CC BY
21
УДК 930.2
АЙДАР ХЭЛИМНЕЦ «ТАЛ БАЛАСЫ ТАЛХАВЕТДИН» ЭСЭРЕНДЭ
МИЛЛЭТ ЯЗМЫШЫ
Г. М. Галимуллина
[email protected] Набережночелнинский государственный педагогический университет
Аннотация. В статье производится краткий исторический очерк жизни и творчества известного татарского поэта, драматурга и публициста. Рассматривается нравственно-философский пласт его произведения "Сын ивы Талхаветдин". А также анализируется идейно-тематическое содержание рассказа.
Ключевые слова: нравственно-философский пласт, идея, национальная концепция, символ
Татар эдэбиятында заман шаукымына иярмэгэн, кыйбласына тугрылык саклаган, эсэрлэреннэн зыялылык ертелеп торган эдиплэр теркеме бар. Халык язмышы, миллэт язмышын ин югары кыйммэт дип таныган мондый эдиплэр арасында Айдар Хэлим (Борис Нэ^метдин улы Хэлимов) лаеклы урын алып тора.
Айдар Хэлим 1942 елнын 1 нче гыйнварында Башкортстан Республикасынын Миякэ районы Бэлэкэй (Кече) Кэркэле авылында укытучы гаилэсендэ туа. Этисе Беек Ватан сугышынын сонгы айларында Ь1элак булганлыктан, эдип бала чактан ук ярым ятим хэлдэ, ачлы-туклы тормышнын бетен авырлыкларын куреп hэм уз жилкэсендэ татып усэ. А.Хэлим тормышны терле яктан к^ргэн, терле елкэлэрдэ эшчэнлек курсэткэн тэ^рибэле кеше кузлегеннэн бэяли. 1968 нче елларда Айдар Хэлим Тубэн Кама шэhэрендэ нефть химиясе комбинаты тезелешенен техник хэбэрдарлык бюросында инженер, радиожурналист, балта остасы булып эшли. Азатлыкка омтылу, каршылыкларны ^инеп чыгу, кыйбласына тугрылык саклау кебек сыйфатлары шушы елларда ачык чагыла башлый. Ул, Тубэн Камада яшь эдиплэрнен "Кама таннары" исемле эдэби берлэшмэсен оештыра hэм аны берничэ ел буе ^итэкли. Монда ул шулай ук татарнын беренче мэдэни оешмала-ры, шул исэптэн, атаклы "Жидегэн чишмэ" мэдэни-агарту берлэшмэсенэ, татар театры-на нигез салуда турыдан-туры катнаша. Шушы елларда соныннан татар, рус, башкорт теллэрендэ басылып, барча миллэт балалары арасында кин танылу табачак "Биктырыш" экият-поэмасын, "Печэн чапканда" поэмасын, "Беренчелэр" дип аталган индустриаль эскизларын иж;ат итэ.
Айдар Хэлим ^итэкчелегендэ оешма актив сэяси эшчэнлек алып бара. Анын теп юнэлеше - миллэт азатлыгы ечен керэш. Нэкъ менэ шушы юнэлештэге эшчэнлек ечен эзэрлеклэулэргэ дучар ителеп, яшь эдип 1971 нче елны туган ^ире Башкортстанга кай-тып китэргэ мэ^б^р була. Туган якларында да ул эдэби эшчэнлеген дэвам итэ. 1990 нчы елнын салкын октябрь аенда ул, татар халкынын хокукларын яклап, Уфа шэhэренен узэк Совет мэйданында татар тарихында беренче тапкыр сэяси ачлык игълан итэ hэм Башкортстан татарлары ечен Туймазы, Уфа татар театрлары оештыруга, яшьлэр ечен "Тул-пар" журналын, "вмет" газетасын, Башкортстан китап нэшриятында татар китапларын чыгаруны юлга салуга ирешэ.
1991 нче елда Айдар Хэлим Язучылар берлеге hэм Чаллы шэhэр советы тарафын-нан яна оештырылган "Аргамак" журналына баш мехэррир итеп чакырыла. 1991 - 1995 нче еллар аралыгында ул татар hэм рус теллэрендэ чыккан бу басманын баш мехэррире булып эшли hэм аны 90 нчы елларнын мэдэни деньясында ин кызыклы журналларнын берсе итеп гамэлгэ куюга ирешэ.
Айдар Хэлим татар шигърияте, татар прозасы, татар публицистикасы hэм татар эдэби-эссеистик тэнкыйте елкэлэрендэ зур активлык белэн эшли. 1967 - 2007 нче еллар аралыгында язылган ивдди сурэтлэмнэр, эдэби бэхэслэр, энгэмэлэр, ачык хатлар
hэм чыгышларны Y3 эченэ алган икетомлыгы ("Йерэгебез белэн местэкыйль", "Сез белэмсез кая барганны?") XX гасырньщ икенче яртысы - XXI гасырньщ башындагы татар эдэби этик-эстетик фикеренец куэтле мисалы булып тора. 2003 нче елда эдип Татарстан Язучылар берлегенец Гаяз Исхакый исемендэге премиясе лауреаты булуга ирешэ. Хэзерге вакытта эдип Татарстанныц Яр Чаллы каласында яшэп ижат итэ. Эйтергэ кирэк, ижатыныц Yзенчэлеклэре, идея-эстетик кыйммэте, бYгенге эдэбиятта тоткан урыны А.Хэлимнец Yзе тарафыннан да тикшерелэ. Мэсэлэн, балалар шигъриятендэ "Орчык-малай Биктырыш" поэмасыныц ролен ейрэнгэн хезмэте шундыйлардан санала ала [8]. Эдипнец "Кыярга тешкэн малайлар","Зелфия деньяга чыга", "Казанбаш", "вч аяклы ат" чэчмэ hэм тезмэ эсэрлэрдэ дэ бала образлары меhим роль башкара. "Тал баласы Талха-ветдин" хикэялэр жыелмасы исэ Yсмерлек чорына кереп баручы балаларны изгелек hэм яхшылык, милли хэтер, жан сафлыгы кебек тешенчэлэр белэн кызыклы, шул ук вакытта уйланырга этэрэ торган формада таныштыра. Татар жанын, татар рухын тоеп яши hэм эшли торган балалар тэрбилэYче мондый эсэрлэрне фэнни ейрэнY - бYгенге чорда акту-аль проблема булып тора.
