CC BY
13Национальное образование
УДК 374.7
СОВЕТ ВЛАСТЕНЬЩ БЕРЕНЧЕ ЕЛЛАРЫНДА ТАТАР ЛАР
АРАСЫНДА УКЫЙ-ЯЗА БЕЛМЭYЧЕЛЕКНЕ БЕТЕРYНЕЦ КАЙБЕР МЭСЬЭЛЭЛЭРЕ (ТАССР МИСАЛЫНДА)
Л.Р. Мортазина
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе
Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты
Казан, Россия Федерациясе
lyalyamur@mail.ru
Мэкалэдэ Совет властеньщ беренче елларында илдэ ^эелдерелгэн ин лэмле кампаниялэрнен берсе булган ликбез кампаниясен татарлар арасында YткэрYнен Yзенчэлеклэре яктыртыла. Татарстан шартларында ликбез эшен тор-мышка ашырунын юллары, формалары, ликбез мэктэплэрендэ кулланылган дэреслек hэм методик эсбаплар, татар вакытлы матбугатында укый-яза белмэY-челек мэсьэлэлэренен яктыртылышы тасвирлана.
Теп тешенчэлэр: ликбез, укый-яза белмэYчелек, укырга-язарга вйрэтY, ликпункт, ликвидатор, сэяси тэрбия, дэреслеклэр
Гомуми белем дэрэ^эсе - телэсэ кайсы миллэтнен hэм ^эмгыятьнен мэдэни Yсешен билгелэYче твп билгелэрнен берсе. Россиядэ XIX гасыр ахыры - XX гасыр башында белемлелек дэрэ^эсе шактый тубэн булу Октябрь революциясеннэн сон яшь Совет хвкYмэте алдына ин беренче hэм эhэмиятле мэсьэлэлэрнен берсе итеп халыкнын грамоталылык дэрэ^эсен кYтэрY бурычын куюга сэбэп була. Лэкин бу влкэдэ Yзгэрешлэрне бары тик революция казанышы буларак кына карау дврес булмас. Бигрэк тэ татар халкына мвнэсэбэттэ. Чвнки татарлар арасында гыйлемлелекнен бик бо-рынгы заманнарда ук шактый кин таралуы мэгьлYм. XIX гасырда и^ти-магый тормышта, бигрэк тэ мэгариф влкэсендэ, башланган Yзгэрешлэр -мэгьрифэтчелек, ^эдитчелек хэрэкэтлэренен дэ асылында миллэтне мэгьрифэтле, мэдэниятле итY идеясе ята. Революциягэ кадэр Yк двнья кYргэн кYп кенэ чыганакларда, шул исэптэн рус hэм Европа галимнэренен хезмэтлэрендэ, татарларнын белемлелек дэрэ^эсе буенча Россия халыклары арасында ин югары урыннарны билэве турындагы фикерлэр эйтелеп килде. Тик совет чорында монын киресе расланып киленде.
Мортазина Л. Р. Совет властеньщ беренче елларында татарлар арасында укый-яза белмэYчелекне бетерYнец кайбер мэсьэлэлэре (ТАССР мисалында)
П. Знаменский билгелэп Yткэнчэ, «татар кешесе рус грамотасын да бик ^ицел Yзлэштерэ ала, татар солдатлары русларга Караганда укырга-язарга тизрэк ейрэнэлэр» [6, 24 б.]. Татарларныц революциягэ кадэр белем дэрэ^эсе югары булу турындагы фикерлэр атаклы рус галиме Я. Коблов хезмэтлэрендэ дэ искэ алына. Ул: «Россиянец Кенчыгыш елешендэ яшэY-че халыклар арасында меселман татарлар укый-яза белY буенча беренче урында торалар. Аларда грамоталылык дэрэ^эсе хэтта руслар белэн ча-гыштырганда да югарырак» [8, 1 б.]; «Россиядэ Казан татарлары кебек укый-яза белY киц таралган башка халыкны атау кыен. Укый-яза белмэгэн татар кешесен бик сирэк очратырга мемкин», - дип яза [7, 4 б.]. А. Сперанский да татарлар арасында грамоталылыкныц русларга караганда кицрэк ^эелYен раслый, эмма аныц дини характерда булуын ассызыклый [17, 9 б.]