CC BY
11УДК 373.32
ТАТАР БАЛАЛАР БАКЧАЛАРЫНЬЩ БАРЛЫККА КИЛY АЛШАРТЛАРЫ ЬЭМ БЕРЕНЧЕ АДЫМНАРЫ (ХХ НЧЕ ГАСЫРНЫЦ БЕРЕНЧЕ ЧИРЕГЕ)
А.Э. Зиннэтуллина
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе
Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты
Казан, Россия Федерациясе
jamash.00@mail.ru
Тэкъдим ителгэн мэкалэдэ Октябрь революциясенэ кадэр Россия террито-риясендэ кайбер эшлэп килгэн мэктэпкэчэ балалар оешмаларына кыскача кYЗЭTY ясала. Революциядэн сон яца тармак буларак мэгариф системасына кертелгэн мэктэпкэчэ тэрбия эшенен максаты hэм бурычлары, терлэре, татарлар арасында аларны оештуры юллары курсэтелэ. Бу эш белэн шегыльлэнгэн беренче татар педагогларынын исемнэре искэ алына, аларнын нинди чыганакларга таянып эш иткэннэре ассызыклана.
Теп тешенчэлэр: балалар бакчалары, яслелэр, мэктэпкэчэ балалар оешма-лары, мэктэпкэчэ тэрбия, хезмэт тэрбиясе, тэн тэрбиясе, физик тэрбия
Кешенен килэчэк тормышына теп нигез балалык чорыньщ мэктэпкэчэ дэверендэ салына башлауга карамастан, Октябрь революциясенэ кадэр мэктэпкэчэ яшьтэге балаларны тэрбиялэY эшенэ дэYлэт тарафыннан игътибар бирелми. Бу вакытта Россия территориясендэ фэкать шэхси кешелэр яки хэйрия ^эмгыятьлэре тарафыннан оештырылган балалар оешмалары гына яшэп килэ.
Россиядэ балалар бакчалары оештыру тэ^рибэсе XIX гасырнын икенче яртысыннан тормышка ашырыла башлый. Ул ике юл белэн алып барыла. Беренчесе - югары катлау балалары ечен немец педагогы Г. Фре-бель системасына нигезлэнеп оештырылган шэхси балалар бакчалары. Казан шэhэрендэ элеге системага нигезлэнгэн беренче балалар бакчасы Берлиндагы Фребель курсларын тэмамлап кайткан А.А. Самойлова тарафыннан 1907 елда оештырыла. 1917 елга шэhэрдэ еч тYлЭYле Фребель балалар бакчасы эшлэп килэ [9, с. 307]. Бу, элбэттэ, рус халкынын югары катлау балалары ечен ачылган бакчалар була.
Икенчесе, хатын-кыз хезмэтен кин куллана башлау нэти^эсендэ эшче гаилэлэре балалары ечен завод-фабрикалар каршында оештырылган балалар оешмалары. Бу эшкэ беренчелэрдэн булып фабрикант И.И. Алафузов керешэ. 1900 елнын 28 августында фабрикант Y3 предприятиясендэге эшче хатын-кызларнын балалары ечен мэктэп бинасында беренче ясле ача. Ан-
да бaлaлap тиeшлe тэpбия hэм кузэту acтындa икe яшькэ кaдэp тэpбиялэнэ aлгaннap [б, c. i95]. Алaфyзов зaвод-фaбpикaлapындa тaтap хатын-кызлapы да эшлэвeн иcэпкэ aлcaк, элeгe оeшмaлapдa мeceлмaн бaлaлapы да тэpбиялэнгэн дип caнapгa ^иpлeк бap.