Теманыц ейрэнелу дэрэжэсе. А.Хэлим ижаты эдэби жэмэгатьчелек тарафыннан игъ-тибарсыз калмый, аныц тормыш юлы hэм ижаты олпат галимнэр, язучылар тарафыннан ейрэнелэ. Мэсэлэн, аныц ижатына югары бэя бирYчелэрдэн, "миллэт каИарманы" дэрэжэсенэ кYгэрYчелэрдэн Ф.Бэйрэмова, М.Эхмэтжановны атарга була [11; б. 5]. Эдип ижаты шулай ук Р.Рахмани [14] hэм Р.Сверигин [17] кебек эдэбият галимнэре тарафыннан терле аспектларда ейрэнелэ.
Фэнни эшнец максаты - Айдар Хэлимнец "Тал баласы Талхаветдин" эсэрен эхлакый hэм фэлсэфи аспектларда анализлау.
Максатка ярашлы рэвештэ, тYбэндэге бурычлар билгелэнде:
1) А.Хэлимнец балалар эдэбиятында тоткан урынын билгелэY;
2) "Тал баласы Талхаветдин" эсэрендэ эхлакый проблемаларныц бирелеше hэм чи-шелешен кYрсэтY;
3) Тал баласы Талхаветдин" эсэрендэ фэлсэфи проблемалар бирелешен ачыклау.
Тикшерену объекты итеп А.Хэлимнец "Тал баласы Талхаветдин" эсэре алынды.
Тикшерещ предметы - эсэрдэ кYгэрелгэн эхлакый hэм фэлсэфи проблемалар.
Кулланылган тикшерY методлары: тасвирлама, психологик, чагыштырма.
Эшебезнец гамэли эhэмияте анда тэкъдим ителгэн материалныц филология факультеты студентлары тарафыннан семинар дэреслэргэ, конференциялэрдэ чыгыш ясарга хэзерлэнгэндэ кулланылу мемкинлеге белэн билгелэнэ.
I бYлек Айдар Хэлим hэм балалар эдэбияты
Балалар эдэбияты - гомуми эдэбиятныц кызыклы да, катлаулы да бер елеше булып тора. Нигездэ игътибар олылар эдэбиятына бирелгэн элеге заманда балалар язучыларын-нан олы талант, саф кYцеллелек, фидакарь хезмэткэ сэлэтлелек талэп итэ. Татар балалар эдэбиятын хэзерге вакытта Yсештэ, дип атарга була. ШэYкэт Галиев традициялэренец дэ дэвамчысы Роберт Мицнуллин, Фэнис Яруллин, Ленар Шэех кебек шагыйрьлэр, Галимжан Гыйльманов, Нэкыйп Каштанов Ьб. проза осталары хисабына байый, Yсэ. Эмма Айдар Хэлимнец балалар ечен ижаты бетенлэй башка калыпта, башка тел белэн, башка идея-тематикаларны колачлап язылган. Мегаен, эдипнец элеге елкэгэ карата Y3 концепциясе барлыгы турында фикер йертеп буладыр, hэм ул тYбэндэге жемлэлэрдэ чагылыш таба: "Максат бер: татар миллэтен бар иткэн сыйфатлар ачылган барлык эдэбиятыбызны сереп чыгып, бары тик иц кирэге, бары тик иманлысын, мэгънэлесен сайлап алырга, татар сэгадэте, татар эхлагы, татар тотрыклылыгын таркатучы, ашаучы, имгэтYче барча чYп-чар эдэбияттан арындырып, яца тормышка, яца чорларга куркусыз алып баручы миллэт тэрбияли торган эсбап-дэреслеклэр тезY. Ялган, ясалма, милли рух-ны черетYче "пирамидалар" жимерелергэ тиеш!" [8; б. 266]. Икенче терле эйткэндэ, эдип балалар эдэбиятын, шул исэптэн, дэреслеклэрне дэ милли рух тэрбиясенэ хилафлык
китергэн, рус, Кенбатыш Европа эдэбиятына таянып язылган, бары келке, суз уйнатуга гына кайтарып калдырылган, hэм шунын белэн бер бала тэрбиясенэ генэ тугел, гомумэн, миллэт усешенэ дэ зыян китергэн эсэрлэрдэн арындырырга чакыра. Алмашка эдэпле, инсафлы, югары эхлак сыйфатларын пропагандалаган, Габдулла Тукай традициялэрен дэвам иткэн эсэрлэр килергэ тиеш, дип яза Айдар Хэлим. Анын узенен эсэрлэре -нэкъ энэ шундыйлар. Алар сан ягыннан куп тугел, эмма бу эсэрлэр - татар рухы белэн ертелгэн булулары, иманлы буын тэрбиялэудэ гажэеп зур потенциалы белэн аерылып торалар. Балалар аны, кагыйдэ буларак, Биктырыш исемле малай турында язучы була-рак белэлэр.Эдип узе героенын барлыкка килуен сугыштан сонгы авыр тормыш, узенен тэржемэи хэле белэн бэйлэп анлата. "Безнен буыннын балачагы сугыштан сонгы елларга туры килде. Кырыгынчы еллар ахыры иде. Сугыштан хэлсезлэнеп hэм хэерчелэнеп калган авылыбызда иркэ балалар юк иде. Андый бер генэ малайны да хэтерлэмим мин",-дип яза шагыйрь [6; б. 1]. Ачлык-ялангачлыкнын бар михнэтен татып уссэ дэ, бу буын кунел тешенкелегенэ бирелми торган кечле шэхеслэрдэн тора. Автор балаларда Бикты-рыш исемле кайарман урнэгендэ тырышлыкка, шэфкатьлелеккэ, илгэ тугрылыкка гына ейрэтеп калмый, э милли гореф-гадэтлэргэ ихтирамлы караш та тэрбияли.
