CC BY
62
ВЕСТНИК ТГГПУ. 2008. №1(12)
ОПАСНЫЕ ГЕРОИ ОПАСНОГО ВРЕМЕНИ © Г.Р.Гайфиева
В статье впервые сопоставительно анализируются произведения таких татарских писателей, как М.Хузин, Н.Гыйматдинова и И.Сирази.
Мэгьсум Хущин, Нэбирэ Гыйматдинова, Искэндэр Сиращи - бу язучыларны хэзерге татар прозасыньщ еч буын вэкиле дип санарга була. М.Хущин - татар эдэбиятыныц аксакалы, хикэяче. Н.Гыйматдинова да бу жанрда бик кYптэннэн ищат итэ. И. Сиращи исеме эдэбият деньясында эле яцарак кYренэ башлады. "Йолу", "Манара", "Гыйсметдин тэYбэсе" хикэялэрендэ бу еч буын эдиплэре бер Yк тема, бер Yк терле мэсьэлэлэрне ^тэргэннэр.
Yткэнгэ кYЗ салсак, кайсы гына чорны алып карама, гади халык беркайчан да щицел яшэмэгэн. Башта ул ханнарга, алпавытка, байга бил бегэ. Э совет заманында бу урынны район секретарьлэре, колхоз щитэкчелэре, авыл советы рэислэре ала. Ленин, Сталин исеменнэн гади халыкны изYлэрен дэвам итэлэр. Шул елларныц шаукымы эдэбиятта да чагылыш таба. Элеге хикэялэрдэ без нэкь менэ шундый геройлар белэн очрашабыз. Алар кайчандыр Yзлэрен деньяныц тоткасы дип санаган, тик ул заманнар инде узып киткэн. Лэкин бу геройларныц Y3 урыннарын бирэселэре килми, алар Yзлэренец кылган хаталарын танырга телэмилэр.
Хикэялэрнец Yзлэренэ ^з салыйк. М.Хущинныц "Йолу" хикэясе авылга Багдасар Исбаховныц кайтып керYе белэн башланып китэ. Хикэя щирлегенэ аяк басу белэн укучыны сораулар билэп ала: кем ул, моцарчы кайда йергэн? Автор эсэр барышында салмак кына йомгакны чишэ. Багдасар егерме елдан соц туган авылына эйлэнеп кайткан. Колхоз рэисе ФэрдYC Зэбиховныц изYенэ тYЗЭ алмыйча ташлап киткэн ул туган нигезен. Кылган явызлыклары ечен Этэлге кушаматы алган рэис урын естендэ ята. Ьэркемнец кайгысын Yзенекедэй кYтэрергэ эзер ярдэмчел авыл халкы аца булышырга ашыкмый. "Авылда шул исерекбаш Этэлге рэнщетмэгэн кеше юк та бугай," - ди автор [1]. Бу уцайдан Н.Гыйматдинова герое Нурулланыц уйланулары кызыклы: "Бу авылда Нурулла яшэсэ ни,
яшэмэсэ ни, аны белYче дэ юк. Кая ул чакыру-эндэшY, очраганда кайберэYлэре сэламен дэ алмыйча, кYрмэмешкэ сабышып уза. Э ул бит ялгызлыктан туйды. Аныц бар деньясы - тар ишегалды иде. Капка артындагы деньяга ул сыймады. Энэ, ат карагы Гыйбадулла хэтле
Гыйбадулланы Y3 арасына алды халык, югыйсэ, ул атны шушы авылда гына урлап сата иде. Гомер буе термэ сэкесендэ аунаган башкисэр Сабирны да сыйдырды авыл, читкэ щибэрмэде, э аны..." [2] Нурулла да ФэрдYC хэлендэ. Ни ечен кичермилэр соц аларны? Ченки алар, хезмэт урыннарыннан явызларча файдаланып, дистэ еллар дэвамында халыкка канлы яшь тYктерэлэр. ФэрдYC Зэбихов Багдасар гаилэсенэ бик ^п зыян сала. Этисе Исбах картны советка яла яга, авыл халкын дин тотарга енди дип термэгэ яптыра. Yзе тезэткэн комбайн белэн авыл эйлэнгэне ечен Багдасарны колхоз техникасы белэн сейгэн кызы янына чаба дип щавапка тарттыра. Горур егет штраф бэрабэренэ йортын тапшырып, Yзе авылдан чыгып китэ. Менэ егерме елдан соц Багдасар авылга кире кайткан. Телэге - авылны тергезY, элеккеге урынга мэчет салдыру. Лэкин hаман ФэрдYC аяк чала. Авылныц иц тYренэ -мэчет урынына - ул йорт салган.