Шyлaй ук peволюциягэ кaдэp чыккан тaтap вакытлы мaтбyгaты битлэpeндэ дэ бaлaлap бaкчaлapы, ^эйге мэйдaнчыклap оeштыpылy ту-pындa мэгълYмaтлap очpый. Мэcэлэн, i9i5 eлгы «Topмыш» гaзeтacы язуы бyeнчa, Уфа шэhэpeндэ i6 майда бaлaлap бaкчacы ачу тaнтaнacы булган. Ачылган xeHHe бакчага i30 бала яздьфылган. Монда бaлaлapны яшь-лэpeнэ кapaп тepкeмнэpгэ бYлгэннэp. Бaлaлap бeлэн ^тэнге 9 дан ii гэ кaдэp hэм eйлэдэн coq cэгaть дYpттэн ^^ere кaдэp шeгыльлэнгэннэp, ягъни cэлaмэтлeк eчeн файдалы бyлгaннap тepлe yeннap yйнaткaннap [i]. Шул ук гaзeтa хэбэp итYeнчэ, май башыннан Пeтpoпaвлoвcк (Кызылъяp) шэhэpeндэ дэ хэйpия ^эмгыятe тapaфыннaн бaлaлap бaкчacы ачыла. Бала-лap hэp кeннe иpтэнгe cэгaть S дэн кичкe 7 гэ кaцэp тepлe хэpэкэтлe ye^ rnp уйнап вакыт yздыpгaннap, aтнacынa бep мэpтэбэ табигать кочагына чыгып cэяхэт кылгaннap. Гaзeтa билгeлэвeнчэ, элeгe бакчага йepYчe бала-лapньщ eчтэн бep eлeшeн мeceлмaн бaлaлapы тэшкил иткэн [2].
КYpeнгэнчэ, peвoлюциягэ кaдэp pyc булмаган миллэт вэкиллэpe eчeн мaхcyc бaлaлap бaкчaлapы oeштыpылмaca да, бaлaлapныц билгeлe бep eлeшe мэктэпкэчэ тэpбия чeлтэpeннэн читтэ калмый.
Taтap халкы apacындa мэгъpифэтчeлeк идeялэpe Yтeп кepэ башлау бeлэн, балага кeчe яшьтэн дepec тэpбия аныц cэлaмэтлeгeн
кaйгыpтyньщ эhэмиятeн accызыклaгaн хeзмэтлэp дeнья кYpэ башлый. Ta-тap пeдaгoглapыннaн бepeнчe булып элeгe мэcьэлэгэ эhэмият биpгэн га-лим булып Каюм Нacыйpи caнaлa. Аныц «Бала тэpбиялэYчe aнaлapгa тeлэклэp» китабы бу юнэлeштэ тaтap тeлeндэ язылган бepeнчe китап булып тopa. Пeдaгoг Y3e^4 кeчe яшьтэгe бaлaлapны тэpбиялэY тypындaгы фикepлэpeн фэнни яктан дэлиллэп, aтa-aнaлapгa тэpбия, бигpэк тэ тэн тэpбияce, бyeнчa тэкъдимнэp биpэ [i i, c. 37].
Taтap халкы apacындa ^эдитчeлeк хэpэкэтe тapaлy бeлэн, бала тэpбияceнэ багышланган хeзмэтлэp caны тагын да apтa. Фэхpeлбaнaт Сeйлэмaния, Риза Фэхpeтдин, Мэpьям Акчypинa, Гaлимэтeлбaнaт Бикти-мepия h. б. хeзмэтлэpe моныц ачык миcaлы.
Димэк, индe peвoлюциягэ кaдэp ук хатын-кыз хeзмэтe киц кулланыла башлау бeлэн, мэктэпкэчэ тэpбия oeшмaлapынa ихтыя^ туа, пeдaгoглap hэм гaлимнэp тapaфыннaн мэктэпкэчэ тэpбиянeц эhэмиятe таныла, кYпмeдep кYлэмдэ тeopeтик мэгълYмaт бapлыккa килэ, тэ^ибэ туплана башлый.
Октябpь peвoлюцияceннэн coq илдэгe кдатен бopылышлap мэгapиф eлкэceнэ дэ 3yp йогынты яcый. Бep яктан, бeлeм биpY тyлыcынчa дэYлэт кapaмaгынa кYчepeлeп, аныц мaкcaты, бypычлapы hэм эчтэлeгe тaмыpдaн Yзгэpcэ, икeнчe яктан, CTpy^ryp яктан Yзгэpeшлэp дэ кepтeлэ, мэгapиф чeлтэpeндэ мэктэпкэчэ тэpбия hэм бeлeм биpY тapмaгы бapлыккa килэ.
Совет дэYлэте, мэктэпкэчэ тэрбия эшен Y3 карамагына алып, ^эм-гыятьтэ барлыкка килгэн ике теп мэсьэлэне тормышка ашыру максатын куя: беренчедэн, эшлэYче хатын-кызлар и^тимагый тормышта кYбрэк кат-наша алсыннар ечен, аларны бала караудан вакытлыча азат ту; икен-чедэн, балаларга тиешле дэрэ^эдэ тэрбия hэм белем 6^y, аларны сэламэт яшэY мохитенэ кYнектерY.
