CC BY
18Галиуллин Радик Рамилевич1 E-mail: radik.galiullin@gmail.com
Хэзерге татар эдэбиятында "сэяси" детектив жанр узенчэлеклэре (Р. Мирхэйдэров и^аты мисалында)
УДК: 82.091+821.512.145
Аннотация. Массачыл эдэбиятка кырыс, Yзгэрешсез жанр структурасы хас. Анын жанр тврлэре булып фантастик, мащаралы, тарихи, хатын-кыз, эротик ь.б. эсэрлэр тора. Массачыл эдэбиятнын бер влеше детектив проза. Детектив эсэрлэрнен чишмэ башы Э.А.По ищаты белен бэйле. Татар эдэбиятында детектив эсэрлэрнен барлыкка килY З.Бигиев романнарына бэйле. ХХ гасыр ахырында детективный, яца твре барлыкка килде, аны "сэяси детектив" дип атарга мвмкин. Рауль Мирхэйдаров элеге агымда ищатитYче бер вэкил. Ул рус телендэ ищат итYче татар язучысы. Шулай да эсэрлэре татар теленэ тэрщемэ ителгэннэр. Эдип Yзененl "Карга короле", "Узем хвкем итэм" романнарында Урта Азия республикалары югары тYрэлэрен тасвирлап, аларнын мафия эьеллэре белэн бэйлэнешлэрен куррсэтэ. Элеге мэкалэдэ эдипнен романнары сэяси детектив эсэрлэренен поэтикасы ку>злегеннэн анализлана.
Ачкыч CYЗлэр: татар эдэбияты, Р. Мирхэйдаров, массачыл эдэбият, детектив проза, сэяси проза.
Особенности жанра «политического» детектива в современной татарской литературе (на примере творчества Р. Мирхайдарова)
Аннотация. Массовой литературе характерна жесткая жанровая иерархия. Её жанровыми разновидностями являются -фантастические, приключенческие, исторические произведения, женская проза, эротические романы и т.д. Частью массовой литературы является и детективная
проза. История возникновения детективной формы в мировой литературе связана с творчеством Э.А. По. В татарской литературе возникновение первых образцов детективного повествования связано с романами З. Бигиева. В конце ХХ века разновидностью детективного повествования можно выделить, т.н. политический детектив. Представителем этого направления является прозаик Рауль Мирхаидаров. Это один из русскоязычных татарских писателей, чьи работы переведены на татарский язык. Автор в своих романах «Масть пиковая» И «Судить буду я...» описывает политическую элиту республик Средней Азии, взаимоотношения политики с преступным миром. В данной статье анализируются романы автора с точки зрения поэтики детективного повествования.
Ключевые слова: татарская литература; Р. Михайдаров; массовая литература; детективная проза; политический детектив.
Features of the Genre of «Political» Detective in Modern Tatar Literature (on Example of R. Mirkhaydarov Oeuvre)
Summury. Mass literature is characterized by a rigid genre hierarchy. Its genre varieties include fantastic, adventure, historical works, women's prose, erotic novels, etc. Part of the
1 Галиуллин Радик Рамилевич, к.филол.н, доцент, заведующий кафедрой татарского языка и литературы, методик их преподавания ФГБОУ ВО «Набережночелнинский государственный педагогический университет» (Набережные Челны, Татарстан).
mass literature is detective prose. The history of the detective form in the world literature is connected with the work of E.A. Poe. In the Tatar literature, the emergence of the first samples of a detective story is associated with the novels of Z. Bigiyev. At the end of the twentieth century, a variety of detective narrative can be identified, the so-called. political detective. The representative of this direction is the prose writer Raul Mirhaydarov. This is one of the Russian-speaking Tatar writers, whose works have been translated into the Tatar language. The author in his novels "The Peak's Suit" and "I Will Judge ..." describes the political elite of the republics of Central Asia, the relationship of politics with the underworld. This article analyzes the author's novels from the point of view of the poetics of detective narration.
Key words: Tatar literature, detective fiction, political detective, R. Mirhaidarov, mass literature.
