ-Yзен тыныч тотуы, килэчэккэ зур еметлэр баглавы, ягымлы, жылы CYЗлэре Рушанныц эти-энисенэ дэ зур юаныч була. «Сабир абый, ул бит аяксыз гына, башсыз тYгел, э аякларга протез ясыйлар. Сез нэрсэ кайгыга батып утырасыз? Бар да яхшы булыр. Минем бабам да сугыштан аяксыз кайткан, эбием биш бала тапкан. Алар бик матур яшэгэннэр.» [2, Б.194]. Менэ нинди кечле рухлы, сабыр, тузем, язмыш сынаулары алдында югалып калмый торган образлар туды-ра З.Кадырова. Аларныц hэрберсе безне уйланырга мэжбYP итэ, Yзебездэ булган начар сыйфатларны юкка чыгарырга чакыра, тормышка, кешелэргэ башка кYЗлектэн карарга ейрэтэ.
«Язмыш сынавы» эсэрендэге тагын бер «замана» образы бар. «ГYЗЭл - районда иц бай кешенец кызы. Кыз чынлап та гYЗЭл зат, шуныц естенэ YЗ-Yзенэ бик ышанучан, башкаларга естэн аска карарга ярата. Укуга да исе китмэде. Егетлэр белэн Yзен бик иркен тота, кайсын телэсэ, шунысын каптыра.» [2,Б.173]. Балда-майда йезеп, рэхэттэ генэ яшэп кунеккэн элеге кызга тормыш шулай ук кырыс тэрбиясен бирэ. Yч алу телэге белэн,
Сафуан аны харап итэ, нэтижэдэ ГYЗЭл авырга уза. Ьэм кешелэр алдында хурлыкка кал-мас ечен, этисенен ышанычын югалтмас ечен, ул Рестэмне Yзенэ ейлэнергэ мэжбур итэ. Кызлары Гелназ тугач та, алар арасындагы менэсэбэтлэр Yзгэрми, киресенчэ кискенлэшэ тешэ. ГYЗЭл баласын карамый, э Рестэм бер гена^ыз Гелназны YЗ баласыдай тэрбияли. Кешенен хислэренэ келеп кенэ карарга ейрэнгэн ГYЗЭл кеннэрдэн беркенне кайчандыр кYралмаган Рестэмгэ чын-чынлап гашыйк була. Ьэм менэ шул беек мэхэббэт анарда аналык хислэрен дэ уята. Автор монын белэн мэхэббэтнен барлыгын hэм анын кешене яшэтYче кеч икэнен тагын бер кат исбатларга тели сыман.
Гомумэн алганда, «Язмыш сынавы» эчтэлеге ягыннан да, образлар ягыннан да ха-лыкчан булуы белэн игътибарга лаек. Анда эллэ нинди катлаулы сюжет сызыклары да юк кебек. Язмыш сынауларын жинэргэ кеч тапкан Элфия, аны мэнгелеккэ ташлап киткэн Тайир hэм гомере буе алардан кенлэшеп, аларнын арасын бозарга еметлэнеп йергэн Менирэ образлары hэр кешен уйландыра, тетрэндерэ. Этилэре Yлгэннэн сон анын зиратына килеп, кабер естендэге туфракларны тырный-тырный елап утырган ха-тын, энилэре акылдан шашуын кYреп Yзлэре дэ инде авыру дэрэжэгэ житкэн сабый ба-лалар, аларнын да зиратка килеп кабер естендэ тэгэри-тэгэри елаулары, «эти, кайт инде» дип езгэлэнулэре укучыны тетрэндерэ hэм тормыш кадерен белергэ, мэхэббэтне олы-ларга ейрэтэ. Шул ук вакытта безнен янэшэбездэ кеше бэхетеннэн кенлэшуче, аларнын бэхетеннэн елеш емет итеп йерYче Менирэ кебек кешелэр дэ бар. Кешелэргэ начарлык телэгэн очракта анын ^пмедер вакыттан сон YЗ башына эйлэнеп кайтачагы турында кисэтергэ тели автор.
«Сагынырсын - мин булмам» эсэренен исеме ук Yзенэ тартып тора торган, кызык-сындыра, жрлеп итэ hэм бетен эчтэлекне бер CYЗ белэн эйтеп бирэ.
Элеге повестьнын теп герое - Сембел - кечкенэ буйлы, нечкэ билле, озын чэчле, кыйгач кашлы, hэрвакыт елмаеп йери торган сейкемле кыз. Эсэрнен башында ул шу-лай сурэтлэнэ. Элегэ ул тормышны аз кургэн, энисе канаты астыннан чыкмаган, эллэ ни чибэр дэ булмаган кыз бала. Эсэр дэвамында бу кыз терле авыр сынаулар аша горур Yтеп, тормышта YЗ юлын, YЗ урынын таба, кешелэр арасында абруй казана.