. Шулай итеп, элеге рус чыганакларыннан чыгып кына да Октябрь революциясенэ кадэр татарлар арасында гарэп хэрефлэре нигезендэ укый-яза белY дэрэ^эсе киц ^эелгэн булуы, тик халык санын алу hэм hэртерле ревизиялэрдэ бары тик русча укый-яза белY генэ исэпкэ алыну сэбэпле, татарларныц белемлелек дэрэ^эсе турында ялгыш картина тудырылуы кYренэ. Моннан тыш, татарларныц hэртерле «ревизия»лэр вакытында Yзлэрен укый-яза белмэYче итеп кYрсэтYлэре дэ билгеле: «ачы тарихи тэ^рибэгэ ия булган татарлар рус администрациясе тарафыннан Yткэрелгэн исэп, сан алулардан мемкин кадэр качалар, аларда дини-милли Yзенчэлеклэрен чиклэY, юк ту, руслаштыру hэм христианлаштыру кур-кынычын кYрэлэр» [1, 46 б.]. Шулай итеп, ана телендэ, гарэп хэрефлэре белэн укый-яза белгэн кеше белемсез (неграмотный) дип саналган; кайбер аерым очракларда ^пмедер дэрэ^эдэ рус хэрефлэрен белгэн кеше дэ, ал-да искэ алган сэбэплэр аркасында Yзен белемсез дип белдерYне кирэк тап-кан. 1897 елгы халык санын алу нэти^элэрендэ татарлар арасында укый-яза белYчелэр саныныц тYбэн булуы да (18,8 %), беренче чиратта, шуныц белэн билгелэнэ. Шул сэбэпле ясалган нэти^элэр гомуми кYрсэткечлэр белэн (аерым алганда руслар арасында укый-яза белY) чагыштырганда кYпкэ тYбэн булып кYренгэн. Бу хэл 1926 елгы халык санын алу кампаниясенэ кадэр дэвам итэ. 20 нче еллар башында hэрбер халыкныц Y3 телендэ белем алуга хокукы турындагы мэсьэлэ каралып, уцай хэл ителгэннэн соц гына [19, 51-60 б.] татарларныц гарэп шрифтында укый-яза белYлэре грамоталылык дэрэ^эсе итеп таныла башлый [13, 16 б.]. 1926 елгы халык санын алу нэти^элэре буенча татарлар арасында грамоталылык дэрэ^эсе 92,5% булып, алар СССР халыклары арасында беренче урынга чыгалар [4, 60 б.].
Шулай итеп, татарлар арасында ликбез YткэрYнец, башка миллэтлэр белэн чагыштырганда, шактый Yзенчэлеклэре бар. Татар язуыныц берничэ тапкыр Yзгэреш кичерYен, ягъни графика алыштыруларны да исэпкэ алсак, рэсми хисапларда грамоталылык дэрэ^эсе ни ечен югары булмаганлыгы ачык ацлашыла. 1927 елда гарэп графикасына нигезлэнгэн татар язуыныц яцалиф (латин алфавитына нигезлэнгэн язу) белэн алыштырылуы гарэп
хэрефлэрен белгэннэрнец кабат белемсез дип танылуына китерэ, белемсезлэр саны тулылана, 92,5 % ныц ^пмедер елеше кабат грамотасыз дип табыла. 1939 елда рус графикасына нигезлэнгэн яца алфавитка кYчкэндэ дэ бу кYренеш беркадэр кYЗЭтелэ, лэкин ликбез мэктэплэрендэ рус теленэ ейрэтY дэ каралу сэбэпле, ул кадэр Yк киц таралмый. Болар ба-рысы да - Россиядэ рус булмаган миллэтлэргэ карата алып барылган мэгариф сэясэтенец нэти^элэре. Грамоталылык дэрэ^эсен ана телен белY (туган тел компетенциялэре) нигезендэ билгелэгэн денья тэ^рибэсенэ килсэк, татарларньщ Октябрь революциясенэ кадэр укый-яза белY дэрэ^эсенец югары булуын тану денья стандартларына туры килэ. Татар мэгарифе мэсьэлэлэрен ^ентекле ейрэнгэн тарихчы-галимнэр аны 80 % тирэсе дип билгелилэр [1, 46-47 б.]. Совет чорында денья кYргэн хезмэтлэрдэ бу проблема бары тик партия hэм совет идеологиясе ^зле-геннэн чыгып кына каралды, шул сэбэпле тулы hэм дерес мэгълYматлар алу мемкинлеге тудырылмады.