Рауль Мирхэйдэровныц "Карга короле" hэм 'Тзем хекем итэм" романнары "Кара даирэнекелэр" тетрологиясенец татар теленэ тэр>емэ ителгэн беренче ике китабы. Элеге эсэрлэр рус телендэ инде 19 тапкыр нэшер ителгэн hэм гомуми тиражы милионнар белэн исэплэнэ. "Американыц "Филадельфия Инкуайер" газетасы Рауль Мирхэйдэровны "мафияне тикшерYче" дип бэялэде. Европадагы байтак гэзитлэр язучы белэн >инаятьчелек темасына интервьюлар бастырып чыгарды. Белгечлэр аны дистэ еллар алга, килэчэккэ куз ташлый алган аналитик дип тэ атыйлар" [6; 7; 5, с. 17].
Р. Мирхэйдэровныц "Карга короле" романы Узбэкстанда 1980 нче елларда барган вакыйгаларны сурэтли. Автор шэрыкъ республикасында югары хекумэт даирэлэрендэ киц колач >эйгэн ришвэтчелек, эшнэчелек проблемаларын ачып сала.
Романарныц жанр-формасын
билгелэсэк без аларны детектив, дересрэге сэяси-икътисади детектив дип атый алабыз. Моныц ечен ул детектив эсэрлэрнец барлык талэплэренэ дэ
>авап бирэ.
Романнарныц сюжет-композициясенэ килгэндэ алар да традцион детектив традициялэреннэн тайпылмыйлар.
Эсэрлэр теге яки бу сергэ нигезлэнгэннэр: кеше гомерлэрен езY, hе>Yмнэр ясау, урлаулар h.б. Болар барысы да укучыга бэян булсалар да, хокук саклау оешмалары вэкиллэре ечен сер булып калалар [4].
Жинаять эшлэре шэхси характерда тYгел, э сэяси характерда. Романнарда сурэтлэнYче теп >инаять - ул дэYлэт малын, дэYлэт акчалрын урлап, чит ил банкларына озату. Жинаять эшлэре ^брэк конкрет шэхескэ карата эшлэнми, э дэYлэт мэнфэгатьлэренэ каршы эшлэнэ. Димэк, детективларныц теп геройларын аерып кYрсэткэндэ каршылык туарга мемкин. "Детективныц персонажлар системасында теп еч геройны билгелэп була, корбан, >инаятьче, шымчы, соцгы икесенец капма-каршы куелуында яхшылык белэн начарлык конфликты ачылып бирелэ" [2, с. 221]. Бу очракта корбан аерым шэхес тYгел, э дэYлэт, дэYлэт мэнфэгатьлэре булып торалар.
Классик эсэрлэрдэ авторныц геройларга карата симпатиясе-антипатиясе ачык чагыла, хэтта бу карашлар укучыга мэ>бYри тагыла [1, с. 99]. Р. Мирхэйдаров детективларында да без геройларны берсYЗсез уцай hэм тискэрегэ бYлэ алабыз. Беренчелэргэ Сухроб, Миршаб, Акмал ханнар керсэ, икечелэргэ милиция, прокуратура, КГБ вэкиллэре керэ. Бары тик Шубарин персонажын анализлаганда икелэнY туа, беренче романда ул тискэре образ, конкурентларны юк итэ алучы эшмэкэр булып ачылса, "Yзем хекем итэм" романында ул киресенчэ дэYлэт мэнфэгатьлэрен кайгырта башлаучы уцай персонаж итеп ачыла.
Эйткэнебезчэ, детектив эсэрлэрдэ теп еч персонажны билгелэргэ мемкин: корбан, >>инаятьче, >>инаятьне ачкан кеше. Романнарда бу теп персонажларныц бирелеше Yзенчэлекле. Бер яктан алар конкрет, индивидуаль, икенче яктан
гомуми, абстракт тесмергэ ия.