Мэгьсум Хущин егерме елдан соц яцадан очрашуны сурэтли. Зэбиховныц тышкы hэм эчке деньялары тэцгэллэштереп сурэтлэнэ: "йезе бик Yзгэрмэгэн икэн Этэлге ФэрдYCнец. Яцаклары hаман да кацгыл - очлыкый сеякле. Шэлпек иреннэре, яше олыгаюга карамастан, hаман да шул килеш, чэй эчкэндэ, стаканныц яртысына диярлек щитеп сэлперэеп торалар. Ьаман да кYCЭ-сакалы ике бертек, таракан мыеклары кебек шулар, мелаем татар картларыча сакал Yстерергэ насыйп булмаган моца. Ьэркем бер тек бирсэ, ^сэ кеше дэ сакаллы булыр, дилэр бугай да, эмма авылда Этэлге ФэрдYCкэ игелек кылучы табылмаган. КYЗлэре hаман да кылпа, моннан да ары кысыклану, мегаен, мемкин дэ тYгелдер. Йезендэге-битендэге зур Yзгэреш аннан итнец бетенлэй качуындадыр, Yтэ дэ ядау-ябык Этэлге ФэрдYс" [1]. Бу бэялэмэ Багдасар ^злегеннэн чыгып бирелэ, монда Зэбиховка карата нэфрэт ачык чагыла. Киц щилкэле, таза бэдэнле Багдасар янында ул хэзер кечсез. Исбахов, ФэрдYCнец еен кYчереп, мэчет салуга ирешэ. Эллекеге колхоз рэисенец йортын кYчергэндэ баздан тоннадан артык икмэк чыга. КYпме халыкныц авызыннан езеп щыйган бу байлык инде серсегэн, яраксызга эйлэнгэн. ^з яшьлэре хисабына тупланган мал ФэрдYCкэ шатлык
ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
китерми. Зэбиxов кылган явызлыклары єчєн тэYбэгэ дэ килергэ єлгєрми, Yлэ. "Ходай
ярлыкасын сине, генЛларыцны йолсын. Без фанилардан ризалык-телэк шул" [1] - ди аныц щэсадын щиргэ ицдергэндэ Багдасар.
Хикэянец исеменэ ^з салыйк - "Йолу". Э нигэ йолу, кичерY тYгел. Эсэрнец соцгы юлларында автор уйланулары аша без бу CYЗнец чын мэгънэсенэ тешенэбез. ФэрдYC кылган явызлыкларны кичереп булмый икэн бит. Э АллЛы тэгалэ, чыннан да, аныц гена^арын йоларга уйлагандыр. ФэрдYC YЗ кылганнары єчєн щэза алырга елгерми, Yлеп китэ. И.Сиращи xикэясендэ дэ ФэрдYC Зэбиxовка оxшаган Гыйсметдин бар. Аныц герое белэн чагыштырганда Зэбиxов бэxетлерэк, ченки ул унбиш ел буе Yзе явызлык кылган кешелэрдэн рэxим-шэфкать кетеп ятмый. Гыйсметдиннец тэYбэгэ килYен бетен авыл кетэ. Лэкин ул ашыкмый, андый кешелэр Yкенэ белэ микэн. "Синнэн бэxиллэY сораган кеше бармы соц эле монда?! Mин эллэ гаеплеме? Заманы шундый иде аныц, заманы," - ди И.Сиращиныц герое Гыйсметдин [3]. Алар бетен кылган явызлыкларын заманга сылтап калдырдылар. Лэкин иртэме-соцмы щавап тоту кене килэ. Заманында бетен авылны дер селкетеп торган Гыйсметдин дэ урын естендэ, аны да сырxаy аяктан еккан. Сюжет сызыгындагы каршылык -Гыйсметдиннец эчке каршылыгы. Ул Yзенец гаепле булуын ацлый, лэкин танырга телэми, бетенесен заманга сылтап калдырырга омтыла. Экспозициядэ Гыйсметдиннец бу кадэр кYп гeнаhлар кылуга ничек килYе сейлэнелэ. Сугыш башлана. Гыйсметдин дэ сугышка алына. Ул heщYм барышында снаряд чокырына тэгэрэп тешэ. Анда инде Yле немец солдаты ята. Гыйсметдин тиз генэ немецныц автоматын ала да сул кулыныц терсэк турысына атып щибэрэ. Ике ай госпитальдэ яткач, кулыныц сугышка яраксызлыгы мэгълYм була - терсэк турысында сеяклэр чэрдэклэнгэн, бегелми. Шулай итеп, фронттан Чулак Гыйсметдин булып, чокыр тебендэ ятып калган немец солдаты ечен ^крэгенэ "Батырлык ечен" медале тагып кайта. Фронттан кайткач, Гыйсметдинне председатель итеп куялар. Райком алдында яxшы булып кYренер ечен xалыкныц бетен икмэген кырып-себереп фронтка щибэрэ. Гыйсметдинне райком щыелышларында башкаларга Yрнэк итеп куялар, аныц турында газеталарга язалар. Авыл xалкыныц нэрсэ ашап торуы аларны кызыксындырмый. Э xалык ачлыктан шешенэ. Yзенэ ашлык сорап, ялварып килгэн ялгыз xатыннарны Гыйсметдин кYп рэнщетэ. Тик Yкенми, Yзлэре гаепле, "энэ Mицсылy тYЗде бит,
ачлык та аны сындырмады, щаны телэгэн аларныц, щаны..." - ди [3]. Бик кыйммэткэ тешэ Mицсылyга тYземлеге: кYкрэк баласы ачлыктан шешенеп Yлэ. "Ул баланы щирлэп кайтканда кара айгыры белэн нэкъ каршына килеп чыкты аныц Гыйсметдин. Авылдашлары кайсы-кая сибелделэр, тик Mицсылy гына юл бирмэде, айгырны йегэненнэн тотып туктатты.