Гомумэн алганда, Россиядэ мэктэп системасыннан тыш эшлэYче «зурлар мэгарифе» (образование взрослых) дигэн тешенчэ hэм аныц тор-мышка ашырылуы революциягэ кадэр Yк була (якшэмбе мэктэплэре ^б.). Татарлар арасында зурларны укыту эше РСФСР Халык мэгарифе комис-сарлары советыныц 1919 елныц 26 декабрендэ денья кYргэн 8 яшьтэн алып 55 яшькэчэ халыкны ^здэ тоткан «РСФСР халыклары арасында укый-яза белмэYчелекне бетерY турындагы» Декреты кабул ителгэннэн соц киц ^эелдерелэ. I Бетенроссия мэктэптэн тыш белем 6^y буенча Yткэрелгэн съездда «Укый-яза белмэYчелекне бетерY турында» резолюция кабул ителэ, яшYCмерлэр hэм зурлар ечен мэктэп типлары билгелэнэ. 1919 елныц июнендэ Казан шэhэрендэ уздырылган мэктэптэн тыш белем 6^y буенча I Казан губерна съездында зурлар мэктэплэре оештыруны кичек-термичэ башлау турында CYЗ алып барыла [18, 6 б.]. 1920 елныц 21 гыйн-варында Казан губерна башкарма комитеты президиумы «Казанда hэм гу-бернада укый-яза белмэYчелекне бетерY проекты»н кабул итэ. Шушы ук елныц 25-29 мартында узган мэктэптэн тыш белем 6^y буенча III губерна съездында башланып киткэн кампанияне YткэрY буенча конкрет план билгелэнэ. Озакламый Казан губернасы буенча ликпунктларныц саны 5717 гэ ^итэ [4, 58 б.]. 1920 елныц 30 ноябрендэ ТАССР халык мэгарифе комиссариаты каршында ликбез буенча бетентатар комиссиясе тезY турындагы кYрсэтмэ кабул ителэ [13, 23 б.]. Элеге комиссиянец теп бурыч-ларыннан берсе - ликбез мэктэплэре ечен дэреслек-кулланмалар, элиф-балар тезYне оештыру була. Эшнец нэти^эсе буларак, 1920 елныц ^эендэ Yк Казан губернасында 50 мец элифба денья кYрэ [11, 88 б.]. Иц беренче элифбаларныц авторлары М.Корбангалиев hэм Т.Бэдигый була [9; 2]. 1921 елда М.Корбангалиевнец «Олыларны укырга ейрэтY юллары hэм дэрес бирY YPнэклэре» дигэн методик кулланмасы басылып чыга. Республикада яшэYче башка рус булмаган халыклар белэн чагыштырганда, методик эдэбият белэн тээмин ителеш ягыннан татарлар беренче урында була hэм
Мортазина Л. Р. Совет властеныц беренче елларында татарлар арасында укый-яза белмэYчелекне бетерYнец кайбер мэсьэлэлэре (ТАССР мисалында)
бу тенденция кампания азагына кадэр саклана. Бу вакытта Казан шэhэ-рендэ аерым татар инструкторы да (ликвидаторларга, ягъни ликбез мэктэплэрендэ укытучыларга методик яктан ярдэм кYрсэтYче махсус эзерлекле педагог) була. Махсус матбугат органы ачу турындагы мэсьэлэ ^тэрелсэ дэ, ул бары тик 30 нчы елларда гына хэл ителэ: аз белемлелэр ечен «Башлап уку», «Уку ударнигы» газеталары басыла башлый.
Ликбез системасында «грамоталы» CYзе, гомуми мэгънэдэн аермалы буларак, бигрэк тэ беренче чорда, рус хэрефлэрен тану, иц элементар рэвештэ русча укый-яза белYне ацлаткан. Баштарак уку-язуга hэм санарга ейрэтY максат итеп алынса, 30нчы елларда, моннан тыш, икътисади география, ^эмгыять белеме, тарих, авыл ху^алыгы hэм зоотехник (авылда) hэм политехник (шэhэрдэ) белем бирелгэн. Ликбез мэктэплэрендэ укыту, куелган максаттан чыгып, ике баскычка (тергэ) бYленгэн: белемсезлэр hэм аз белемлелэрне укыту; шуца карап белем бирYнец эчтэлеге билгелэнгэн. Эмма ул Yзгэреп торган: 20 нче елларда хэреф танырга ейрэнгэн, саный белгэн кеше аз белемле саналса, 30 нчы елларда инде ликпунктларны тэмамлаучылардан газеталар белэн эш итэ белY, беркадэр сэяси мэсьэлэлэрдэ ориентлаша белY талэп ителгэн.