Прокурор Азларханов, Камалов гаилэсе h.6. индивидуаль корбанар, дэYлэт, аныц мэнфэгатьлэренэ абстракт, гомуми тесмер хас. Ашот, Коста кебек кешелэр укучы алдында конкрет ^инаятьлэр башкаралар, Сухроб, Миршаб, Акмал хан h.б. югары даирэ вэкиллэре исэ ниндидер синдикат тезеп, ^инаятьчел кеч тудыралар. Прокурор Камалов, полковник Жураев, генерал Саматов конкрет персонажлар, hэрберсе арым-аерым ^инаятьчелэргэ каршы керэшэ, э бергэ алар дэYлэтне, халык мэнфэгатьлэрен яклаучы бердэм кечкэ эверелэлэр. Шулай да романнарда теп ^инаятьче дип Сухроб Эхмэдович Экрэмху^ав, э ^инаятьне ачкан кеше дип Хершид Азизович Камаловны курэтергэ мемкин.
Эмма автор ^инаятьчел деньяныц кеше гомерен санга сукмавын, Y3 мэнфэгатьлэрен кайгыртып, бернэрсэ алдында да туктамавын кYрсэтэ. Бу кичэге ^инаятьчелэрнец корбанга эверелYендэ чагыла. Мэсэлэн, Арсен Парсегян-Бармаксыз киллер, ^инаятьче, прокуратура кулына тешкэч, корбанга эверелэ, ху^алары аны юк итэлэр. Сенатор да жинаять эшлэрен башкара, шулай да Камалов хекуменец корбанына эверелэ h.б.
Детективта ^инаятьче белэн шымчы арасындагы конфликт кульминацион ноктага туры килэ. Корбан белэн ^инаятьче арасындагы конфликт сэбэплэре, башка детальлэр шунда ук ачыклана.
"Конфликтны, композициянец кайсы елешендэ барлыкка килYенэ карап, конфликт-теенлэнеш hэм конфликт-чишелешкэ бYлеп карау мемкин. Детектив эсэрлэрдэ конфликтныц икесен дэ кYЗэтеп була" [3, с. 26]. Р. Мирхэйдэровныц романнарында да без конфликтларныц икесен дэ ^зэтэ алабыз. Романнарда без теп персонажларны корбан, ^инаятьчелэрне, ^инаятьне ачкан кешене кYрэбез, ^инаятьнец ничек башкарылуын, ^инаятьчелэрне ничек
фаш итYлэрен автор кYрсэтеп бара - бу эсэрлэрнец бер Yзенчэлеге булып тора.
hэр эйбернец башлангычы булган кебек, эдэби эсэрнец да башлангыч ноктасы бар. Ул да булса - теенлэнеш. Ма^аралы эсэрлэрнец теенлэнеше башка тер эсэрлэр теенлэнешеннэн аерылып тора.
"Детектив эсэрнец теенлэнеше кинэттэн, кискен башланып китэ". [3, с. 26] Монда башлам теенлэнеш булып тYгел, э композициянец башка элементлары рэвешендэ килергэ мемкин: чишелеш, кульминацион нокта. Эйткэнебезчэ, детектив эсэрлэргэ серлелек хас, э теенлэнешнец элеге варианты моца ярдэм итэ. Эсэрдэге сурэтлэнYче вакыйгалар укучы кузеннэн яшерелэ hэм эсэр барышында аз-азлап ачылып баралар.
А. Вулис теенлэнешнец ике категориясен аерып курсэтэ: вакыйгалы hэм вакыйгалы булмаган. Беренчесе, Y3 чиратында, тагын икегэ тармаклана: турыдан-туры башланучы, сере булмаган башлам hэм читлэтеп башланучы, эсэрнец уртасыннан аерылып чыкканы, "серле", традицион детектив эсэрдэге кебеге [1, с. 141].
"Карга короле" романы экспозициядэн тYгел, э теенлэнештэн башланып китэ. Теп ^инаятьче Сухроб белэн без эсэр башында ук танышып, аныц Акмал хан янында барыун кYрэбез. Димэк, бу романга турыдан-туры башлам булмау хас. Беренче ^инаятьлэр белэн без соцрак танышабыз.