ДэYлэт тарафыннан мэктэпкэчэ балалар бакчалары оештыру эше 1918 елдан тормышка ашырыла башлый. Казанда шул елньщ кезенэ 9 балалар бакчасы барлыкка килсэ, татар балалары ечен бакчалар 1919 елдан эшли башлый. Бу елны яца ачылган 40 бакчаныц 7се татар балалар бакчасы бу-ла. Алар Иске Татар, Яца Татар, Пороховой бистэлэрендэ оештырыла [9, с. 307]. Шул ук елны балалар бакчасы оештыру эше авылларда да башла-нып китэ. Мэсэлэн, Казан артында беренче балалар бакчасы 1919 елда Кече Солабаш авылында ачыла [10, 57 б.].
Мэктэпкэчэ тэрбия йортлары оешуныц беренче елларында тэрбия бу-енча бердэм система, расланган бердэм юнэлеш булмый. КYп очракта «местэкыйль тэрбия теориясе», Фребель hэм Монтессори системаларыныц кайбер элементлары кулланыла.
Балалар бакчаларын оештыру, терлэрен билгелэYДЭ 1919 елныц май аенда узган I Бетенроссия съезды зур роль уйный. Шул елда денья кургэн «Балалар бакчасы hэм балалар учагы буенча инструкция» бу елкэдэ бе-ренче теп документ булып тора.
Яца тер тэрбия оешмалары челтэре барлыкка килгэч, педагоглар ал-дына элеге оешмаларныц теп максатларын билгелэY, терлэрен ачыклау, hэрбер тернец тормышка ашыру юлларын hэм аларныц эшчэнлеген оештыру буенча методик кулланмалар белэн тээмин ту зарурлыгы килеп баса. Элеге мэсьэлэлэрне чишY юллары И. Бикчэнтэй, К. Вэлитова, Г. Айдаров, М. Ялымова, М. Мештэри h. б. педагогларныц хезмэтлэрендэ тэкъдим ителэ.
Беренче чорда мэктэпкэчэ тэрбия йортлары берничэ тергэ бYленэ. Аларга яслелэр, балалар бакчалары, балалар учагы hэм ^эйге балалар мэйданчыклары, колониялэр, балалар шэhэрчеге, клублар янында оештырылган балалар почмагы, балалар бYлмэсе h. б. керэ.
Яслелэрне бу вакытта «балалар бишеге» дип тэ атап йерткэннэр. Бала-лар бишеклэренэ туганнан алып еч яшькэ кадэр булган балалар кабул ителгэн. Элеге тер тэрбия йортларыныц максаты булып аналарга, бигрэк тэ ярдэмчелэре булмаганнарга, яшь баланы тэрбиячелэр кулына калдырып торырга мемкинлек 6^y, баланы авырудан hэм зэгыйфьлэнYДЭн саклап калу, кечкенэдэн Yк рухи hэм тэн тэрбиясе нигезлэрен салу торган [5, 41 б.].
Балалар бакчасы hэм балалар учагына 3 яшьтэн алып 7 яшькэ кадэр булган балалар йергэн. Бала тэн hэм рухи яктан нык, дерес тэрбия алып, мэктэпкэ керергэ эзерлэнеп чыгарга тиеш булган. Бу тер йортларныц максаты «балада булган hэртерле мэгънэви вэ хиссияти куэтлэрне YCтерY. Баланы зиhен, фикер, ац вэ эхлакый ^эhаттэн юлга салу» [4, 9 б.]. Балалар
бакчасында балалар 6 сэгатькэ кадэр генэ, э балалар учагында 8-10 сэгатъ дэвамында булганнар.
Ж|эйге балалар мэйданчыклары - балаларныц ^эй кеннэрендэ бергэ ^ыйналып уйный торган урыннары. Анда терле яшьтэге балалар кабул ителгэн. Балалар, яшьлэренэ карап, аерым теркемнэргэ буленгэннэр. Авыл ^ирлэрендэ хатын-кызларныц купчелеге кыр эшлэре белэн мэшгуль бул-ганлыктан, ^эйге мэйданчыклар авылларда кубрэк усеш алган. Мэсэлэн, 1927 елда Буа кантонындагы барлык мэктэпкэчэ тэрбия йортларыныц 58 %ын татар балалар мэйданчыклары тэшкил иткэн [7, с. 11].