Ликбез кампаниясенец беренче чоры билгеле бер эзлеклелекнец бул-мавы hэм алып барылган эшлэрнец терлелеге белэн характерлана. Агитация hэм пропаганда нигездэ рус телендэ алып барылса да, гади халык ечен белемле булуныц эhэмиятен ацлаткан чаралар - эцгэмэлэр, сэяси митинг-лар, ^ыелышлар, конференциялэр, спектакльлэрне терле миллэт теллэрендэ YткэрY дэ кY3Этелэ. Мэсэлэн, Буа кантонында 1920 елныц гын-варында рус, чуваш, татар теллэрендэ 30 спектакль куела, аларда мэктэп-лэргэ чакыру, наданлыкныц кеше тормышы ечен зыянлы булуы турындагы фикерлэр яцгыраш ала [13, 20-21 б.].
Беренче чорда зурлар ечен татар телендэ язылган уцышлы дэреслеклэр hэм татарча эшлэYче ликвидаторларныц аз булуы эшкэ комачаулык ясый. Уцышлы яклардан ликбез мэктэплэре ечен укытучылар эзерлэY эшенец ях-шы куелышын атарга мемкин. 1921 елгы ачлык нэти^эсендэ укыту эшлэре CYлпэнэя, ликпунктлар саны кими, губернада 1922 елга аларныц саны 215 кенэ кала [18, 13 б.]. Балалар мэктэплэренец аз булуы да кампаниянец угэлешенэ комачаучылык итэ. 1922 елда 15 татар ликпункты ачыла. 1923/24 уку елыннан укый-яза белмэYчелекне бетерY кампаниясе планлы, эзлекле рэвештэ, 1920 елгы халык санын алу нэти^элэренэ нигезлэнеп тезелгэн бердэм план нигезендэ тормышка ашырыла башлый. Беренче чорда теп игътибар 18-35 яшьлеклэрне укытуга бирелэ. Татарстанда 1924 елда зур-ларны укыту ечен 963 мэктэп ачыла, 9 мец кеше элеге мэктэплэрне бетерэ [14]. Бу елда кантоннарда ачылган ликбез мэктэплэренец гомуми саны 542 булса, шуларныц 272 се - татар мэктэбе була [15]. Зурлар мэктэплэрен та-гын да кYбэйтY, hэр волость саен 10 мэктэп ачу, уку кирэк-яраклары белэн мемкин кадэр ^брэк тээмин ту мэсьэлэсе кугэрелэ [14]. Киц халык масса-ларын ^элеп итY максатыннан «Бетсен наданлык» ^эмгыяте тезелэ, урын-
нарда аныц ^псанлы 6YneKH9n9pe (ячейкалары) барлыкка килэ. Белемсез-лек белэн керэшкэ халык Yзe - яца гына ликпунктларны тэмамлаган эшче hsM крестьяннар ^элеп ителэ («Наданлык фронтында бетенебез кYмэклэшeп керэшэбез, емэ булы эшлибез» [14]). Яца тер чаралар - «атна-лыклар», «ечкенлеклэр» уздыру да эшне югары баскычка кугэрергэ мемкинлек бирэ. Мэсэлэн, шундый атналыкларныц берсе 1924 елныц 25 октябре - 1 ноябрендэ уза [14]. Уку-укыту эсбаплары белэн тээмин ителеш мэсьэлэсе дэ уцай якка кузгала: Казан шэhэpeндэ «Бетсен наданлык» ^эмгыятенец Татар елкэ советы типографиясе оештырыла. Ликбез мэктэплэрендэ белем 6^y методикасын камиллэштepY максатында Казанда 1923 елныц 15-20 сентябрендэ I Кенчыгыш методик конференциясе узды-рыла. Анда зурларны укыту ечен бетен CYЗлэp методыныц уцышлылыгы раслана hэм теп метод буларак кабул ителэ.
Махсус орган булдырылганчы, ликбез кампаниясенец эшен яктырту-да кендэлек вакытлы матбугат, аерым алганда, «Крестьян гэзите», «Кызыл Татарстан» кебек татар газеталарыныц роле зур була. Аларда республика-да эшнец барышы, уцышлы яклар, кимчелеклэр турындагы мэкалэлэр ба-сыла, эш тэ^рибэсе яктыртыла, уку-язуга ейpэнYнeц, белем алуныц эhэмиятe ассызыклана, агитация hэм пропаганда алып барыла. Мэсэлэн, «Крестьян гэзите»нец 1924 елгы 12 сентябрь санында басылып чыккан «Укый-яза бeлмэYчeлeк белэн керэш» дигэн мэкалэдэ (авторы Х.Вэлиул-лин) авыл халкыныц элеге кампанияне яклавы, «Бетсен наданлык» ^эмгыяте файдасына 11 пот 16 кадак арыш ^ыелуы турында хэбэр ителэ. Ярдэм тунец бу формасын бер ай дэвамында алып баруны планлаштыр-ганлыкны истэ тотканда [3], аныц шактый масштаблы кYpeнeш булганлы-гын чамалау кыен тYгeл.