Анын шигъриятендэ сурэтлэнгэн балалар - лэззэт-бэхет, уен-келке эчендэ рэхэт кен кур^челэр тугел, э олылар тормышынын авыр, аянычлы якларын уз жилкэлэрендэ бетен тулылыгы белэн татучылар. "Казлар кетуче малай турында баллада" (1968) - шунын ачык мисалы:
Бар жиИазы - киндер кулмэк, киндер ыштан, Чебилэгэн аяклары - нэкъ кун итек. Кочаклаган да уз жирен ин житкэнче, Сунгэн сабый, - арыгандыр казлар кетеп [9; б. 70].
Айдар Хэлимнен кайбер шигырьлэрендэ теп игътибар баланын рухи усешенэ, кунел байлыгына бирелэ. "Зелфия деньяга чыга" шигыренэ игътибар итик. Эсэрдэ суз кызнын кечкенэ, эмма никадэр тегэл, образлы фикер йерту нэтижэсендэ ясалган ачышлары турында бэян ителэ.Шигырь тулаем кызнын кузэтулэреннэн тора: анынча, "улэннэр бэу-бэу итэлэр", эмма агачлар йоклый алмый, ченки ятсалар, аларга торуы бик авыр булачак; тэрэзлэрдэ ут балкыган кичке ейлэргэ карап, кыз: "кендез ейлэр бар иде, кузлэре юк иде, хэзер ейлэрнен кузе бар", дигэн фикерне эйтэ йб. Галэм белэн кеше бэйлэнешен сизгер тою, табигатьне жанлы итеп кузаллау - А.Хэлим кайарманынын утэ матур сыйфаты. Лирик герой аны олыгайган кеннэрендэ дэ сабый кунелле итеп курергэ тели.
Тулаем алганда, А.Хэлимне балачак деньясына утэ житди каравы, баланын ру-хын юк-бар келке белэн алдамавы, бозмавы аерып тора. Р.Сверигин игътибар иткэнчэ, "А.Хэлимнен алдагы зур ачышлары геройларнын балачакларыннан, тормышнын олы, каршылыклы дэрьяларына кучеп барган мэллэрен сурэтлэу жирлегендэ башкарылыр тесле. Бэлки, балачакта кунеллэренэ иман нурлары сенгэн нэнилэребезнен еметлэре олылар деньясында янадан-яна куркэм яклары белэн ачылыр дигэн фаразыбыз авторнын сонгы эсэрлэрендэ расланып килэ. Анын аксакаллары да еш кына сузнен бик яхшы мэгънэсендэге сакаллы сабыйлар булып чыга, ягъни геройларнын кубесе, олыгайгач та, сабыйлыкнын кайбер матур сыйфатларын югалтып бетермилэр. Гуя автор ечен кеше гомере - жанда гомер буе дэвам иткэн балачак" [17].
Югарыда язылганнарга нэтижэ ясыйк: ижаты гражданлык, милли узан белэн су-гырылган А.Хэлим балалар эдэбиятында да сизелерлек эз калдыра. Таланты ана терле жанрларга мерэжэгать итэргэ мемкинлек бирэ, эдип шул мемкинлекне иманлы буын тэрбиясе ечен файдалана. Ул экият-поэмалар, балладалар, шигырьлэр ижат итэ. Аларнын стиле, теле аерылып тора, эмма берлэштер^че узэк тэ бар: Биктырыш та, казлар кетеп арган малай да, еч яшьлек Зелфия дэ - физик Ь1эм рухи яктан сэламэт булып усеп килуче буын вэкилллэре. Аларны эш сеючэнлек, дуслыкнын кадерен белу, милли рух кебек сыйфатлар берлэштерэ. Эш дэвамында шагыйрьнен бер генэ эсэрендэ дэ икеле алучы,
ялкауланучы, куштанланучы, хэтта телевизор караучы бала образы очрамады. Аныц эсэрлэрендэге балалар олыларга хас проблемаларны хэл итэлэр, олылар тормышы белэн яшилэр. Эдипнец тал образына мерэжэгать итеп язган, асылда татар язмышы, татар та-рихы турында бэян иткэн "Тал баласы Талхаветдин" эсэре дэ аерым игътибарга лаек.
