CC BY
8УДК 94(470)
«ЗУР ТЕРРОР» КОРБАНЫ (ГАЛИ РЭХИМГЭ 125 ЕЛ ТУЛУ УЦАЕННАН)
А.М. Сафина
Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ г. Казань, Республика Татарстан, Российская Федерация [email protected]
Резюме. Мэкалэдэ шэхес культы корбаны, танылган эдэбият галиме, фольклорчы, язучы, педагог Гали Рэхимнец фэнни-педагогик эшчэнлегенэ ky-39ty ясала. Педагог-галимнец уку-укытуга караган хезмэте мисалында, мэк-тэптэ татар эдэбияты тарихын вйрэтYнец мehим алшартлары билгелэнэ.
Теп твшенчэлэр: Гали Рэхим, репрессия, фэнни-педагогик эшчэнлек, мэктэп, татар эдэбияты тарихы, дэвер.
Сылтама ечен: Сафина А.М. «Зур террор» корбаны (Гали Рэхимгэ 125 ел тулу уцаеннан). Тюркологические исследования. 2019; 2(3): 62-70.
Утызынчы елларда илдэ урнашкан тоталитар дэYлэт системасы нэти-^эсендэ халкыбызныц асыл затларыннан булган галимнэр, язучылар, ^эмэ-гать эшлеклелэре, мвгаллимнэр фа^игале рэвештэ югалтуга дучар ителэлэр. Халыкны рухи яктан баетучы, миллэтне алга эйдэYче, и^тимагый ац тэрбия-лэYне hэм мэдэни алгарыш юлыннан алып баручы зыялыларны ^пмедер вакыт исемнэрен телгэ алу тыела, иж;атлары вйрэнелми. Бары тик 1958 елда ТАССР Югары суды хэрби коллегиясе шэхес культы елларына карата бэя биреп, шул упкынга ялгыш кына элэккэн шэхеслэрнец гаепсез булуларын дэлилли, гаеплэнучелэрнец эшчэнлегендэ бернинди ^инаять булмавын рас-лый. Бу карар алар турындагы тарихи двреслекне, гаделлекне торгызырга, бай мирасын укучыларга кайтарырга мвмкинлек бирде. Шэхеслэрнец тормышы hэм и^аты турында мэкалэлэр, фэнни хезмэтлэр, китаплар двнья кYрде. Элеге шэхеслэр арасында татар фэнен, татар эдэбиятын YCтерYгэ кYп квч куйган га-лим, эдэбиятчы, язучы, педагог Гали Рэхим дэ бар. Галимнец гомер юлы тврле сикэлтэле юллар аша аянычлы язмышка дучар ителэ.
Гали Рэхим (Мвхэммэтгали Мвхэммэтшакир улы Габдерэхимов) ике тапкыр гаепсезгэ репрессиялэнэ. ОГПУ органнары тарафыннан 1931 елны аны «Татарстандагы солтангалиевчел оешманыц Казандагы буржуаз-милли эле-ментларны берлэштергэн филиалы эгъзасы» буларак гаеплилэр. ТикшерY ба-рышында Г. Рэхим, беренчедэн, 1926 елда татар зыялыларыныц, галимнэренец фэнни хезмэтлэрен, язучыларныц, шагырьлэрнец китапларын бастырып чы-гару максаты белэн оештырылган «Яца китап» хосусый нэшриятныц эгъзасы булуда; икенчедэн, латин алфавитын кабул итугэ каршы булган «82лэр хаты»на кул куюда; вченчедэн, М. Солтангалиевныц «Авылны вйрэнY программасы» белэн охшашлыгы нэтищэсендэ 1930 елда Татиздат нэшрияты тарафыннан ба-сылып чыккан «Татар авылларын монография ысулы белэн вйрэну вчен ^ен-текле кулланма-программа» дигэн хезмэтне язуда гаеплэнэ [12, б. 400] Нэти-^эдэ, Г. Рэхим «советка каршы агитация алып барганы hэм контрреволюциион
эшчэнлеге ечен» карары белэн Ак дицгез - Балтыйк каналы тезелешенэ биш елга хезмэт колониясенэ ^ибэрелэ. 1934 елны элеге тезэтY-хезмэт колония-сендэ яхшы эшлэгэне ечен галим вакытыннан алда азат ителэ [6, б. 4].