Татарстанда ликбез мэктэплэренец берничэ терен аерып кYpсэтepгэ мемкин. Иц беренче булып ликпунктлар барлыкка килэ. Алар укырга-язарга ейpэтYнe максат итэ, уку вакыты 3-4 ай. Ликпункт тэмамлау-чыларныц Yзлeклэpeннэн шегыльлэнYлэpeн дэвам итмэгэн очракта, уку-язу ^некмэлэрен онытулары (рецидив) кYЗЭтeлэ. Шул сэбэпле, ликпунктларны тэмамлаучылар ечен аз белемлелэр мэктэплэре оештырыла баш-лый. Шулай ук сезонлы ликпунктлар ачу тэ^рибэсе дэ (алар ^эй айла-рында эшлэгэн), индивидуаль-теркемле укыту, аз белемлелэр тYгэpэклэpe кебек формалар да кулланылган. Ликпунктлар (аларны грамота мэктэплэре дип тэ йерткэннэр) балалар мэктэплэре, берлэшмэлэр каршында, клубларда, китапханэлэрдэ, уку йортларында, эшчелэр тулай торакларын-да оештырылганнар. Шулай ук белем алучыларныц социаль hэм hенэpи составыннан чыгып та бYлeнeш булган: эшчелэр, крестьяннар, хезмэт-челэр, хуж;абикэлэр, профсоюз эгъзалары ечен h.б. Дэреслеклэр, аерым алганда, элифбалар тезегэндэ дэ бу принцип нигез итеп алынган (авыл ечен крестьян элифбасы hэм шэhэp варианты (эшчелэр ечен) [10; 12; 16]. Шул елларда хатын-кызлар ечен аерым мэктэплэр ачу мэсьэлэсе ^тэрелэ, озакламый андый мэктэплэр урыннарда ачыла.
Мортазина Л. Р. Coвeт влacтeныц бepeнчe eллapындa тaтapлap apacындa укый-яза бeлмэYчeлeкнe бeтepYнeц кaйбep мэcьэлэлэpe (ТАССР миcaлындa)
20 me eллapныц икeнчe яpтыcындa ГОМУМЭН мэгapиф eлкэceндэ бap-ган Yзгэpeшлэp ликбeз мэктэплэpeндэ дэ чагылыш таба - дэYлэт тeллэpeн укытуга OT^r^ap apTa. Шул уцайдан TaTap ликпyнктлapы eчeн pyc тeлe дэpecлeклэpe язу эшe кYтэpeлэ. Гoмyмэн алганда, 20 me eллap азагына TaTap ликпyнктлapындa укыту мeтoдикacы тyлыcынчa эшлэнeп бeткэн була индe.
Ликбeз мэктэплэpeнeц тeп мaкcaты oлылapны yкыpгa-язapгa hэм ca-нapгa гына eйpэтY булмыйча, иц бepeнчe чиpaттa coвeт raeœq гражданна-pындa яца, пpoлeтap ац, coциaлиcтик ^эмгыять тeзeлeшeндэ катнашу тeлэгe тэpбиялэYДЭн гыйбapэт була. Азаккы матеат - бeлeмлe hэм cэяcи яктан гpaмoтaлы кeшe фopмaлaштыpy. Шул мaкcaтлapны тopмышкa ашы-py cэяcи cэгaтьлэp yздыpy, мэктэптэн тыш пpoпaгaндa алып бapy, бeлeм aлyчылapны cэяcи тopмышкa TapTy юллapы аша алып бapылгaн. Шуца кYPЭ yкыpгa-язapгa eйpэткэндэ дэ жёмгаяви^эя^ тopмыш мaтepиaлынa нигeзлэнeлгэн.