II бYлек Айдар Хэлимнец "Тал баласы Талхаветдин"
эсэрендэ эхлакый катлам
Эхлак - бер-берсенэ бэйле булган, шулай да житди рэвештэ аерылып торган ике аспек-тны - бер яктан, шэхесне характерлаучы сыйфатларны (шэфкатьлелек, жаваплылык, иман-лылык, мэрхэмэтлелек Ьб.лар); икенче яктан - эхлакый нормалар, кануннар, талэплэр жыелмасын ("^термэ", "урлама", "алдашма") алган катлаулы категория. Татар милли пе-дагогикасында эхлак тешенчэсе дигэндэ, "кешелэрнец бер-берсенэ hэм жэмгыятькэ карата менэсэбэтлэр калыбы, кысасы hэм мэслэклэре тупланмасы"н ^з уцында тоталар [10; б. 116]. Элеге фэнни эшебез кысаларында эхлак тэрбиясенец никадэр эhэмиятле, халык, миллэт hэм гомумэн, Жир шары яшэешен тээмин т^че теп шарт булуына тукталып тор-мыйча, эхлак сыйфатларын формалаштыру проблемасыныц "Тал баласы Талхаветдин" эсэрендэ гэYДЭлэндерелY Yзенчэлеклэрен ейрэнYгэ йез тотачакбыз.
"Тал баласы Талхаветдин" - унтугыз хикэядэн гыйбарэт уртача кYлэмле чэчмэ эсэр. Ьэрбер бYлек кысаларында диярлек нинди дэ булса бер эхлак сыйфаты ачыла бара яисэ эдипнец миллэт язмышы турындагы уйланулары бирелэ:
- "Болыттан туган тал баласы" хикэясе кешелекнец барлыкка килYен тасвирлый;
- "Таллар шатлыгы" - символик hэм аллегорик образлар аша башка миллэтлэр белэн беррэттэн татар миллэтенец формалашуын кYрсэтэ;
- "Тен hэм Кен" бYлегендэ исэ, табигать кYренешлэренец асылын ацларга омтылу, камил ж^анны яратуы ечен АллаЪы Тэгалэгэ рэхмэтле булу сыйфатлары макталалар;
- 'Ъавалар нигэ зэцгэр?" хикэясендэ эдип яцадан татар тарихын символлар аша бэян ш"\тэ кYчэ, Ак Колак кавеме тискэре образы аша татарларныц бетен денья буйлап таралышыныц, моцлы халык булып житешYенец сэбэплэрен ацлата, шулай ук татар хал-кы кичергэн авырлыкларныц аларга аерым хэтер бYлэк итеп, аларны беркайда да адаш-мас hэм беркайчан да бер-берсен ташламас нэселгэ эверелдергэнлеген кYрсэтэ.
- "Арбадагы сэяхэт" нэни хикэясендэ тырышлык, хезмэт сеючэнлек, гаделлек белэн идарэ итэ белY милли сыйфатлар итеп сурэтлэнэ;
- "Кем акча югалтты?" бYлеге кысаларында АллаЪы Тэгалэгэ рэхмэтле булу, ул куш-кан кануннар буенча яшэYнец эhэмияте турында сейлэнэ;
- "ЙезY остасы" бYлегендэ эдип тырышлык hэм тирэн акыл белэн телэсэ нинди авырлыкны жицеп була, дигэн фикер Yткэрэ;
- "Дицгез ярында сейлэшY" бYлеге авырлыкларга бирешми торган, иманга тугрылы-клы шэхес тэрбиялэY турындагы идеяне Y3 эченэ ала;
- "Уенчыклар кибетендэ" эхлаксыз hэм матди байлыкка бирелгэн балалар белэн иц югары кыйммэтне Ватанны ярату, аца хезмэт и^дэ кYргэн Талхаветдин капма-каршы куелалар;
- "Беренче намаз" иман нурын яцарту идеясе белэн сугарылган;
- "Кискэн саен Yсэ торган тал-металл" татар халкыныц Yлемсез hэм иманлы миллэт булуын ассызыклап Yтэ;
- '^зэгецне сакла, балам!" Yзецэ тугры калу, сабырлык сыйфатларына мэдхия укый;
- "Кайсы тэмлерэк?" бYлеге кысаларында CY3 hэр миллэтнец Y3 гореф-гадэтлэренэ тугрылык саклаганда гына физик hэм рухи сэламэт булып кала алуы турында аллегорик образлар аша кYрсэтелэ;
- "КYрше хакы" бYлегендэ Айдар Хэлим Yзара ярдэмлэшеп яшэYнец кыйммэтен ацлатуга йез тота h.б.лар.
Хикэялэрнец исемнэренэ hэм темаларына кY3ЭTY ясау гына да аларныц эчтэлеклэре катламлы булуын кYрсэтэлэр. Мисал рэвешендэ "Кайсы тэмлерэк?" бYлегенэ игътибар
юнэлтеп Yтик. Беренче кaрaшкa xикэядэ hэр бaлaлы гaилэдэ булa торгaн типик сит^-ция тaсвирлaнгaн: тaл бaлaсы бэрэдге aшaудaн бaш тaртa hэм бaры тик xэлвэ генэ aшaп торырга эзер булуын белдерэ. Атa-aнa, остa педaгоглaр булaрaк, Тaлxaветдинне сукмый-aчулaнмыйлaр, э Y3 иркенэ куялaр. Эммa икенче аднне Yк, кeн буе xэлвэ aшaп торгaннaн сод, aныд тaмaк тeбе кeя, сaруы кaйный бaшлый. Шул рэвешле, Тaлxaветдин aтa-aнa CYзеннэн чь^мшси, aшaгaн ризыктaн кaнэгaтьсезлек белдермэскэ тэмле дип тоелгaн ризыклaрныд hэрвaкытгa дa фaйдaлы булмaвы гурындa мэгълYмaт aлa. Эммa xикэянед, безнед фикеребезчэ, эчке кaтлaмы дa бaр.