Конфликтка килгэндэ без аны да детектив эдэбият кысаларында ^зэтэ алабыз. Традицион рэвештэ теп конфликт ^инаятьчелэр белэн ^инаятьне ачкан кешелэр арасында оеша. Беренче теркемгэ без Сухроб-Сенатор, Миршаб, Акмал ханнарны кертсэк, икенче теркемгэ Камалов, Чураев, Саматов кебек кешелэрне кертэ алабыз. "Ж^наятьне ачкан кеше хокук саклау оешмасыннан гына була ала. Еш кына бер кеше тYгел, ^инаятьне бер оешмада эшлэYче кешелэр теркеме чишэ" [3, с. 95]. Бу ике
теркем арасында конфликт ачыктан-ачык бирелэ, ягъни без эсэр башында ук >инаятьчелэрнец кем икэнен, нинди >инаять башкарганнарын чамалый алабыз. "Ж^наятьченец алдан ук билгеле булуы, аныц тотылу-тотылмавы белэн Yзенэ >>элеп итэ, >>инаятьченец характеры тулысынча ачылып бирелэ" [3, с. 36]. Бу романнарында Рауль Мирхэйдэров нэкъ элэге юл белэн киткэн.
Сюжет элементларыныц кубесе Yзенчэлекле булган кебек детектив эсэрлэренец кульминациясе дэ Y3ra. Теенлэнеш белэн чишелешнец вакыты, урыны билгеле. Алар сюжет сызыгы, вакыйгалар агышы белэн бэйлэнгэннэр. Теенлэнеш белэн вакыйга ачыла, чишелеш белэн тегэллэнэ. Кульминация исэ баш геройныц сюжет сызыгындагы билгеле бер ноктада булган эмоциональ куцел кутэренкелегеннэн, хис-кичерешлэренец активлашуыннан гыйбарэт. Эсэрлэрдэ, бигрэк тэ романнарда, мондый теп геройлар берничэ дэ булырга мемкин. Димэк, кульминация дэ берэY тYгел, э берничэ була ала. "Детективта ике тер кульминация кузэтелэ: беренчесе ->инаятьнец дэлиленэ, яки Yле гэYДЭгэ юлыгу; икенчесе - >инаятьчене фаш итУ' [3, с. 31].
Р. Мирхэйдэров романнарында ул икелэтэ Y3ra. Классик детектив эсэрнец кульминацион ноктасы >инаятьчене фаш итY белэн бэйле. Мирхэйдэров романнарында >инаятьчелэр алдан ук билгеле, >инаятьлэр дэ кубрэк сэяси-икътиадый характерда. Беренче романда кульминация Камаловка Ие^м ясау белэн бэйле булса, икенче романда Шубаринга Ие^м ясап, Таняны YтерY белэн бэйле.
Ма>аралы эсэрлэрнец чишелеше дэ кискен, кинэттэн була. "Гадэттэ, >инаятьчене фаш итY эсэрнец соцгы битлэренэ туры килеп, персонажларны Иэм укучыны шаккаттырырга тиеш" [3, с. 29]. "Карга короле" романында hе>Yмнэн соц прокурор Камаловныц исэн калуы, 'Тзем хекем итэм" романында Камаловныц барлык >инаятьчелэрне шартлатып, >инаятьлэргэ нокта куюы элеге тер чишелешкэ ачык мисал.
Романнарныц сюжет сызыкларына килгэндэ алар и^ - беренчесе >инаятьчелэр тарафыннан алып барылса, икенчесе аларга каршы керэшYче оешмалар вэкиллэре тарафыннан. "Тышкы сюжетны >инаятьне ачучы алып бара, эчке сюжетны - >инаятьче" [3, с. 32].
Детекив эсэрлэрнец композициясенэ хас булганча автор еш кына ретроспекция алымына мэрэ>эгать итэ, ягъни элегрэк булган вакыйгаларны сурэтли. Нэти>эдэ, эсэр Yзенец хронологик тэртибен югалта, романнарныц сюжет-композициясе катландырыла, баетыла. Мэсьэлэн, беренче романда без Сухроб белэн танышканнан соц гына Азлархановныц YтерелYен, Сухробныц дипломатка ия булуын белэбез.