Укыту aлымнapын caйлayгa килгэндэ, бepeнчe чopдa, бepкaдэp ecтэмэ мaтepиaллap кepтeп, бaлaлap мэктэплэpe тэ^pибэceнэ таяныла. Эмма мeтoд hэм aлымнapдaн азат булган яца мeтoдикaгa нигeзлэнeп укыту тapaфдapлapыныц кapaшлapы дepec дип табыла hэм нэти^эдэ укытуныц кoмплeкcлы мeтoды, бeтeн CYЗлэp, эцгэмэ ыcyллapы, уку эчтэлeгeн Top-мыш hэм heнэpи эшчэнлeк бeлэн, тeopиянe пpaктикa бeлэн бэйлэп алып бapy, бeлeм биpYДЭ эзлэнY-тикшepeнY элeмeнтлapын куллану, иллюcтpa-ция hэм кYpcэтмэлeлeккэ игътибapны юнэлтY кeбeк мeтoд hэм aлымнapгa ecтeнлeк биpeлэ. Пcихoлoгик acпeктны («hэpбep яца нэpcэ бaлaлapны Yзeнэ TapTa, э oлылap Yзлэpeнэ кYпмeдep таныш булган нэpcэлэp бeлэн гeнэ кызыкcынaлap» [5, 17 б.]) истэ тoтып эшлэнгэн мeтoдикa oтышлы дип табыла. Шулай итeп, уку-укыту бapышын oeштыpyныц яца, мoцapчы кYpeлмэгэн фopмaлapы кepтeлэ («Дальтон-план», «бpигaдa-лaбopaтop», «mpoerc^ap мeтoды» h. б.).
1927/2S уку eлыннaн кepтeлгэн индивидуаль hэм индивидуаль-тepкeмлe укыту мoцapчы уку мeмкинлeгe бyлмaгaннapны TapTy eчeн бик уцайлы була. Нэти^эдэ бик кYп хaтын-кызлap, вак пpeдпpиятиeлэpдэ эшлэYчeлэp, авылда яшэYчeлэp ликпyнктлapгa килэ. Тaтapcтaн шapтлa-pындa кулланылган Yзeнчэлeклe oeштыpy фopмacы бyлapaк зypлap hэм бaлaлap тepкeмнэpeннэн гыйбapэт булган ликпyнктлapны aтapгa мeмкин. Бaлaлap eчeн мэктэплэp ачылмаган aвыллapдa мoндый oeштыpy фopмacы уцай нэти^элэpгэ ки^ген. Шулай ук укытуны пpaктикa бeлэн бэйлэп алып бapyгa, ^итeштepY oeшмaлapынa экcкypcиялэp oeштыpy, экcпepи-мeнтлap яcayгa игътибap биpeлэ.
Ликбeз кaмпaнияceнeц бepeнчe eллapындa гpaмoтacызлap pэтe гому-ми мэктэпкэ тapтылмaгaн S-12 яшьлeк бaлaлap иcэбeнэ тулылана. Бу мэcьэлэ бapы тик 1930 eлдa «Гoмyми мэ^бYpи башлангыч бeлeм 6^y» тypындaгы rapap кабул итeлгэннэн coц гына уцай чишeлэ.
Яшь совет иле гражданнары В.И. Ленинныц «1927 елныц 7 ноябренэ чаклы советлар илендэ укый-яза белмэгэн бер генэ кеше дэ калмаска ти-еш» дигэн васыятен Yтэргэ тырышсалар да [14], ликбез кампаниясен рэсми рэвештэ 30 нчы еллар азагына кадэр сузыла. Татар телендэ нэшер ителгэн уку эсбаплары исэ укый-яза белмэYчелекнец кYпмедер дэрэ^эдэ 50 нче елларга кадэр саклануы турында сейли.
ЭДЭБИЯТ
1. Амирханов Р.У. Некоторые особенности развития народного образования у татар в дооктябрьский период // Народное просвещение у татар в дооктябрьский период. Казань, 1992. С. 22-60.
2. Бэдигый Т. Зурлар элифбасына Yрнэк. Казан: Татар. дэYл. нэшр., 1920.
15 б.
3. Вэлиуллин Х. Укый-яза белмэYчелек белэн керэш // Крестьян гэзите.
1924. 12 сентябрь.
4. Галиев Р. Беренче кYчмэ мэктэплэр // Совет мэктэбе. 1972. № 10. Б. 58-61.
5. Дистанов Г. Укый-яза белмэYчелэрне Иэм аз белемлелэрне укытучылар ечен кулланма. Казан: Татиздат, 1926. 104 б.
6. Знаменский П. Казанские татары. Казань: Типо-лит. Имп. Ун-та, 1910.
67 с.