Икенче тапкыр 1937 елны чит ил разведкасы агенты hэм терки-татар дэYлэте тезергэ омтылган контрреволюцион пантюркистлар оешмасы эгъзасы булып торганы ечен кулга алына. 1940 елны «СССРныц аерым бер респуб-ликасын мэ^бYри рэвештэ аннан аеру», «СССРны таркату максатында халы-кара буржуазиягэ булышлык кYрсэтY», «контрреволюцион эшчэнлек» кебек гаеплэргэ карата хекем чыгарып, 8 елга тезэтY-хезмэт лагерына ^ибэрелэ. 1943 елны срогыннан алда иреккэ чыгарыла. Лэкин «халык дошманы» дигэн тамга гомеренец соцгы елына кадэр аныц юлында hэрвакыт киртэ булып тора. 1959 елны, Yзенец вафатыннан соц гына (1943) Гали Рэхим гаепсез дип та-ныла, реабилитациялэнэ [7, с. 82]. Шулай да кайбер хезмэтлэрдэ аныц бу аклануы елешчэ генэ дип искэртелэ. Ченки 1940 елда чыккан карарга карата «гаеп тулаем ачылмаган, ягъни гаеплэнYчелэр тарафыннан гаеп булган, лэкин тикшерYчелэр элеге гаепне ачыкларлык дэлил тапмаганнар» дип ассызыклый-лар. 1990 елда яцадан бу эш карала hэм «гаеплэрлек дэлиллэр булмаганлык-тан» дигэн карар чыгарыла. Шулай итеп Г.Рэхим тулаем аклана [12, б. 406].
Г. Рэхим бар гомерен татар эдэбиятына hэм мэдэниятенэ фидакарь хезмэт шугэ багышлый. Аныц тормыш юлын, эдэбият елкэсендэге иж;ади hэм гыйльми эшчэнлеген яктырткан фэнни хезмэтлэрне беренче тапкыр халык-ка ^иткерYДЭ М. Мэ^диев аеруча эhэмиятле роль уйный [8]. XXI гасырда исэ Г. Рэхимнец фэннец терле тармакларында алып барган эшчэнлеге нык-лап ейрэнелэ башлый. Аныц турында галимнэр бер-бер артлы узлэренец эзлэ-нулэре нэти^эсендэ язылган фэнни хэзмэтлэрен матбугат битлэрендэ, фэнни язмаларда тэкъдим итэлэр. Д.ЗаЬидуллина исэ, Yзенец мэкалэсендэ Г. Рэхим-не талантлы язучы, прозаик буларак яктыртса [4], Ф. ИбраИимова аны бала-лар эдэбиятына елеш керткэн шэхес булуына игътибар итэ [5]. Эдэбият тари-хын фэнни яктан ейрэнYгэ керткэн елеше, эдэбият белгече буларак танылуы Г. Азизова-Хеснетдинованыц хезмэтлэрендэ яктыртыла [1]. Моннан тыш тэр^е-мэи хэле, гыйльми эшчэнлеге турындагы мэгълYматлар Р. Даутов, Э. Галиева, А. Яхин кб. галимнэрнец хезмэтлэрендэ дэ урын ала [3, 2, 13]. Без Yзебезнец хезмэтебездэ Г. Рэхимнец уку-укыту елкэсенэ караган эшчэнлеген генэ алып ейрэнYне максат итеп куйдык. Ченки башка тармаклардагы эшчэнлегенэ карата галимнэр тарафыннан тэфсилле анализ ясала.
Г. Рэхимнец уку-укыту елкэсе эдэбият фэне белэн бэйлэнгэн. Эдэбиятка карата кызыксынуы «Мехэммэдия» мэдрэсэсендэ укыган елларда ук кYренэ башлый. Соцрак терле матбугат битлэрендэ басылып чыккан хикэялэре аны язучы, шагыйрь, прозаик буларак таныта. Сэнгать эсэрлэре иж;ат итYДЭн тыш ул татар эдэбиятын ейрэнYгэ hэм тикшерYгэ дэ елеш керткэн галим. Ул Г. Га-зиз белэн берлектэ «Татар эдэбияты тарихы» исемле эдэбият елкэсенэ караган зур ^лэмле хезмэт язалар. Алар эдэбият тарихын ейрэнYгэ игътибар биреп, татар халкыныц ^п гасырлык бай рухи мирасын ейрэнYне максат итеп ку-ялар. Моннан тыш, Г. Рэхимнец эдэбият фэнен YCтерYДЭ матбугатта чыккан мэкалэлэренец дэ елеше бик зур. Ул татар язучыларыныц, шагырьлэрнец, сэнгать эhеллэренец мирасларын ^ыйнауга, аларныц биографиясе, хезмэтлэре турында аерым тикшерещлэр ясауда зур елеш керткэн шэхес. Г. Рэхим фэнни нигезле, тирэн фикерле эдэбият фэне буенча язылган хезмэтлэре аны эдэбият
галиме буларак таныта. Шулай ук эдэбиятны ейрэнгэн, тикшергэн галим генэ тYгел, ул эдэбиятны укытуга елеш керткэн педагог та.