Колониялэр - торак пунктлардан читтэ урнашкан, дача тибындагы йортлар. Монда балалар, гаилэлэреннэн аерылып, даими рэвештэ торырга, кирэк-яракны кайгыртуда, шундагы хезмэтлэрне утэудэ тэрбиячелэргэ булышлык итэргэ тиеш булганнар [5, 41 б.]. Аларны хэзерге замандагы ба-лалар лагерьлары белэн чагыштырып карарга мемкин.
Татар халкы ечен бу тер хезмэт курсэту яца эш булганлыктан, мэктэпкэчэ тэрбия йортлары турында гади халыкныц мэгьлуматы булмый. Балалар бакчаларын оештыручыларныц бигрэк тэ беренче чорда терле кар-шылыкларга очравы да шуныц белэн билгелэнэ. Кайбер очракларда аларны хэтта авылларга да кертмилэр [10, 57 б.]. Шунлыктан, иц беренче чиратта, педагогларга балалар бакчасыныц нэрсэ икэнен, аныц нинди максатлардан чыгып тезелгэнен, нинди нэти^элэргэ китерэчэген гади халыкка ацлатып биру кирэк була. Халыкныц бу тер оешмалар турында мэгьлуматы бе-тенлэй булмаганлыгы тубэндэге мисалда ачык куренеп тора. И. Бикчэнтэев балалар бакчасына ацлатма биреп, болай дип яза: «балалар бакчасы дигэч тэ анда, элбэттэ, бакча була, агачлар куп була икэн, дия ацланмасын. Ул мах-сус бер ей булып, балаларны hэр ^эhаттэ тэрбиялэр ечен кирэкле ^^азлары хэзер булган буш йорттан-бинадан гыйбарэт» [4, 9 б.].
Тэрбия йортларын ачканда педагоглар ата-аналар ярдэменэ мерэ-^эгать иту кирэклеген ассызыклыйлар. Мэсэлэн, балаларны ашату-эчерту ечен савыт-сабалар, гади уенчыклар белэн тээмин итудэ, балаларга уйнау ечен мэйдан ясауда h. б. шундый кумэк эшлэрдэ ата-аналар каршы килмэс дип исэплилэр [3, 8-9 б.].
Октябрь революциясеннэн соцгы чорда балалар оешмаларыныц киц таралган терлэре булып балалар бакчалары hэм мэйданчыклар торган. Бу халыкныц эле бу елларда баласын озак вакытка узеннэн аерып ясле яисэ колония ише оешмаларга бирергэ ейрэнмэве белэн бэйле була. Элеге тер оешмаларда баланы тотуныц матди яктан кубрэк чыгымнар талэп итуе дэ теп сэбэплэрнец берсе булган.
Балалар бакчалары ачыла башлау белэн, аларны белемле тэрбиячелэр белэн тээмин иту зарурлыгы туа. Тэрбиячелэр хэзерлэу буенча беренче курслар Югары хатын-кызлар курслары каршында оеша. Анда I баскыч мэктэплэреннэн яшь укытучылар ^ибэрелэ. 1918 елны Казанда, 1922 елны Чистайда Халык Мэгарифенец Югары институты каршында 2-3 еллык мэктэпкэчэ булеклэр ачыла. 1919-1920 елларда татар hэм башка рус бул-
маган миллэт вэкиллэреннэн тэрбиячелэр хэзерлэY буенча Казанда алты айлык, Чистай, Спас, Чабаксар, Зея еязлэрендэ еч айлык курслар ачыла. 1921 елны мэктэпкэчэ оешмаларда эшлэYче татар хатын-кызлары ечен ике айлык курслар оештырыла. Татар педагогия техникумында (хэзерге Казан педагогия келлияте) тэрбиячелэр хэзерлэY буенча махсус бYлек ачыла. Буада hэм Чистайда махсус мэктэпкэчэ тэрбия педагогия техникумнары оештырыла.