Ьэркем бу деньяга бэхетле яшэргэ килэ, лэкин бэхет беркемгэ дэ жинел бирелми, Сембел дэ бэхете ечен керэшэ. Терле кыенлыкларны жинеп чыгып, Yзенен кешелекле-леге, дереслеге, яхшыга яхшы була белгэн изге ^нелле кешелэрнен ярдэме аркасында таба ул бэхетен. Авырлык белэн тапкан бэхетен ^з карасыдай саклый да белэ Сембел. Анын бэхете - гаилэсе. Сине яратып, синен ечен ж;ан атып торган ирен, сау-сэламэт балаларын янэшэндэ булудан да зуррак бэхет юк хатын-кыз ечен. Сембел образы аша язучы шуны кYрсэтергэ тели.«Сагынырсын - мин булмам» эсэрендэ Сембелдэн чэчэклэр утырттырдым. Yзеннэн сон якты эз, матурлык калдыр, син юкта сине сагынып искэ ал-сыннар дигэн фикерне уздырырга тырыштым.», - ди З.Кадырова. [10, Б.17]
Кыска буйлы, чибэрлеге белэн дан тотмаса да, бик ^плэрнен мэхэббэтен яулаган Сембел образынын капма-каршысы итеп, зифа гэYДЭле, искиткеч чибэр Фэридэ тасвир-лана. Лэкин никадэр генэ чибэр булмасын, тышкы матурлыгы ана бэхет китерми. Элеге ике образ аша язучы тышкы матурлыкка караганда эчке матурлыкнын ^пкэ меhимрэк булуын, бала табу фигурамны ямьсезли, диюче Фэридэ аша «хатын-кызнын бетен кYрке, бетен матурлыгы - ана булуда» икэнлеген ассызыклый, моны бик унышлы тормышчан мисаллар ярдэмендэ дэлилли.
Элеге китапта Сембелгэ бэйле рэвештэ бертуган Арслановларнарнын тормыш юллары, язмышлары тасвирлана. Автор зур борылышлар, тирэн кичерешлэр аша бу гаилэнен гомер юлын яктырта. ШэYкэт абый белэн Гелфия апа - изге кYнелле, тырыш, дереслек яклы кешелэр. Улларына матур -урнэк гаилэ булып яшилэр. Эсэр агышында элеге гаилэгэ гашыйк булганынны сизми дэ каласын, кызы булган hэр ата-ана YЗ нара-сыен нэкъ шундый гаилэгэ килен булып тешсэ иде дип, уллары булганнар, минекелэр дэ Байрас, Азамат шикелле унган, кечле рухлы булсыннар иде дип хыяллана. Кызлар исэ,
тормыштан шундый егетлэр эзли. Кыскасы, китапны укыган hэркем аларга сокланып карый, жир йезендэ мондый гаилэлэрнец кубрэк булуын тели.
Гомумэн алганда, Зифа Кадыйрованыц геройлары - кYбесе горур, язмыш сынаула-рында сынатмыйча, куцел сафлыгын саклап, кешелеклелек, миhербанлык сыйфатла-рын югалтмыйча, тормышта YЗ урыннарын тапкан, hэм шул ук вакытта, гади кешелэр. Аларныц кYбесе жебегэн, яисэ мескен кешелэр тYгел бит. Бу, безнецчэ, авторныц Yзенец холкыннан, аныц гаилэсен яратуы, килэчэкне, миллэтебезне бэхетле итеп кYрергэ, кешелэргэ гаилэ бэхетенец бетен нэрсэдэн дэ естен торуын кYрсэтергэ телэвеннэндер. Yзе шундый уцай сыйфатларга ия булмаган кешенец куцелендэ, мецэрлэгэн укучыны эсир итэрдэй образлар туа алмый.