Г. Рэхимнец педагогик эшчэнлеге буенча мэгълYматлар КДУныц архи-вында сакланган автобиографиясендэ киц яктыртылыш ала [6, б. 3]. Педагог буларак эшчэнлеген ул 1917 елны Педагогика техникумында татар эдэбияты укытучысы буларак башлап ^ибэрэ. 1920-1921 еллар аралыгында Хэрби-сэяси курсларда татар эдэбиятын, Казанда Кенчыгыш Академиясендэ терки-татар эдэбияты тарихын hэм татар фольклорын укыта. Уку-укыту эшчэнлегенец куп елеше Кенчыгыш педагогия институты белэн бэйле. 1922 елдан алып 1930 елларга кадэр элеге инстиутта татар эдэбияты тарихы hэм фольклор буенча студентларга лекциялэр укый. Педагогик эшчэнлегенец нэти^эсе буларак Г.Рэхимгэ 1927 елныц 25 октябрендэ доцент исеме бирелэ [6, б. 6]. Терки-татар эдэбияты кафедрасы доценты булу дэрэ^эсенэ ирешY шул чор ечен фэн елкэсендэ зур казанышларныц берсе булып санала. Моннан тыш галимнец педагогик эшчэнлеген студентлар да югары бэяли. Алар аны Y3 фэнен тирэнтен белYче, дэреслэрен кызыклы оештыручы укытучы-артист буларак ассызыклап Yтэлэр [11]. Шулай ук 1926-1929 елларда институтта «Яшь педагог» журна-лын чыгаруны оештыруда актив катнашучыларныц берсе [10].
Институтта эшлэY дэверендэ ул татар эдэбияты тарихын ничек укытыр-га, нинди программалар буенча эшлэргэ кирэклеге турында эзлэнYлэр алып бара. 1924 елны мэгариф hэм тэрбия мэсьэлэлэрен чагылдырган «Мэгариф» журналында басылып чыккан «Урта мэктэплэрдэ эдэбият укыту турында» кYлэмле мэкалэсе элеге эзлэнYлэрнец нэти^эсе булып тора. Элеге мэкалэдэ галим татар эдэбиятын II баскыч эш мэктэплэрендэ hэм Педагогик техникум-нарда ничек ейрэтергэ, кубрэк кайсы елешлэргэ игътибар итэргэ кирэклеге турында тукталып китэ. Бу хезмэтендэ автор эдэбият дэресендэ укучылар-ны «тарихи материализм юлында тэрбиялэYне киц планга куеп, тормыш hэм мэдэниятнец hэрбер якларына карашларын марксизм кузлеге аркылы Yткэ-рергэ кYнектерY, шуны белэн бергэ аларны эдэбиятны, шигъри матурлык-ны ацлау, тойгыларны дерес юлда тэрбиялэY ечен кирэк»легенэ басым ясый [9, б. 280 ].
Укучы эдэбият белэн кызыксынуны мэкалэ авторы башлангыч клас-сларда ук алып барылуын искэртэ. Дэрестэ, эдэбият аерым ейрэнелмэсэ дэ, бала аныц белэн татар теле дэреслэрендэ Yк таныша башлый ди. Икен-че баскыч эш мэктэплэренец hэм Педтехникумнарныц теп максаты берен-че эш мэктэплэрендэ эдэбият буенча алган белемне тулыландыру hэм эдэби эсэрлэрне тирэнрэк ейрэщдэн гыйбарэт. Педагог «мэктэпне тэмамлап чыккан укучыныц башында эдэбият буенча беркадэр тYгэрэклэнгэн hэм тэмам-ланган белем булсын, эдэбият ейрэнY рэтсез урында кайчы белэн киселеп ялганган терле булып калмасын» дип эдэбият укытуныц эhэмиятен кYрсэтэ [9, б. 281].
Г. Рэхим мэкалэсендэ эдэби эсэрне ейрэнY берничэ юнэлештэ алып ба-рылуны отышлы дип саный: 1) аерым эдэби эсэрлэрне сыйныфта укып, аларны шэхерлэп тикшерY; 2) шул рэвешле тикшергэндэн соц, эсэр хакында (укы-тучы тарафыннан кYрсэтелгэн план буенча) инша яздыру; 3) укучыларныц кYцеллэренэ турыдан-туры тээсир ясар ечен, аерым эсэрлэрне шэрех вэ ^ен-теклэп сыйныфта (укытучы яки укучы тарафыннан) укылуы; 4) эдэбият тарихын ейрэнгэндэ кирэк булачак кайбер зуррак кулэмле эсэрлэрне ейдэ укырга
биреп, шулар хакында укучыларныц берсе тарафыннан сыйныфта доклад укытып, шуныц соцында бетен сыйныф белэн кYмэклэп эсэрне тикшерY.