7. Коблов Я.Д. Конфессиональные школы казанских татар. Казань, 1916. 119 с.
8. Коблов Я. Мечты татар-магометан о национальной общеобразовательной школе. Казань: Типо-лит. Имп. Ун-та, 1908. 20 с.
9. Корбангали М. Олылар ечен рэсемле татар элифбасы. Казан: Миллэт, 1920. 46 б.
10. Корбангалиев М., Бэдигый Х. Крестьян элифбасы (зурлар ечен). М.,
1925. 48 б.
11. Куманев В. А. Социализм и всенародная грамотность. М: Наука, 1967.
327 с.
12. Мехэммэдев М.Н. Эшчелэр элифбасы. М., 1924. 80 б.
13. Муртазина Л.Р. Педагогический анализ деятельности ликбезов (на примере Республики Татарстан). Казань: Печатный двор, 2002. 135 с.
14. Парсин М. 25 октябрьдэн башлап 1 ноябрьгэ чаклы укый-яза белмэY-челекне бетерY атналыгы ясала // Крестьян гэзите. 1924. 24 октябрь.
15. Парсин М. Наданлыкныц тамырына балта чабыйк! // Крестьян гэзите. 1924. 19 декабрь.
16. Саттаров Ш. Кызылармеец элифбасы. М.: ДэYл. Хэрби нэшр., 1925. 64 б.
17. Сперанский А. Казанские татары (Историко-этнографический очерк). Казань: Центр. тип., 1914. 30 с.
18. Хакимова Р.Ш. Борьба татарской партийной организаци за ликвидацию неграмотности среди населения // Борьба КПСС за развитие народного образования и культуры. Казань, 1972. С. 3-30.
19. Языковая политика в Республике Татарстан. Казань, 1998. С. 51-60.
Мортазина Л. Р. Совет властеныц беренче елларында татарлар арасында укый-яза бeлмэYчeлeкнe бeтepYнeц кайбер мэсьэлэлэре (ТАССР мисалында)
Автор турында белешмэ: Мортазина Лэлэ Рэис кызы - педагогика фэннэре кандидаты, эйдэп баручы фэнни хезмэткэр, Милли мэгариф тарихы h9M теориясе Y39re, ТР ФА Ш. Мэрж;ани исемендэге Тарих институты (420111, Батурин урамы, 7, Казан, Российская Федерация); lyalyamur@mail.ru
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ЛИКВИДАЦИИ БЕЗГРАМОТНОСТИ СРЕДИ ТАТАР В ПЕРВЫЕ ГОДЫ СОВЕТСКОЙ ВЛАСТИ (НА ПРИМЕРЕ ТАССР)
Л.Р. Муртазина
Институт истории им. Ш. Марджани
Академии наук Республики Татарстан
Казань, Российская Федерация
lyalyamur@mail.ru
В статье раскрываются некоторые особенности проведения ликвидации безграмотности - одной из масштабных кампаний, проведенных молодым советским государством в первые годы его существования. Указываются формы и пути ее реализации в условиях Татарской республики, уделяется внимание также учебникам, методическим пособиям для татарских ликпунктов, освещению проблемы на страницах татарских газет.
Ключевые слова: ликбез, безграмотность, обучение грамоте, ликпункт, ликвидатор, политическое воспитание, учебники
Сведения об авторе: Муртазина Ляля Раисовна - кандидат педагогических наук, ведущий научный сотрудник, Центр истории и теории национального образования, Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7, Казань, Российская Федерация); lyalyamur@mail.ru
SOME QUESTIONS OF ELIMINATION OF ILLITERACY AMONG TATARS IN THE FIRST YEARS OF THE SOVIET POWER (THE CASE OF TASSR)
L.R. Murtazina
Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
lyalyamur@mail.ru
The article considers some aspects of conducting elimination of illiteracy - one of large-scale campaigns held by the young Soviet state in the first years in power. Forms and ways of its implementation in the conditions of the Tatar Autonomous Soviet Socialist Republic (TASSR) are specified. The article also focuses on the textbooks and
methodical manuals for Tatar schools and on illumination of the issue on the pages of Tatar newspapers.