- Син генэ гаепле баламныц Yлемендэ. Yзецнекелэрнец игелеген кYрмэ, щан биргэндэ янында су салырдай кеше булмасын, щеназацны ятлар озатсын" [3]. Ул чакта Гыйсметдин бу CYЗлэрдэн келэ генэ. ДYрт улыныц Yлеменнэн соц да каргышка ышанмый ул. Соцгы улы Дамир асылынып Yлгэч тэ, карт тэYбэгэ килергэ ашыкмый. Этисен караудан туеп асылына ул. КYрэсец, бу кеше балаларында да мэрxэмэт, изге ^целлелек кебек сыйфатларны тэрбияли алмаган: "Yлэ дэ алмады бит ичмасам. Yзен дэ, мине дэ газаплап ята. Гомер узып бара. Яшьлегем шуныц сасысын щыештырып Yтеп китте. Энэ, яшьтэшлэрем инде кызларын кияYгэ бирэ башлады, шапылдатып оныклар сеялэр. Э мин ни кYрэм бу деньяда? Mero шул лэгэн тулы авыру карт чYпрэклэрeннэн башка мин ни кYрэм? Mинeм бит балаларым да, xатыным да юк. Авыру карт карап ятмыйм дип xатын туйдан соц ике айдан ата-анасына кайтып китте. Инде бу юлы эллэ Yлэмe, эллэ мин дэ кешечэ яши башлыйммы дигэн идем, юк, тагын элеккечэ Yк. Эллэ исэбе йез ел яшэргэме инде?!" [3].
Хикэялэрдэ вакыт икегэ бYлeнгэн: бYгeнгe кен hэм Yткэн. Гыйсметдиннец бYгeнгeсe - ул сейлэшэ дэ, кымшана да алмыйча урын естендэ ята. Озак вакыт xэрэкэтлэнмичэ ятканга кYрэ, аныц тэне чери башлаган, лэкин ул Yткэннэр ечен Yкeнми. Yткэн заман аныц ацы аша бирелэ. Хикэягэ килеп кергэн hэрбeр яца геройны кYргэннэн соц ул аныц белэн бэйле Yткэндэгe вакыйгаларны искэ тешерэ hэм алар белэн бэйле рэвештэ Гыйсметдиннец яцадан-яца гена^ары ачыла бара.
Элеге еч xикэя тема, ^тэргэн мэсьэлэлэр буенча гына тYгeл, э сюжет тезелеше ягыннан да оxшаш. H.Гыйматдинованыц "Mанара" xикэясe дэ элеккеге колxоз рэисенец авыл xалкы тарафыннан читкэ тибэрелеп картлык кенен YткэрYeн сyрэтлэY белэн башланып китэ. Hичeк кенэ авыр булмасын, Hyрyлла кылган гамэллэре ечен Yкeнми. Лэкин автор кеше ^целенэ YкeнYнeц иртэме-соцмы килYeн кYрсэтэ. Хикэядэ ике щитэкче сурэтлэнэ: авыл советы рэисе Зарифулла hэм колxоз башлыгы Hyрyлла. Аларныц тормыш юлы бер терле башланып китэ: укыйлар, гаилэ коралар. Хэтта тышкы кыяфэтлэре дэ оxшаш. Лэкин деньяга карашлары
Г.Р.ГАЙФИЕВА
бугэн. Ике терле xолык - ике терле язмыш. Зарифулла x^h^ ечен тырыша, гадилеге, гаделлеге белэн абруй казана. Э ^руллада бу сыйфатлар юк. Халыкныц Зарифулланы ^брэк якын итYe аныц тен йокысын качыра. Зарифулла, картлар гозерен тыцлап, совет заманында (!) мэчетне яцарта, яца ай куйдыра. Соцыннан бу манара ^рулланыц тешенэ кереп йедэтэ. Ул Зарифулланы термэгэ яптырып, айны урлап, xалык кYцeлeннэн аны сызып ташламакчы була. Лэкин начарлык белэн xeрмэт яулап булмый. Колxоз рэисе манараны яндыруга ук барып щитэ. Бу эштэн xэтта бер телем икмэккэ тилмергэн зимагур Шакирщан да баш тарта: 'Мэчет
манарасын яндырганчы ачлыктан Yлэм мин, абзый..." - ди ул [2]. ^рулланы кылган
гамэллэре ечен Yкeнeргэ нэкъ менэ манара "мэщбYP итэ". Кен дэ тешендэ кYрэ ул аны. Теш И. Сиращи xикэясeндэ дэ очрый. Mонда да шундый ук роль башкара. Гыйсметдин ачлыктан шешенеп Yлгэн Mицсылyныц баласы белэн саташа: "Тешлэре гел бер аныц. Энэ ачлыктан шешенеп Yлгэн баласын аца сузып Mицсылy килэ. Баласыныц Yлeм ачысы белэн ямьсезлэнгэн зэп-зэцгэр йезен Гыйсметдиннец борын тебенэ Yк суза.