Эсэрлэр белэн таныштырганда галим тYбэндэге максатларны кYЗ алды-на тотарга кирэклен дэ искэртэ: «1) Нэфис эдэбиятка ^цел куйдыру, аца тэн-кыйть кYзе белэн карарга, аны ацларга кYнектерY. 2) Кешелэрнец и^тимагый тормышындагы, Yзара менэсэбэтлэрендэге сыйнфый аерма вэ керэшне эдэби эсэрлэр кезгесендэ кYрсэтY hэм эсэрнец нинди сыйныфтан чыккан, нинди сыйныф мэнфэгатен яклаучы кеше тарафыннан язылганын ачып бирY. 3) Эдэбият тарихын ейрэнYгэ хэзерлек йезеннэн эдэбиятныц Yзе (аерым эсэрлэр, язучы-лар) белэн алдан таныша тору» [9, б. 282].
Элеге максатка ирешYДЭ автор берничэ юл Yтэргэ мемкинлеген эйтеп уза. Шуларныц берсе дип ул эсэрне ^ентеклэп тикшерY. Бу тикшерY «тыш-кы форма (матурлык, эдэбилек) hэм мендэри^э (эчтэлек) ягыннан карап эсэрне шэрехлэY, тикшерY аркылы эшлэнэ.Тышкы яктан тикшергэндэ эсэр-нец формасына, тезелешенэ, теленэ, матурлык вэ шигърилегенэ, э эчке ягы-на карап тикшергэндэ башлыча тарихи, и^тимагый якларына игътибар ите-леп, эсэрнец язылган заманына, ул заман ^эмгыятьнец икътисади хэллэренэ, сынфый тезелешенэ, эсэрнец авторына, язучыныц чыккан сыйныф вэ даирэ-сенэ, аныц заманындагы и^тимагый хэрэкэт вэ карашларга, шуларныц тик-шерелэ торган эсэрдэ чагылуына, эсэрдэге вакыйга вэ типларга, аларныц характер вэ психологиялцренэ тукталырга мемкин» [9, б. 282]. Бу тикшерY-лэр сыйныфтагы укучылар белэн берлектэ алып барылырга тиешлегенэ дэ басым ясый.
Эдэби эсэрне ^ентеклэп тикшерYне Г. Рэхим беренчесе, укытучы hэм укучы арасында телдэн эцгэмэ рэвешендэ, икенчесе, телдэн тикшергэннэн соц инша яздыру ысулы ярдэмендэ алып баруны кулай кYрэ. Моннан тыш эцгэмэ рэвешендэ тикшергэндэ hэм инша яздырганда эсэр укучылар тарафыннан алдан укылган булуын меhим шартларныц берсе булуын искэртэ.
Галим шулай ук эсэрне ^ентеклэп ейрэнYДЭ доклад хэзерлэY ысулын да отышлы дип саный. Ченки укучы Yзенэ тэкъдим ителгэн теманы ейрэнеп, Yзлэштерэ. Соцыннан сыйныфташлары алдына чыгып Yзенец докладын тэкъдим итеп, аныц турында сыйныфта фикер алышу оештыруны уцай кYренеш-лэрнец берсе икэненэ игътибар итэ.
Элеге дэреслэрдэ автор укытучы роленец меhимлегенэ дэ басым ясый. Укытучы hэрвакыт юл ярып баручы: инша яздырганда да, аерым укучылар-га доклад биргэндэ дэ аныц максаты сыйныф белэн берлектэ эсэрне тикше-реп анализ ясау, инша Иэм докладларныц тэфсилле планын тезету И.б. гый-барэт.
Г. Рэхим мэктэптэ эдэбият укытканда эдэбият тарихын ейрэнYгэ дэ игътибар бирергэ кирэклегенэ басым ясый. Ченки анда халыкныц ^п гасырлык бай рухи мирасы, мэдэнияте тэфсилле яктыртыла. Эдэбият тарихын укытуны ул ике юнэлештэ алып барырга мемкин ди: 1) эдэбиятка нэфис сэнгать итеп кенэ карап, аныц тарихын эдэби форма, тел Yзгэрешлэрен ейрэщ белэн чиклэп калдыру (эстетизм), 2) эдэбиятныц и^тимагый эhэмиятендэ игътибар итеп, аныц тарихына башлыча фикер вэ идеология ягыннан карап и^тимагый тор-мыш hэм мэдэният тарихы белэн бергэ бэйлэп бару (социологизм). Галим бер чорныц эдэбиятын иц элек шул тарихи дэвер белэн бергэ ейрэщ отышлы дип саный. Шулай ук элеге дэвердэге язучыларныц тэр^емэи хэленэ тукталмый-
ча, аларныц тудырган эсэрлэрен генэ ейрэщ теп максат булуын искэртэ. Ченки язучыныц тормыш юлы эсэрлэрендэ ни дэрэ^эдэ кYренYен ацлар ечен булы-шучы, мэгьлYмат чарасы булып кына тора ди.