Keywords: elimination of illiteracy, illiteracy, literacy training, political education, textbooks
REFERENCES
1. Amirhanov R.U. Nekotorye osobennosti razvitija narodnogo obrazovanija u tatar v dooktjabr'skij period [Some Features of Development of Tatars' National Education during the before-October Period ]. Narodnoe prosveshhenie u tatar v dooktjabr'skij period [National Education of Tatars during the before-October Period] Kazan, 1992, pp. 22-60. (in Russian)
2. Badigyj T. Zurlar alifbasyna urnak [An Example of an ABC-Book for Adults]. Kazan, Tatar State Publishing House, 1920. 15 p. (in Tatar)
3. Valiullin H. Ukyj-jaza belmauchelek belan korash [Fight Against Illiteracy]. Krestjan gazite - Peasant Newspaper. 1924. September 12. (in Tatar)
4. Galiev R. Berenche kuchma maktaplar [First Mobile Schools]. Sovet maktabe -Soviet School, 1972, no. 10, pp. 58-61 (in Tatar)
5. Distanov G. Ukyj-jaza belmauchelarne ham az belemlelarne ukytuchylar ochen kullanma [Grant for Training the Illiterate and the Semiliterate]. Kazan, Tatizdat Publ, 1926. 104 p. (in Tatar)
6. Znamenskij P. Kazanskie tatary [The Kazan Tatars]. Kazan, Typo-lithography of the Imperial University, 1910. 67 p. (in Russian)
7. Koblov Ja.D. Konfessional'nye shkoly kazanskih tatar [The Confessional Schools of the Kazan Tatars]. Kazan, 1916. 119 p. (in Russian)
8. Koblov Ja. Mechty tatar-magometan o nacional'noj obshheobrazovatel'noj shkole [Dreams of Tatars Mohammedans about the National Secondary School]. Kazan, Typo-lithography of the Imperial University, 1908. 20 p. (in Russian)
9. Korbangali M. Olylar ochen rasemle tatar alifbasy [Tatar ABC-Book for Adults with Drawings]. Kazan, Millat Publ, 1920. 46 p. (in Tatar)
10. Korbangaliev M., Badigyj H. Krestjan alifbasy (zurlar ochen) [Rural ABCBook for Adults]. Moscow, 1925. 48 p. (in Tatar)
11. Kumanev V.A. Socializm i vsenarodnaja gramotnost' [Socialism and Nationwide Literacy]. Moscow, Nauka Publ, 1967. 327 p. (in Russian)
12. Mohammadev M.N. Eshchelar alifbasy [ABC-Book for Workers]. Moscow, 1924. 80 p. (in Tatar)
13. Murtazina L.R. Pedagogicheskij analiz dejatel'nosti likbezov (na primere Respubliki Tatarstan) [Teacher Analysis of the Likbez Campaign (Through the Example of the Republic of Tatarstan)]. Kazan, Pechatnyj Dvor Publ, 2002. 135 p. (in Russian)
14. Parsin M. 25 oktjabr'dan bashlap 1 nojabr'ga chakly ukyj-jaza belmauchelekne beteru atnalygy jasala [October 25 - November 1 Elimination of Illiteracy Week is organized]. Krestjan gazite - Peasant Newspaper. 1924. October 24. (in Tatar)
15. Parsin M. Nadanlyknyn tamyryna balta chabyjk! [Let's Do Away with Illiteracy!]. Krestjan gazite - Peasant Newspaper. 1924. December 19. (in Tatar)
16. Sattarov Sh. Kyzylarmeec alifbasy [ABC-book of a Red Army Soldier]. Moscow, Daul. Harbi Publ., 1925. 64 p. (in Tatar)
Мортазина Л. Р. Совет властеныц беренче елларында татарлар арасында укый-яза белмэYчелекне бетерYнец кайбер мэсьэлэлэре (ТАССР мисалында)
17. Speranskij A. Kazanskie tatary (Istoriko-jetnograficheskij ocherk) [The Kazan Tatars (A Historical and Ethnographic Sketch)]. Kazan, Сепй^ Printing House, 1914. 30 p. (in Russian)
18. Hakimova R.Sh. Bor'ba tatarskoj partijnoj organizaci za likvidaciju negramotnosti sredi naselenija [Fight of the Tatar Party Organization for Elimination of Illiteracy among the Population]. Bor'ba KPSS za razvitie narodnogo obrazovanija i kul'tury [Fight of the CPSU for Development of the National Education and Culture]. Kazan, 1972, pp. 3-30. (in Russian)
19. Jazykovaja politika v Respublike Tatarstan [Language Policy in the Republic of Tatarstan]. Kazan, 1998, pp. 51-60. (in Russian)
About the author: Lyalya R. Murtazina is a Candidate of Science (Pedagogy), Leading Research Fellow, the Center of History and Theory of National Education, Sh. Maijani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7, Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); lyalyamur@mail.ru