Мэктэпкэчэ тэрбия йортлары, илдэ барган сэяси hэм икътисади шартлар нэти^эсендэ терлечэ Yсеш чорлары кичерэлэр. 1918-1920 еллар актив рэвештэ терле тердэге мэктэпкэчэ тэрбия йортлары оештырыла башлау чоры буларак тарихка кереп кала. Беренче вакытта финанслау дэYлэт карамагында була, элеге оешмалар тоткарлыксыз рэвештэ кирэкле кулэмдэ матди яктан тээмин ителеп киленэ. Революциядэн соц дэYлэт тарафыннан хосусыйлаштырылган буш биналар кYп булу сэбэпле, бина белэн тээмин шудэ мохтащлык тумый. Шунлыктан бу елларда мэктэпкэчэ тэрбия йортларыныц саны шактый арта. 1921-1925 елларда мэктэпкэчэ тэрбия оешмаларыныц саны кискен кими. Моца, беренче чиратта, 1921 елгы ачлык йогынты ясый. Икенчедэн, финанслауныц урындагы бюджет-ларга кYчерелYе сэбэпле, мэктэпкэчэ оешмаларныц матди хэллэре начар-лана, эрелэндерY процессы башлана. Бу сэбэплэр аркасында иц башлап авыллардагы мэктэпкэчэ балалар йортлары ябыла башлый hэм озакламый алар барысы да диярлек ябылып бетэ [8, 11 б.].
Октябрь революциясенец беренче елларында мэктэпкэчэ яшьтэге ба-лалар ечен татар педагоглары тарафыннан татар халкыныц гореф-гадэт-лэрен, тормыш-кенкурешен кYЗ алдында тотып язылган методик hэм педа-гогик кулланмалар тезелэ. Элеге хезмэтлэр уен барышында баланыц сейлэм телен YCтерYгэ, физик hэм хезмэт тэрбиясе бирYгэ, балаларда сэламэт яшэY кYнекмэлэре булдыруга юнэлдерелгэннэр. Бу эш белэн беренче чиратта Yзлэре Yк мэктэпкэчэ тэрбия йортлары оештырып йергэн галимнэр шегыльлэнэ. Алардан К. Вэлитова, С. Мицлекэй, М. Ялымова, М. Мештэри h. б. ларны санап китэргэ була. Алар Yзлэренец гамэли hэм тэгълимати хезмэтлэре белэн мэктэпкэчэ тэрбия эшенец урнашуына hэм аныц таралуына зур йогынты ясыйлар.
ЭДЭБИЯТ
1. [16 нчы майда балалар бакчасын ачу тантанасы...] // Тормыш. 1915. 21
май.
2. [Бу ел балалар бакчасы...] // Тормыш. 1915. 17 июнь.
3. Балалар мэйданчыгы нэрсэ Иэм аны ничек тезергэ? М.: Нэшрият, 1926.
24 б.
4. Бикчэнтэев И. Мэктэпкэ кадэр уку эшлэре / Мэгариф эшлэре. Оренбург: Типо-литография кооперативного союза «Народное Дело», 1918. Б. 9-15.
5. Вэлитова К. Мэктэпкэ кадэр тэрбия // Мэгариф. 1921. № 1/2. Б. 36-43.
6. Габдрафикова Л.Р., Измайлов Б.И., Салихов Р.Р. Фирма Алафузова (вторая половина XIX - начало ХХ века): промышленная история России. Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2015. 276 с.
7. Корнеева М. Очерки по истории общественного дошкольного воспитания в ТАССР (1917-1941 гг.): автореф. дис. ... канд. пед. наук. Казань: 1960. 20 с.
8. Мехетдинов Н. Татарстан жeмhYриятендэ гомуми-мэжбури уку керту мэсьэлэлэре. Мэктэпкэчэ тэрбия // Мэгариф. 1927. № 1. Б. 11-15.
9. Татарская энциклопедия: в 5 т. Казань: Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 2005. Т.2. 656 с.
10. Хэмидуллин Ф. Беренче балалар бакчасы // Мэгариф. 1967. № 11. Б. 5758.
11. Шарафутдинов З.Т., Ханбиков Я.И. История педагогики Татарстана. Казань: КГПУ, 1998. 307 с.
Автор турында белешмэ: Зиннэтуллина Алсу Энвэр кызы - фэнни хез-мэткэр, Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэге, ТР ФА Ш. Мэржани исемендэге Тарих институты (420111, Батурин урамы, 7, Казан, Российская Федерация); jamash.00@mail.ru
ПРЕДПОСЫЛКИ ВОЗНИКНОВЕНИЯ ТАТАРСКИХ ДЕТСКИХ УЧРЕЖДЕНИЙ В ГОДЫ ОКТЯБРЬСКОЙ РЕВОЛЮЦИИ И ИХ ПЕРВЫЕ ШАГИ (ПЕРВАЯ ЧЕТВЕРТЬ ХХ ВЕКА)
А.А. Зиннатуллина
Институт истории им. Ш. Марджани
Академии наук Республики Татарстан
Казань, Российская Федерация
jamash.00@mail.ru
В статье дается краткий обзор существовавших до Октябрьской революции татарских дошкольных детских учреждений. Раскрываются цели, задачи, типы детских учреждений, возникших в первые годы после революции. Упоминаются татарские педагоги, которые содействовали становлению и развитию татарских детских организаций. Учитывая тот факт, что детские дошкольные учреждения для татарских детей были созданы впервые, показываются способы их учреждения, идеологическая база, на которую опирались авторы при их открытии.