Г. Рэхим мэктэптэ эдэбият тарихын ейрэнYне тYбэндэгечэ тэкъдим итэ:
1. «Эйрэнергэ керешелэ торган дэвернец икътисади тезелеше, сыйнфый группалар hэм и^тимагый тормыш;
2. Шул дэверныц эдэби хэяте: эдэбиятта гомуми агым вэ хэрэкэтлэр; шул дэвернец бетен эдэбиятына гомуми характеристика бирY;
3. Шул дэвернец аерым язучылары: а) тикшерелэ торган язучыныц кы-скача тэр^амэи хэле hэм эдэби иж;аты; б) аныц меhимрэк hэм характерлырак булган кайбер аерым эсэрлэрен форма, эчтэлек hэм идея ягыннан ^ентеклэп тикшерY; в) нэти^э буларак, язучыныц гомуми и^атына hэм эдэбият тарихын-да тоткан урынына бер кYЗ йертеп чыгу» [9, б. 289].
Элеге бYленешне автор hэрбер чорда кулланып булмаска да мемкин дип саный. Ченки кайбер вакыт бер дэвергэ кергэн язучыларга аерым тукталып торып булмауны, шуца кYрэ алар турында гомуми характеристика гына биреп китYне уцай кYренеш булуын искэртэ.
Галим татар эдэбияты тарихы материалларын ейрэнYне хронологик тэртиптэ hэм аерым-аерым дэверлэрне яки язучыларны сайлап алып эпизод рэвешендэ тикшерYне максат итеп куя. Г. Рэхим эдэбият тарихын мэктэплэр-дэ ейрэнYДЭ хронологик юл отышлы дип саный, ягъни эдэбиятта татар хал-кыныц тарихы дэверлэр кузлеге аркылы каралып буленэ. Аныц фикеренчэ, элеге юл укучы балаларныц гыйлем белэн системалы рэвештэ танышулары нигезендэ аларда деньяга системалы караш булдыруга ярдэм итэчэк ди.
Галим татар эдэбияты тарихын ейрэнYне 4 дэвергэ бYлеп тэкъдим итэ:
Ыру-патриархаль халык дэвере эдэбияты. Бу дэвер ечен хас булган эдэбият халык эдэбияты булып, ул хэзерге заманда безгэ мэгълYм булган (халык теленнэн ^ыелган) нэмYнэлэр буенча ейрэнелэ.
Феодализм дэвере эдэбияты. Язма эдэбият тарихы шушы дэвердэ баш-лана. Бу дэвер XIX гасырныц ахырларына чаклы сузыла.
Капитализм дэвере эдэбияты. Татарда капитализм YCY нигезендэ туган дини реформачылык, миллэтчелек, гарэпчэлек рухындагы эдэбият.
Октябрь революциясеннэн соцгы дэвер эдэбияты. И^тимагый революция hэм пролетариат диктатурасы нигезендэ мэйданга килгэн эдэбият. Бу дэверне ейрэнY соцгы заманны да эченэ алып, эдэбияттагы иц соцгы агым-нарга да кагыла.
Элеге бYленешне галимэ Д. Заhидуллина да отышлы дип саный: «Татар тарихы, теле hэм эдэбияты тарихыныц бYгенге Yсеш баскычында без нэкъ менэ Г. Рэхим [...] концепциясенец дерес икэнлеген таныйбыз, элеге тарих-ларны [...] билгелэгэн вакыт кысаларында, Орхон-Енисей ташъязмаларыннан башлап ейрэнэбез» [4, б. 11].
Г. Рэхим мэкалэдэ дэверлэрнец кайберсен уцайлык ечен берничэ дэвер-челеккэ бYлеп ейрэнYне тэкъдим итэ. Мэсэлэн, капитализм дэверен тYбэндэ-гечэ бYЛYне кулай курэ: 1. Хэзерлек hэм тел эшлэнY дэвере. 2. «Тэр^еман» дэвере (теп идея: панисламизм дини ислачылык hэм ^эдидчелек). 3. 19051917 нчы еллар арасындагы дэвер (теп идея: миллэтчелек-партюркизм, татар-чылык). Э соцгы дэверчекне тагын икегэ: а) революция заманы, б) реакция заманы дип карау отышлы булуына басым ясый.