- Син генэ Yтeрдeц нарасыемны! Hэсeлeц корысын, щан биргэндэ бер тамчы су салучыц булмасын, щеназацны ятлар озатсын!
Гыйсметдин башын читкэ бормакчы, бора алмый, карарга мэщбYP була. Бала шулчак кисэктэн ^злэрен ачып щибэрэ hэм йезендэ усал елмаю пэйда була.
- Эйдэ, минем янга. Mонда сине кетэлэр, - ди ул гYPДЭн чыккан тавыш белэн пышылдап, Гыйсметдин аныц щан ешеткеч салкын сулышын да тоя xэтта. Бу тешне кYргэн саен салкын тиргэ батып уяна ул" [3].
Хикэялэр ечесе дэ персонажларныц Yлeмнэрe белэн тэмамлана. H.Гыйматдинова hэм M.Хyщин
геройларына ул бик тиз килсэ, И.Сиращиныц Гыйсметдине кYп газаплардан соц гына бу деньядан китэ. hэрбeр кылган гена^і ечен ул фани деньяда щавап тота.
M.Хyщин xикэясeндэ алгы планга xалыкка бик куп авырлыклар китергэн ФэрдYCнe тYгeл, э аныц тарафыннан рэнщетелгэн Багдасарны куя. Аныц тормышын, YЗ урынын тапкан кеше булуын сyрэтлэY белэн гуя автор Зэбиxовка энэ, кYP, теге вакытта рэнщеткэн идец, менэ ул кем булган дип эйтергэ тели. H.Гыйматдиновада эсэрдэге вакыйгалар Hyрyлла ^злегеннэн чыгып сурэтлэнэ. Э И.Сиращида xикэя тулаем Гыйсметдиннец эчке монологы аша сейлэнелэ. hэрбeр вакыйга, кYрeнeш аныц анализы аша укучыга барып ирешэ. Гыйсметдин эсэр дэвамында авызын ачып бер CYЗ дэ эйтми. Хикэядэ аныц уйланулары гына бирелгэн. Автор герое алдына терле сынаулар куя-куя аныц тэYбэгэ килYeнэ ирешэ. Шул рэвешле И.Сиращи укучы кYцeлeнэ нык тээсир итYгэ ирешэ.
0ч xикэя, еч герой hэм бер YK терле язмыш. Mондый геройларныц эдэбиятта еш очравы, кYрэсeц, очраклы тYгeл. Ченки алар илебезнец, щэмгыятебезнец таржиннан алынганнар. Ул елларныц шаhитлары моца оxшаш тагын эллэ кYпмe вакыйгалар сейли алырлар иде. Hyрyлла, ФэрдYC, Гыйсметдин кебек геройларны совет системасы тудырды. Э бу кешелэр исэ, YЗ чиратларында, бетен кылган явызлыкларын заманга сылтап калдырдылар. Бу урында шагыйрь Р.Фэйзуллинга кушылып, щаныцныц ваклыгын сылтама заманга диясе килэ.
1. Хущин M. Айныц уты cy^ot. Казан, 2004.
2. Гыйматдинова H. Икебезгэ дэ авыр. Казан,
2002.
3. Сиращи И. Гыйсметдин тэYбэсe// Казан утлары,
2006, №1
DANGEROUS CHARACTERS OF PRECARIOUS TIMES
G.R.Gaifieva
The article is the first attempt of comparative analysis of M.Khuzin, N.Gimatdinova and I.Sirazi's works.