Эсэрнед гомуми идеясе xикэянед эчтэлеген бaлa кaпризынa кaйтaрылып кыш гал-мaвынa ишaрэ итэ. Уйлaвыбызчa, Айдaр Хэлим гореф-гaдэтлэргэ hэм яшэY рэвешенэ xыянэт итмэскэ чaкырa. Эйтик, тaтaр яшэешен рус ганунгары буенчa кору aвыллa-рыбыздa эчкечелек тaрaлуынa китерде, xэзерге вaкыттa жэмгыятебезнед Keнбaтыш Европa яшэY тибыга юнэлеш aлуы, коллектив, кYмэк яшэY рэвешенэ aлмaшкa бaзaр мeнэсэбэтлэре hэм куллaнучылaр жэмгыяте формaшуынa, олылaрны олы, кечелэрне кече итмэYче буын Yсеп килуенэ китерде. Бу дa, шэxсэн, безнед уйлaвыбызчa, Yзебезнед "бэрэдгебез"дэн бaш тaртып, к-уршелэрнед "xэлвэсе"н aшaп сaры кaйнaу кYренешедер ул. Мондый куренешкэ кaршы рэвештэ Айдaр Хэлим эxлaкый кaнуннaрны hэм милли яшэY рэвешенэ кире кaйту идеясен тэкъдим итэ. Алaрныд имaнгa hэм изгелеккэ нигезлэнгэн булуы "KYрше xa^i" бYлегендэ дэ дэлиллэнэ.
Эммa Тaлxэветдин, гайбер очрaклaрдa гaди бaлaлaргa ошaп галып, бэрэдге aшaудaн бaш тaртсa дa, купчелек очрaклaрдa яше eчен житди гaмэллэр ^rna. "Авыл бетмэячэк!..." бYлеге xэзерге вaкытгa гaять aктуaль проблемaгa бaгышлaнгaн - тaтaр aвылы язмышы. Сер тYгел, ХХ йeз axырыннaн бaшлaп, Тaтaрстaндa aвыл, aвыл xужaлыгы hэм яшьлэрнед aвылдaн китуе кебек проблемaлaр кeн кaдaгынa килеп бaстылaр. Содгы берничэ елдa элеге проблемaлaрны xэл итY юнэлешендэ кaйбер гамэллэр кылынсa дa, aвыллaр haмaн дa бетY hэм тaркaлу ягындa. Э тaриxкa мeрэжэгaть итY шуны кYрсэтэ: илебезнед ид кYренекле шэxеслэре aвылдaн чыккaн; тaриxыбызныд ид aвыр чорлaрындa, шул исэптэн Бeек Вaтaн сугышы еллaрындa, илебез aвылгa тaянып адч hэм дэрмaн aлгaн; aвыл кешедэ тырышлык, Yжэтлек, сaбырлык hэм мэрxэмэтлелек кебек сыйфaтлaр, xислэр тэрбияли. Эгэр жэмгыятебез aвылны иxтирaм итэргэ eйрэнсэ, aHa ядaдaн кYтэрелергэ ярдэм иткэн очрaктa гынa xaлкыбызныд килэчэге турындaгы якты уй-xыяллaргa бирелергэ булa. Тaл-xaветдин Y3 eстенэ энэ шундый изге миссияне aлa. Ул гaризaлaр язып кыш кaлмый, э бу эшкэ олылaрчa житдилек белэн якын килэ. Нигезе Аллahы Тэгaлэнед ризaлыгы белэн, догa укып сaлынгaн шушы aвыл - Yрнэк aвылы! - xикэядэге тaллaргa гынa тугел, э кешелэргэ дэ eлге, Yрнэк булып торa.
Рус aвылы турындa язган K. Пaртэ, эсэрлэрдэ сурэтлэнгэн aвылныд бaшкa aвыл-лaр белэн уртaк яклaрын кYрсэтеп, болaй язды: "жирле кaйбер вaриaциялэр белэн hэр aвылныд дa дaими aтрибутлaры булa: торaк йортлaр (тeньяктa hэм Себердэ aгaч йорт-лaр, Yзэк hэм адньяк тeбэклэрдэ мaзaнкaлaр) hэм йорт яны тeзелмэлэре (aмбaр, сaрaй-лaр), бaкчaлaр, мунчaлaр, инешлэр, коелaр, чиркэYлэр hэм зирaт. Авыл прозaсындa aвылныд бaшкa дeньядaн aерымлыгы, aныд дeнья белэн юл, сукмaк белэн бэйлэнгэн булуы кYрсэтелэ" [4; б. 23]. Тaлxaветдин нигез сaлгaн aвылныд нигезен мэчет hэм мэктэп тэшкил итэ, чeнки мэчетсез hэм мэктэпсез aвыл кешелекне имaнгa, прогресскa илтэ aлмaячaк.
Эсэр кереп урнaшкaн мэкaльлэргэ игътибaр юнэлтсэк, aлaрдa aвтор фи-
кере шaктый кышта hэм тээсирле булуы кYренэ. Менэ "Арбaдaгы сэяxэт" бYлеге кысaлa-рындa Тaлxэветдин aт жигэргэ тырышa, лэкин, aрбa aлгa китсен eчен, aдa тэгэрмэчлэр ясaргa hэм кYчэрлэрне мaйлaргa туры килэ. Шушы бYлектэ Айдaр Хэлим aк сaкaллы тaл кaрты aвызыннaн "Хaлыктa "Арбa булгaнчы, aт бул!" дигэн CY3 бaр. ... Бу aныд 'ïa^ç бул, идaрэ итэ бел" дигэн CYзе иде" [7; б. 10] дигэн фикерлэрне эйтгерэ. Укучы eчен бу беркaдэр кeтелмэгэнрэк нэтижэ. Ул "^езмэт тeбе xeрмэт" яки "кешене эше бизи" кебек
мэкальлэрне укырга эзер, эмма идарэ иту турындагы мэкальнен эдэби эсэр текстына кертелуе аны тагын да тирэнрэк уйларга этэрэ. "Идарэ иту эмерлэр биру генэ тугел, тырышып эшлэу дэ эле ул", дигэн нэтижэгэ килэ. Чынлап та, эдип хаклы: тэгэрмэчлэре куелган, майланган житэкченен генэ аты кузгалырга, жэмгыятькэ файда китерергэ сэлэтле. Талхаветдин образында, безнен фикеребезчэ, Айдар Хэлим энэ шундый бул-дыклы, халыкны авыр хэленнэн, миллэтне юкка чыгу куркынычы, инкыйраздан котка-ручы идарэчене эзерли-устерэ. Ьэр хикэядэ ачылып барган Талхаветдинга хас эхлакый сыйфатлар: намус, юмартлык, ихтыяр кече, гайрэт hэм батырлык, сабырлык, тырышлык, мэрхэмэтлелек, татулык, бердэмлек, горурлык, изгелек, аны символ дэрэжэсенэ кутэреп - миллэтнен килэчэге дигэн мэгънэви эчтэлекне сала.