Магалада aвтoр «язyчылaрныц и^т^рым бYлгаламича, бeтен килеш eйранергаме, яки aерым язyчылaрныц иждди даверларен бернича давер aрa-cындa кисакларга бYлеп eйранергаме?» [9, б. 61] диган coрayгa кaрaтa дa Yзе-нец фикерен ^иткера. Эдабият тaрихын тyлыcынчa eйранмаганда, даверларне гена aлгaндa, адабиятны hар вaкыт и^т^^гай даверлар белан байлап бaргaн-гa, aерым язyчылaрны гынa eйранY мeмкин тYгел дип aцлaтa. Шуныц eчен язучыныц иждтын eйранганда бернича даверлар (яки даверчелеклар) aркылы aлaрныц и^тын бYлгалап ^ар даверне Yтканда aерым тyктaлып) кaрaргa ки-раклеген accызыклый. Шyлaй дa язучыны мeмкин кaдар бер даверга байлап, шул давер эченда гена eйранеп бетерYне oтышлы булуын искарта. Масалан, Фaтих Aмирхaнны 1905-1917 еллaр aрacындaгы даверчелекта, Сагыйт Рамиев, Тугай шигырларе ике ревoлюция aрacындaгы даверга сыеп бетYне увдй куре-неш дип ararn. Эммa Ма^ит ^фури, Гaлимж;aн Ибрahимoв шикелле язyчылaр иждтын бер давер кYламенда гена тикшерY мeмкин тYгел ди. Aлaрныц иждт-лaрыныц тeп хaрaктеры яда даверга керY белан кискен равешта YЗгарY сабапле, aлaрныц асарларен тeрле даверларда тикшерY oтышлы булуын искарта.
Автор алеге хезматенда экcкyрcлaр масьаласена да тукгалып Yта. Ул тa-тaр адабияты тaрихын eйранганда бaшкa хaлык адабиятлaры белан да тaны-шырга hам aлaрныц тaтaр адабиятынa таэсирен айтеп китYне кирак дип caный. Taтaр адабиятыныц бaшкa хaлыклaр адабиятлaрынa мeнаcабатен билгелап, aлaргa гoмyми равешта магълYмaт биреп китY увдй кYренеш булуын accbi-зыклый. Чeнки тaтaр адабиятынa бaшкa хaлыклaр адабиятлaрныц таэсире hарвaкыт булып тoргaн. Taтaр адабиятын бeтендeнья адабиятыннaн aерып тикшерYне гaлим бик зур ялгышлык булыр иде ди. Масалан, бoрынгы тaтaр адабиятын ^^агенда чыгытaй, иске гocмaнлы hам фaрcы адабиятынa; яда тaтaр адабиятыныц бaшлaнгыч даверен тикшерганда, яцa гocмaнлы, урыс ада-биятынa; Tyкaй хaкындa ceйлаганда Пушкин, Лермoнтoв, Бaйрoнлaр иждты-нa тyктaлып китY oтышлы булыр иде дип искарта.
Г. Рахимнец бу магаласе шмплекслы прoгрaммaгa нигезланеп язылган хезмат. Чeнки 1923 еллaрдa мактапларда кoмплекcлы укыту cиcтемacы килеп кера. Элеге œ^^a бaрлык фаннарне шмплекс халенда кaрayны aлгa куя. Укыту даYлат гыйльми coвет тaрaфыннaн тeзелган, «кoмплекcлы прoгрaммa-лaр» ярдаменда aлып бaрылa бaшлый. Г. Рахим алеге магаласенда кoмплекc ыcyлынa нигезланеп адабият укыту бyенчa Yзенец фикерларен такъдим ита. «Бу юл белан aерым бер масьалане яки тормышныц aерым бер eлешен мayзyг (темa) итеп aлып, адабиятны тикшерYне шул темa тирасенда айландерасец» [9, б. 283] hам ул хезматенда бернича темaны такъдим ита. Масалан, «Taтaр адабиятындa эшчелар тoрмышы», «Myллaлaр тормышы» дип aлгaндa адабият-тaгы мaтериaллaрны тeрле грyппaлaргa ^ыеп, ^амгыятьтаге aерым сыйныф-лaр ягыннaн кaрaп кoмплекcлaнa. Беренчесе, адабият асарларе бyенчa тикше-рела тoргaн сыйныф (мaтди яки икътиcaдый яктaн, магънави-мадани яктaн, пcихoлoгия ягыннaн); икенчесе тeрле даверларда тeрле cыйныфтaн чыккaн язyчылaрныц бер тормышны ничек итеп кYрcатерга тырышyлaры. Moндый кoмплекcлaрны тeзеганда мeмкин кaдар тeрле-тeрле даверларда, тeрле сыйныф язyчылaры тaрaфыннaн язылгaн асарлардан шул темaтикaны яктырткaн eлешен гена тикшерерга тырышырга кираклегена бacым ясый.