З. Кадырова эсэрлэрендэ хатын-кыз сабырлыгы, сынауларга дучар ителгэн яралы яз-мышлар, шатлыгын да, газабын да Yзенэ сыендырган мэхэббэт - теп темаларныц берсе булып тора. Язучы hэрдаим уй-тойгыларын, эйтергэ телэгэн фикерен образлы, угемле итеп яцгыратырга омтыла. Сызлану, ачыну аша яхшылыкка, бер-берецне ацларга чакы-ра, бу чакыру CYЗ текст аша гына тугел, бэлки жан тирбэлешенэ корылган ачыну, моц аша алып барыла. Ул эсэрлэрен фэлсэфэгэ кормыйча, табигать кYренешлэрен сурэтлэY белэн мавыкмыйча, тел сурэтлэY чараларына тирэн кереп китмичэ, гади, ацлаешлы итеп яза, шул ук вакытта, хатын-кыз тормышын чагылдырган эсэрлэргэ сусаган укучыныц куцелен тибрэтэ, китапка карата кызыксындыру уята. Автор образларны, вакыйгаларны сиземлерэк итеп сурэтли, аларга Yзенчэлекле тес кертэ, эсэр теленец халыкчанлыгын, гадилеген, аhэнле яцгырашын тээмин итэ. Yзэк героиня образларын тудырганда З. Кадырова Yзен оста портретчы итеп тэ таныта, героиняларын гомумэн татар кызларына хас куркэм сыйфатлар белэн куз алдына бастыра. Моца кадэр без Э.Еники, Ф.Садриев эсэрлэрендэге хатын-кыз сабырлыгын тасвирлаган эсэрлэр белэн таныша идек. Зифа Кадырова эсэрлэрендэ дэ кайбер хатын-кызларга гына хас тYземлелек, сабырлык, нинди генэ кайгы-хэсрэт килгэндэ дэ тYзеп, YЗ жилкэсендэ кYтэргэн хатын-кыз образы белэн тагын бер кат танышабыз.
Шулай итеп, З.Кадырова ижатына хас Yзенчэлеклэр, аныц эсэрлэренец укучы кYцелен яулап алу сэбэплэре тYбэндэгелэрдэн гыйбарэт:
1. Сюжет тези белу осталыгы. Язучы эсэрлэренец купчелеге реаль тормыштагы ва-кыйгаларга нигезлэнеп язылган. Ьэрбер укучы китапныц эченэ кереп, аныц геройлары белэн бергэ шатлана, борчыла, hэркайсына YЗ хекемен чыгара. Шулай итеп, З. Кадырова эсэрлэре - кеше рухыныц тирэн катламнарына Yтеп керэ алырлык, дип эйтэ алабыз;
2. Язучы гади сейлэм теленэ нигезлэнэ, аныц тэмен тоеп, CYЗлэрнец тере кулланы-лышта булган бар мэгънэ тесмерлэрен белеп яза, ягъни халык белэн бер телдэ сейлэшэ. Эсэрнец ацлаешлы булуы, халыкчанлыгы, элбэттэ инде, Ь1эр укучыны Yзенэ жэлеп итэ.
3. Автор геройларныц рухи халэтен оста курсэтеп, кеше куцеленец нечкэлеген hэм катлаулыгын тирэнтен ачарга тырыша. Эсэрлэрендэ фикер тыгызлыгы, сюжет тезеклеге, телнец чарланган, тормышчан булуы белэн бергэ эхлаклылык, мэрхэмэтлелек hэм шэфкатьлелеккэ ендэY дэ сизелэ. Язучыныц тагын бер осталыгы - иц тирэн кичерешлэрне дэ, гади hэм ацлаешлы итеп ача белуе. Укучы моны югары бэяли.
4. Зифа Кадыйрованыц теп укучысы - хатын-кыз, э хатын-кыз деньясында хис-тойгы, эмоция, кичерешлэр естенлек итэ. Шундый тональлеккэ корылган эсэрлэрне хатын-кыз яратып укый. Э татар эдэбиятында «хатын-кыз романы», «мэхэббэт романы», «сентименталь роман» кебек жанрлар киц Yсеш алган дип булмый. Димэк, Зифа Кадый-рова шул бушлыкны тутыручы, эшкэртYче ролендэ чыгыш ясый.
5. Зифа Кадыйрованыц герое - бик катлаулы тормыш юлын Yткэн, шул юлда табыш-югалтулар аша YЗ бэхетен тапкан хатын-кыз. Ул кечсез кечле, йерэк акылы белэн акыл-лы, сынарга тиештэ дэ сынмаучы, бу деньяга бирешми YЗ оясын коручы. Шуныц белэн ул укучыны жэлеп итэ, ченки китап уку барышында без геройлар язмышын YЗ тормышы-бызга куеп карыйбыз, китап белэн эчке диалог алып барабыз. Шул аралашу барышын-
да геройларныц да гади жир кешесе икэнлеклэрен, син-мин кичергэннэрне кичергэнен кYрэбез. Автор hэм укучы менэсэбэте нигезендэ уртак денья туа, эсэр hэр укучыныц YЗ тарихы белэн тулылана, баеп китэ.