Язылганнарга нэтижэ ясап, шуны эйтергэ кирэк: эсэрдэ эхлак кануннарынын транс-ляторлары, ягъни тапшыручылары буларак ислам дине кануннары hэм халык акылы -мэкальлэр бирелэ, еш кына алар бер-берсе белэн -урелеп тэ бирелэлэр. Ислам канун-нары нигездэ эхлакый нормалар, кануннар, талэплэр жыелмасы рэвешендэ анлашылса, мэкальлэр шэхесне характерлаучы сыйфатларга тэгъбир итэлэр. Хикэялэргэ кузэту шуны курсэтэ: туган илгэ, туган миллэткэ, иманга береккэнлек - автор тарафыннан олы-ланган ин куркэм сыйфатлар. Тарихын оныткан миллэтлэр миллэт булудан туктап, халык теркеменэ эйлэнэлэр. Хезмэт сеючэнлек hэм тырышлык кебек сыйфатлар да автор карашында ин югары эхлакый категориялэрдэн санала. Эмма ул гадел, камил хекемдар идеясе белэн дэ тыгыз "урелеп килэ.
III булек Айдар Хэлимнен "Тал баласы Талхаветдин" эсэрендэ фэлсэфи катлам
Фэлсэфэ - фэн, дин, сэнгатьтэн аермалы яклары булган узенчэлекле бер елкэ ул. Анын аермалы якларын тубэндэгелэр тэшкил итэ:
1) фэлсэфэ - фикерлэу, уйлау, дигэн суз. Ул йич тэ танып белу, тою, кушу, инану, гамэл кылу тугел, бары тик фикер йертуне куздэ тота.
2) фэлсэфэ - бер генэ кешенен уй-фикерен житкеруне тугел, э кешелэрнен кумэк рэвештэ уйлауларын талэп итэ. Мэсэлэн, фэн - кумэк танып белуне, сэнгать - кумэк рэвештэ хис-тойгыга бирелуне, дин - кумэк рэвештэ инануны, сэясэт-хокук - кумэк рэвештэ кушу, кушканнан тайпылмауны куздэ тоткан кебек, фэлсэфэ фикер йертугэ шундый карашта тора.
3) фэлсэфэнен ахыр нэтижэсе булып матурлык яисэ ниндидер матди кыйммэт тугел, э башка бик куп кешелэр ечен дэ эЬ1эмиятле булган фикер тора [1; б. 6].
Фэлсэфэнен усеш дэверендэ анын терле юнэлешлэре формалаша. А.Хэлим эсэрендэ дини фэлсэфэ, яшэеш турындагы фэлсэфэ, милли фэлсэфэ, акмеология - кыйммэтлэр турындагы фэлсэфэ кебек катламнар урын ала.
Мэгълум булганча, Айдар Хэлим барыннан да элек миллэт язмышы ечен борчылучы эдип буларак билгеле. Эдип миллэт фэлсэфэсенэ кагылышлы уйларын дини фэлсэфэ идеялэре белэн -уреп бирэ. Дин дигэндэ, "табигатьтэн естен торып, Ж^андагы бетен жанлы hэм жансыз затлар, куренешлэр, вакыйгалар, шул исэптэн кешенен дэ язмышы, hэрбер адымы, фикере-уйлары белэн идарэ итэ торган кечлэрнен, мэрхэмэтле яки явыз затларнын булуына ышану, аларга табыну, шуларга багышлап, дога кылу, йолалар узды-ру, кешенен узен hэрвакыт шул илайи кечлэрнен колы дип сизуен куздэ тотсалар да [5; б. 16], хикэядэ суз, элбэттэ, меселман дине - Ислам турында бара.