Шyлaй ук шмплекс ^^^achi белан эшлаY даверенда ул yкyчылaргa бaрлык магълYмaтлaрны такъдим шуне мaкcaт итеп кyймacкa чeнки
укучы барлык материалны исендэ калдыра алмый. Материалны бYЛгэлэп, тиешле рэвештэ мэгълYмат бирYне галим укытучы карамагына тапшыра: «Укытучы Yзе шул мэсьэлэгэ бэйлэнешле материал белэн терле рэвештэ та-ныш булып, шэкертлэрне шулар арасыннан сайлап алынган характерлы (характерный) бер ничэ эсэр яки аерым-аерым кисэклэр белэн таныштырса, шул ^итэ. Башкалары турысында телдэн генэ сейлэп узарга да ярый» [9, б. 284]. Димэк элеге хезмэтендэ автор эдэбият укытуга гына басым ясамый, э педагог буларак балаларныц Yсешенэ дэ игътибар итэ.
«Зур террор» корбаннарыныц берсе Гали Рэхимнец эшчэнлеге купкыр-лы. Ул ейрэнгэн елкэнец hэммэсендэ дэ диярлек якты эз калдырган шэхес. Галимнец татар эдэбияты тарихын ейрэнYгэ, укытуга караган куп кенэ фи-керлэре, тэкъдимнэре хэзерге татар эдэбиятын укытканда да уцышлы кулла-ныла. Аныц фэнни хезмэтлэре бYгенге кендэ дэ эhэмиятен югалтмый. Ченки хезмэтлэрендэге бай фактик материаллар хэзер дэ эдэбият белгечлэре ечен кыйммэтле чыганак булып хезмэт итэлэр.
Эдэбият исемлеге
1. Азизова-Хеснетдинова Г. Гали Рэхим: тормышы hэм и^аты // Фэнни Татарстан. 2003. № 2. 52-59 б.; Гали Рэхим - эдэбият тарихчысы. Казан, 2005. 159 б.
2. Галиева Э. Татар эдэбияты фэненец ике йолдызы // Милли мэдэният. 2002. №2. 4-24 б.; Татар эдэбият белемендэ культура-тарих мэктэбе. Казан: Фэн, 2002. 310-314 б.
3. Даутов Р. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиографик белешмэ. Казан: Татар. кит. нэшр., 1986. 391-393 б.; Догасыз еллар корбаны // Мирас. 2002. № 11. 53-56 б.
4. Заhидуллина Д. Кереш CYЗ // Гали Рэхим. Сайланма эсэрлэр. Казан: Татар. кит. нэшр., 2004. 7-17 б.
5. ИбраИимова Ф. Сабыйларны YЗ итеп // Ватаным Татарстан. 1992. 20 ноябрь.; Гали Рэхим // Татар эдиплэре, мэгърифэтчелэре (XX йез башы): Биобиблиографик CYЗлек. Казан, 2005. 166-169 б.
6. Казан дэYЛэт университеты архивы. 2 тасв., 1 бэйлэм, 4а эш.
7. Книга Памяти жертв политических репрессий. Т.1. Казань: Книга Памяти, 2000. 543 с.
8. Мэ^диев М. Эдэбият hэм чынбарлык. Казан: Татар. кит. нэшр., 1987. 118-144 б.; Эгэр бэхетец кара булса... // Социалистик Татарстан. 1990. 20 декабрь. Каhэрлэнгэн язмыш // Татарстан хэбэрлэре. 1992. 24 октябрь.
9. Рэхим Г. Урта мэктэплэрдэ эдэбият укыту турында // Мэгариф. 1924. № 5. 280-290 б.; 1925. № 1-2. 57-62 б.
10. Татарстан республикасыныц Милли архивы. -1487 ф., 1 тасв., 65 эш.
11. Татарстан фэннэр академиясе Г. Ибраhимов ис. Тел, эдэбият hэм сэнгать институты Кулъязмалар hэм текстология бYлеге Мирасханэсе. 139 ф., 2 тасв.
12. Хафизова С. Репрессированный ученый // Гали Рэхим: тарихи-доку-менталь, эдэби hэм биографик ^ыентык. Казан: Ж|ыен, 2008. 400-406 б.