Совет чоры эдэбиятында и>ат ителгэн детектив эсэрлэрнец уртак теп Yзенчэлеге - >инаятьлэрне фэнни->итетештерY юл белэн чишY, ягъни "кYЗ алдыбызга хокук саклау оешмаларыныц вэкиллэре килеп баса" [3, с. 35]. Р.Мирхэйдэровныц детективлары бу Yзенчэлектэн тайпыла алмый.
Р. Мирхэйдэров, эйткэнебезчэ, гади детектив романнар язу белэн чиклэнми, э сирэк вариантын, сэяси-икътисади детектив терен сайлап и>ат итэ. Романнарныц язылу вакытын искэ тешерсэк, бу бик >итди адым. Автор Урта Азия республикарында киц колач >эйгэн проблемаларны яктыртырга омтыла. Болар рэтенэ >инаятьлэрнец иц авырлары керэ: ришвэтчелек, дэYлэт байлыгын урлау, кешелэрне куркыту (шантаж).
Автор бу >>ианытьлэрнец гади кешелэр тарафыннан эшлэнмэгэнлеклэрен дэ курсэтергэ курыкмый, h^ халыкка хезмэт кYрсэтергэ тиешле чиновникларныц законсыз эшчэнлеклэрнен сурэтли. Югары даирэ кешелэренец мафия белэн менэсэбэтлэрен ^зэткэндэ, хэтта, мафия белэн дэYлэт эхеллэре арасындагы чик, аерма юкка да чыга шикелле.
Автор СССР дэYлэтендэ 'Узгэртеп кору" чорында барлыкка килгэн Yзенчэлекле Yзгэрешлэрне яктырта. Бу Yзгэрешлэр вакытында тугандаш республикарда, шул исэптэн Yзбэкстанда сэяси
ситуацияне, милли проблемаларныц кискенрэк калкып чыгуына ^б. тукталып уза. Роман битлэреннэн, дересрэге юллар арасыннан СССР исемле беек дэYлэтнец ахыры тиздэн якынлашачак дигэн фикерлэр дэ ^зэтелэ. Тарих исэ аныц гипотезаларын дилилли генэ.
Эмма автор бары тик сэяси проблемаларга гына туктап калый. Ул Yзе яшэп Yскэн регионныц экологик проблемасын да ачарга тели. Язучы Арал дицгезенец проблемасын, эколгик катастрофаны да укучыга >иткерэ.
Эдэбият:
1. Вулис А. В мире приключений. Поэтика жанра / А. Вулис. - М.: Советский писатель, 1986. - 320 с.
2. Литературная энциклопедия терминов и понятий / ред. А.Н. Николюкина. - М.: НПК Интелвак, 2003. - 1600 с.
3. Галиуллин Р. Татар эдэбиятында детективныц эволюциясе: филол. канд. ... дис. / Р. Галиуллин. - Казан, 2007. - 176 б.
4. Галиуллин Р. Сюжетно-композиционные особенности романов Р. Мирхайдаро-ва «Масть пиковая» и «Судить буду я...» // Современные исследования социальных проблем, Красноярск: Научно-инновационный центр. - 2018. - Т. 10. - № 2 -3. - С. 71 - 78.
5. Латыйфи Ф.Р. Мирхэйдэровныц "Карга короле" романына кереш CYЗ / Ф. Латый-фи // Казан утлары. - 2004. - № 1. - Б. 17. - 20.
6. Мирхэйдэров Р. Карга короле. Роман / Р. Мирхэйдэров // Казан утлары. -2004. - № 1. - Б. 17 - 85; № 2. - Б. 9 - 79; № 3. - Б. 9 - 77.
7. Мирхэйдэров Р. Yзем хекем итэм / Р. Мирхэйдэров // Казан утлары. - 2006. - № 10. - Б. 6 - 41; № 11. - Б. 69 - 120; № 12. - Б. 35 - 77; 2007. - № 1. - Б. 82 - 112.
оо о