Беренче бик кыска гына хикэя "Болыттан туган тал баласы" дип исемлэнэ. Эсэр серешеннэн укучы аны татарнын килеп чыгышы турындагы символик хикэя, дип анлый. Эти-энисен таба алмау кайгысыннан уксеп-уксеп елаган болытнын куз яшьлэре там-ган жирдэ беренче тал - нэсел башы Талхаветдин усеп чыга. Эдипнен ишарэсе татар тарихын, татар рухын тирэннэн белу-тоюны талэп итэ. Куз яшьлэренэ бэйле рэвештэ яралу татарнын аянычлы тарих сэхифэлэренэ ишарэдер, дип фараз кылырга мемкин. Шул ук вакытта эсэрнен буеннан буена татарнын бэхеткэ лаек олы миллэт булу турындагы фикер уткэрелэ. Барыннан да элек татар язмышы Ислам дине белэн тыгыз
бэйлелектэ карала. Меселман дине миллэтебезнен эхлак сакчысы буларак бирелэ. Тал баласы Талхаветдиннен гамэллэре меселман кодексы белэн билгелэнэ. Барыннан да элек меселманнарга фарыз гамэллэр кылуны искэ алырга кирэк. Эсэрдэ суз нигездэ hэрбер меселманга кылырга тиешле, ягъни фарыз саналган эш hэм гамэллэргэ - Аллайыньщ берлеген тану, намаз уку турында бара. Талхаветдиннэрнен гаилэсендэ Алла^шьщ исе-ме еш телгэ алына: менэ Тал-Ана Талхаветдингэ Коръэн-Кэрим турында сейли: "Аллайы Тэгалэ кушканча яшэу тэртибен, ул тэртипне анлаткан кануннар китабын "Коръэн-Кэрим" дип атыйлар. Бер Аллайы Тэгалэгэ, анын изге китабы Коръэнгэ табынып яшэуне "дин-иман" дилэр. Шушы дин-иман нигезендэ яшэргэ ейрэтучелэребез исэ пэйгамбэрлэр була. Безнен пэйгамбэребез - Мехэммэд Мостафа салаллайу галэйhиссэлам шэрифлэре. Изге китабыбыз ана Алла^1 Тэгалэдэн Жрбраил фэрештэ аша яшерен аваз белэн куктэн индерелгэн" [7; б. 12].
Эмма эдип геройлары авызыннан вэгазь укып кына калмый, hэр гамэлнен асыл мэгънэсен дэ анлата. Эйтик, "Кем акча югалтты?" булегендэ намаз укунын фараз гамэле турында гына бэян ителми, элеге гамэлнен мэгънэсе дэ анлатыла: "намаз - безгэ чиксез байлыклар - ут, су hэм тере булмаган табигатьне булэк иткэн ечен Аллайы Тэгалэгэ китергэн рэхмэтебез", - дип анлата Тал-Ана Тэлхаветдингэ.
Эсэрдэ ислам дине - эхлак сакчысы буларак тэкъдим ителэ. Нэкъ менэ дин миллэтнен рухи hэм физик сэламэтлеген саклап калучы, дигэн фикердэ тора автор. Сонгы -"Шифаханэдэ" дигэн булектэ, энисе белэген авырттыру сэбэпле, Талхэветдин анын белэн табиплар янына юнэлэ hэм авыручыларнын гаять куп санлы булуына тан кала. Ана-Тал ана авыруларнын сэбэбен имансызлык белэн анлата. Иманы булмаган кеше ирексездэн авырый башлый. Эдип китергэн мэгълуматлар да кызык: жир асты байлы-кларыннан узлэре генэ файдаланып яшэ^че кайбер меселман иллэрендэ - Терекмэнстан, Малайзия, Согуд Гарэбстаны, Катар йб.лар - мен кеше исэбеннэн чыгып караганда, чирлелэр чагыштырмача аз санда. "АллаИы Тэгалэ иманына килмэгэн дэулэтлэр ел саен арта барган шифаханэлэр саны белэн мактансалар, Согуд Гарэбстаны кебек меселман иллэре шифаханэсез, бары гыйбадэттэ савыгулары белэн урнэк курсэтэлэр", - ди энисе тал малаена [7; б. 46].
Айдар Хэлимнен кеше hэм миллэт тормышында динне югары бэялэве анын шэхси позициясе белн генэ анлатылмый, эдипнен иманлы, динле, саф кунелле шэхес булуы шик уятмый, эмма ул дин фанатигы буларак тугел, э деньянын ачысын да, течесен дэ мул татыган шэхес буларак фикер йертэ. Фикеребезне икенче бер эдип язмышы hэм уй-лары белэн дэлиллэп китэсебез килэ. Мэгълум булганча, классик татар эдибе, гыйбрэтле язмыш иясе Аяз Гыйлэжев лагерь юлларын татыган, анда зыялы гаепсез хекем ителгэн зыялылар белэн куп аралашкан шэхес була. Анын атаклы эсэрлэре "Ягез, бер дога!" hэм "Балта кем кулында?" эсэрлэрендэ халык, миллэт яшэешендэ диннен урыны турында да фикер эйтелэ. Бер генэ мисал китерик: "Дин - миллэтнен таянычы. Рус мэмлэкэтенен уртасында торып калган татарларны миллэт буларак, тел-ил берлеге генэ тугел, ислам дине дэ яшэткэн, аларны оештырып тоткан, милли рухны саклаган. Иван Грозный Ка-занны яулап алганна сон, купме кимлеклэр, жэбер-жэфалар курсэлэр дэ, татарлар милли йезлэрен югалтмаган, ченки дин яшэгэн, дин саклаган. Дин халыклар кунеленэ яктылык индергэн, белем, гыйлем китергэн" [2; б. 147].
Дингэ бэйле рэвештэ эдип халкыбызнын аянычлы тарих битлэренэ дэ кагылып утэ. Иман нуры белэн рухланган Тэлхаветдин энисеннэн фарыз гамэлне утэмэу - намазга басмавынын сэбэбен сорый. Тал-Ана ана динсез заманда усуе, дин тоткан ечен эштэн, укудан куыла торган заманда яшэве, э хэзер рухи эзерлек житмэве, Коръэн аятьлэре hэм сурэлэрен яттан белергэ кирэклеге турында бэян итэ. Талхаветдин энисен кызганып куй-са, укучы шушы сузлэр артында олы бер фажига ятуын анлый. Динне тыйган советлар чорында имансыз, димэк, эхлаксыз бер буын усеп житу фажигасе, шул елларнын кайта-вазы hаман да ишетелеп торуын хэзерлекле укучы анлый, элбэттэ.