13. Яхин А. Yзэк меселман хэрби коллегиясе hэм татар язучылары // Совет эдэбияты. 1958. № 10. 115-119 б.
A.M. (a<|>iiim
Автор турында белешмэ: Сафина Алия МэгъсYм кызы, филолгия фэн-нэре кандидаты, Татарстан Фэннэр Академиясенец Ш. Мэр^ани исемендэге Тарих институты Милли мэгариф hэм теориясе Yзэге фэнни хезмэткэре (Казан шэh.), e-mail: [email protected]
Нэшрият тарафыннан кабул ителде 15.04.2019.
Басмага куелды 13.05.2019.
VICTIM OF THE "GREAT TERROR" (IN CONNECTION WITH THE 125TH ANNIVERSARY OF THE BIRTH OF GALI RAHIM)
Aliya Safina
Sh. Marjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences Kazan, Republic of Tatarstan, Russian Federation [email protected]
Abstract. The article provides an overview of the scientific and pedagogical activity of the famous literary critic, folklorist, writer, teacher Gali Rahim, one of the victims of Stalin's repressions. On the example of educational work of the teacher-scientist the most important preconditions of studying of history of the Tatar literature at school are defined.
Keywords: Gali Rahim, repression, scientific and pedagogical activity, school, history of Tatar literature, epoch.
For citation: Safina A.M. Victim of the "Great terror" (in connection with the 125th anniversary of the birth of Gali Rahim). Tyurkologicheskie issledovaniya = Turkological Studies. 2019; 2(3): 62-70. (In Tatar)
References
1. Azizova-Hesnetdinova G. Gali Rahim: tormyshy ham i®;aty // Fanni Tatarstan. 2003. № 2. 52-59 b.; Gali Rahim - adabiyat tarihchysy. Kazan, 2005. 159 b. (In Tatar)
2. Galieva E. Tatar adabiyaty faneneq ike joldyzy // Milli madaniyat. 2002. №2. 4-24 b.; Tatar adabiyat belemenda kul'tura-tarih maktabe. Kazan: Fan, 2002. 310-314 b. (In Tatar)
3. Dautov R. Sovet Tatarstany yazuchylary: biobibliografik beleshma. Kazan: Tatar. kit. nashr., 1986. 391-393 b.; Dogasyz ellar korbany // Miras. 2002. № 11. 53-56 b. (In Tatar)
4. Zahidullina D. Keresh syz // Gali Rahim. Sajlanma asarlar. Kazan: Tatar. kit. nashr., 2004. 7-17 b. (In Tatar)
5. Ibrahimova F. Sabyjlarny yz itep // Vatanym Tatarstan. 1992. 20 noyabr'.; Gali Rahim // Tatar adiplare, mag"rifatchelare (XX jez bashy): Biobibliografik sYzlek. Kazan, 2005. 166-169 b. (In Tatar)
6. Kazan daYlat universitety arhivy. 2 tasv., 1 bajlam, 4a esh. (In Tatar)
7. Kniga Pamyati zhertv politicheskih repressij. T.1. Kazan': Kniga Pamyati, 2000. 543 s. (In Russian)
8. Mahdiev M. 3dabiyat ham chynbarlyk. Kazan: Tatar. kit. nashr., 1987. 118-144 b.; 9gar baheteq kara bulsa... // Socialistik Tatarstan. 1990. 20 dekabr'. Kaharlangan yazmysh // Tatarstan habarlare. 1992. 24 oktyabr'. (In Tatar)
9. Rahim G. Urta maktaplarda adabiyat ukytu turynda // Magarif. 1924. № 5. 280-290 b.; 1925. № 1-2. 57-62 b. (In Tatar)
10. Tatarstan respublikasynyq Milli arhivy. 1487 f., 1 tasv., 65 esh. (In Tatar)
11. Tatarstan fannar akademiyase G.Ibrahimov is. Tel, adabiyat ham sangat' instituty Kul"yazmalar ham tekstologiya bYlege Miraskhanase. 139 f., 2 tasv. (In Tatar)
12. Hafizova S. Repressirovannyj uchenyj // Gali Rahim: tarihi-dokumental', adabi ham biografik ^yentyk. Kazan: ^yen, 2008. 400-406 b. (In Tatar)
13. YAhin A. Yzak meselman harbi kollegiyase ham tatar yazuchylary // Sovet adabiyaty. 1958. № 10. 115-119 b. (In Tatar)
About the author: Aliya Safina, Cand. Sci. (Philology), researcher of the Center of history and theory of National Education, Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (420014, Kazan, Baturin str. 7, Russian Federation), e-mail: [email protected]
Received April 15, 2019. Accepted for publication May 13, 2019.