6. З.Кадырова эсэрлэре инстинктлар дэрэжэсендэ милли ацга (подсознаниегэ) юнэлтелгэн. Алар яшэеш омтылышыныц кечлелеге, оптимизм хисе, матурлыкны тою Ь1эм гYЗЭллеккэ тартылу хисе белэн угэдэн-угэ сугарылган. Язмыш сынауларына бирешмичэ, алга атлаган геройларны hэрвакыт бэхетле килэчэк кетэ.
Литератора
Чыганаклар:
1.Кадырова, З. Сагынырсыц, мин булмам. - Казан: Идел-Пресс нэшр., 2011. -304 б.
2. Кадырова, З. Язмыш сынавы. - Казан: Идел-Пресс нэшр., 2012. - 336 б. Фэнни-теоретик эдэбият:
3. Эдэби эсэр ейрэнэбез hэм анализ ясыйбыз/ Д.Ф.Заhидуллина, М.И.Ибраhимов, В.Р.Эминева. - Казан: Мэгариф, 2007.
4. Эхмэдуллин, А.Г. Эдэбият белеме сузлеге. Татарстан китап нэшр.,1990.
5. Эхмэтгалиева, А. Эзегездэн геллэр усеп калсын// Сеембикэ. - 2011. - №6. - Б. 36-38.
6. Гасыймова, Р. Кешелэргэ гадилек тэ тансык...// Шэhри Чаллы. - 2011. - 30 март.
7. Зарипова, Р. Кичерэ белегез, учлэшмэгез// Эгерже хэбэрлэре. - 2013. - №10. - Б. 8.
8. Закиров, Л. Кечсез ир белэн яшэу кызык тугел"// Татарстан. - 2016. - №3. - Б. 62-64.
9. Мицнуллин, Ф. Балта явызлар кулында: эдэби тэнкыйть мэкалэлэре. - Казан: Татарстан китап нэшр., 1994. -344б.
10. Рэхимова, Б. Эдэпле эдэбият// Шэhри Казан, - 2002. - 2 авг.
11. Сэетгэрэева, Р. Даным кайгыдан тугелде...// Якты юл. - 2010. - 17 февр.
12. Татар эдэбияты: Теория. Тарих/ Д.Ф.Заhидуллина, Э.М.Закиржанов, Т.Ш.Гыйлэжев, Н.М.Йосыпова. - Ту-лыл. 2нче басма. - Казан: Мэгариф, 2006. - 319б.
13. Хэзерге татар прозасы. - Казан: Татарстан китап нэшр., 2007. - 671б.
14. Хэлиуллина, З. Укучылар тезучене ярата, э язучылар? // Шэhри Казан. - 2012. - №12. -2 фев. - Б. 20.
15. Хэмидуллина, Р. Бэхеткэ юл кайдан?..// Яшел Yзэн. - 2013. - 19 июнь. Электрон ресурслар:
16. Айгел Эхмэтгалиева: Элек халык мэхэббэте терэк булгандыр.../ Айзирэк Гэрэева,2011-2012. - URL: http:// aiziryak.blogspot.ru/2013/12/blog-post.html (мерэжэгать иту вакыты: 07.03.2017)
17. Хатын-кыз концепты/ А.Х.Исламова, 2015. - URL: http://nsportal.ru/vuz/sotsiologicheskie-nauki/ library/2015/02/12/khatyn-kyz-kontsepty (мерэжэгать иту вакыты: 07.03.2017)
18. Л.Хэбибуллина, Хатын-кыз язучы укучы йерэгенэ юлны ник яхшырак таба белэ?/ Шэhри Казан, 2015. -URL: http://shahrikazan.com/tt/2015-01-22-07-49-54/2015-01-22-08-01-34/item/13328-hatyin-kyiz-yazuchyi-ukuchyi-yеrэgenэ-yul-taba-belэ.html (мерэжэгать иту вакыты: 17.03.2017)
Автор публикации
Р. Р. Гаянова, студент, Набережночелнинский государственный педагогический университет, email: railya. nurly@mail.ru
FEMALE IMAGES IN WORKS OF Z. KADYROV
R. Gayanova
railya.nurly@mail.ru
Naberezhnye Chelnrailya y State Pedagogical University, Naberezhnye Chelny, Russia
Abstract: Features of stories by Z. Kadyrova. The concept of happiness ofpeople. Heroes of works by Z. Kadyrova in the contexts of experiences and ideas. Attitude to books through reader interests Keywords: Z. Kadyrova, Tatar literature, features, images of women, collective image
Authors of the published work R. Gayanova, bachelor, Naberezhnye Chelny State Pedagogical University, Russia. Email: railya.nurly@mail.ru
Дата поступления 10.03.2018