Ключевые слова: детские сады, детские дошкольные учреждения, ясли, дошкольное образование, трудовое воспитание, гигиена
Сведения об авторе: Зиннатуллина Алсу Анваровна - научный сотрудник, Центр истории и теории национального образования, Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7, Казань, Российская Федерация); jamash.00@mail.ru
PREREQUISITES OF EMERGENCE OF THE TATAR CHILD CARE FACILITIES AND THEIR FIRST STEPS
(the First Quarter of the XXth Century)
A.A. Zinnatullina
Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
jamash.00@mail.ru
In article presents a brief overview of the preschool childcare facilities which existed before the October revolution. The main goals and tasks, types of the first child-care facilities that appeared in the first years after the revolution are specified. The Tatar teachers who promoted the formation and development of Tatar children's organizations are mentioned. Considering the fact that preschool institutions for the Tatar children were created for the first time, the article reveals the ways of establishing such institutions and the ideological principles applied by the school authors.
Keywords: kindergartens, nursery, nursery schools, children's preschool institutions, preschool education, labor education, hygiene
REFERENCES
1. 16 nchy majda balalar bakchasyn achu tantanasy [The Ceremonial Opening of a Kindergarten on May 16]. Tormysh - Life. 1915. May 21 (In Tatar)
2. Bu el balalar bakchasy [Kindergarten This Year]. Tormysh - Life. 1915. June 17 (In Tatar)
3. Balalar majdanchygy narsa ham any nichek tozerga? [What is a Playground and How to Build It?]. Moscow, Nashriyat Publ., 1926. 24 p. (In Tatar)
4. Bikchantaev I. Maktapka kadar uku ehshlare [Questions of Preschool Training]. Magarif ehshlre [Matters of Education]. Orenburg, Typo-lithography of the cooperative union "Narodnoe delo". 1918, pp. 9-15. (In Tatar)
5. Valitova K. Maktapka kadar tarbiya [Preschool Education]. Magarif - Education,, 1921, no. 1/2, pp. 36-43. (In Tatar)
6. Gabdrafikova L.R., Izmajlov B.I., Salihov R.R. Firma Alafuzova (vtoraya polovina XIX nachalo XX veka) promyshlennaya istoriya Rossii [Alafuzov's Firm (the Second Half of the 19th - Early 20th Century): Industrial History of Russia]. Kazan, Sh. Marjani Institute of History of the TAS. 2015. 276 p. (In Russia)
7. Korneeva M. Ocherki po istorii obshchestvennogo doshkolnogo vospitaniya v TASSR (1917-1941 gg.) Avtoref. dis... kand. ped. nauk. [Essays on History of Public Preschool Education in TASSR (1917-1941). Abstract of Candidate Pedagogical Sciences Diss.]. Kazan, 1960. 20 p. (In Russian)
8. Mohetdinov N. Tatarstan comhuriyatenda gomumi macburi uku kertu masalalare. Maktapkacha tarbiya [Issues of Introducing General Compulsory Education in the Republic of Tatarstan. Preschool education]. Magarif - Education, 1927, no.1, pp. 11-15. (In Tatar).
9. Tatarskaya ehnciklopediya. [Tatar Encyclopedia]. Vol.2. Kazan, Institute of Tatar Encyclopedia Tatarstan Academy of Science. 2005. 656 p. (In Russian)
10. Hamidullin F. Berenche balalar bakchasy [First kindergarten]. Magarif - Education, 1967, no 11, pp. 57-58. (In Tatar)
11. Sharafutdinov Z.T., Khanbikov Ya.I. Istoriyapedagogiki Tatarstana [The History of Tatarstan Pedagogy]. Kazan, KGPU, 1998. 307 p. (In Russian)
About the author: Alsou A. Zinnatullina is a Research Fellow, the Center of History and Theory of National Education, Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7, Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); jamash.00@mail.ru