Эсэрнец фэлсэфи катламыныц берсен яшэеш кануннары турындагы уйлану-лар тэшкил итэ. Болар "Дицгез ярында сейлэшY" бYлегендэ ачык чагылыш табалар. Хикэядэ аллегорик образлар аша "кыйналып жицэргэ ейрэщ" идеясе Yткэрелэ. Хикэя тYбэндэге вакыйганы бэян итэ: Талхаветдин дицгез дулкыннары тарафыннан кыйнал-ган Аю-Дагны кызганып елый башлый, эмма текэ кыя аца "тормышта язылмаган ка-нуннар бар. Аларныц берсе - кыйналып жицэргэ ейрэнY. Син дэ кыйналып жицэргэ ейрэн, и мэрхэмэтле тал баласы! Тыцла мине! Yзецне Yстергэн тугай-далаца кайт. Дала-анац яцгырлары, ейермэлэре белэн каккалап-суккалап Yстерсен сине. Жцл-давыллар, тирбэтеп, ботакларыцны сындыра алмаслык итеп ныгытсын" [7; б. 17].
Элеге хикэянец мэгънэлэре тирэн, автор фикере терле катламнарда ацлашылырга мемкин. Беренчедэн, баланы чыныктыру, артык иркэлэмэY фикере ^ткэрелэ. Шул ва-кытта гына ул уенчык, тэмле эйбер hэм башка лэззэтлэрнец кадерен ацлый башлый, тормыштагы авырлыкларга беркадэр эзерлеклелек тоя. Икенчедэн, кыйналып ныгыган образ укучы ^целендэ ирексездэн татар миллэте белэн янэшэ куела башлый. 1552 нче елдан хэзергэчэ кYпме михнэт кYргэн халыкныц сынмавы, сынатмавы горурлык хисе уята. вченчедэн исэ, кыя образы - Айдар Хэлим Yзе, э тал баласы - аныц яшь укучы-сы буларак та ацлашылырга мемкин. Айдар Хэлим - бетен гомерен миллэтнец иманлы килэчэгенэ багышлаган олпат зат, эмма нэкъ менэ туры CYзе, хер фикере ечен аца яшэY урынын алыштырырга, ач торырга, башкалар, аннан кYпкэ талантсызлар премиялэр ал-ганда, читкэ тибэрелергэ мэжбYP була. Шулай да ул бирешми, эшчэнлеген дэ, ижатын да дэвам итэ, роман, повестьлэрен бастырырга кеч hэм дэрман таба. Укучысына да ул жил искэн якка башын боручы тYгел, э авыр шартларда да иманына тугрылыклы шэхес булып калуын тели.
Яшэеш кануннары турындагы фэлсэфи уйланулар "Булмаганны чYпли" бYлегендэ дэ урын ала. БYлектэ "булганны да, булмаганны да чYпли торган" чыпчык hэм Талхаветдин арасындагы сейлэшY турында бэян ителэ. Хикэя ахырында автор: "Бер-берсеннэн аеры-лып торсыннар ечен, "булган" белэн "булмаган" янэшэ яратылган. Кара эле: син менэ кара туфракны яратасыц. Э жир катламнарында туфрак кара гына буламы? Юк. Сары, соры, ташлы-комлы, кызыл балчыклы катламнар да булган. Игендэ тук орлык кына була-мы? Юк, ач орлык та була. Язгы ташу "булган"ны гына агызамы? "Булмаган"ны да агыза. Кешелэрнец "булган"нары гына бармы? "Булмаган"нары да бар. Берсен икенчесеннэн аерыр ечен..." [8; б. 40]. Шул рэвешле эдип тормышта начарныц да, яхшыныц да, акныц да, караныц да яшэргэ хокукы булганы турында эйтэ. Эгэр мондый бYленеш булмаса, кеше яхшыны начардан, рэхэтне михнэттэн аера алмас иде.
Эсэр буеннан буена милли идея белэн сугарылган. Авторныц фикерлэре тарихка, дингэ генэ тYгел, этнографик Yзенчэлеклэргэ дэ кагылышлы рэвештэ яцгыратыла. "Хур-лама бэрэцгене! Ул - безнец милли ризыгыбыз", - дип кисэтэ улын Ана-Тал [2; б. 27].
Хезмэтлэренец берсендэ А.Хэлим "Без исэн калу юлында дин, мэдэният, мэгърифэт, сэнгатьнец роле турында уйланырга тиешбез", - дип яза [16; б. 384]. Балалар ечен языл-ган кайбер башка эсэрлэрендэ кебек Yк, Айдар Хэлим "Тал баласы Талхаветдин"дэ дэ сэнгать, эдэбият темасын читлэтеп узмый. Элбэттэ, авторныц игътибары сеекле татар улы - Габдулла Тукайга юнэлэ. Исебезгэ тешерсэк, эдипнец нэни герое Биктырыш ту-рындагы эсэрендэ халык ижатына зур урын бирелгэн иде, "Тал баласы Талхаветдин"дэ дога юллары белэн бер рэттэн "И туган тел" шигыреннэн езеклэр яцгырый:
-"Анда жир йезендэге hэр кешегэ якын hэм кадерле CY3лэр язылган! - диде малай. -Аларны безнец беек шагыйребез Габдулла бабай Тукай ижат иткэн:
И туган тел, и матур тел, эткэм-энкэмнец теле!
Деньяда кYп нэрсэ белдем син туган тел аркылы", - дип белдерэ шатлыгын тал малае Талхаветдин [7; б. 43].
Айдар Хэлимне без кыю публицист, хер фикерле, хер рухлы шэхес буларак белэбез. "Тал баласы Талхаветдин"дэ дэ аныц эсэрлэрендэ урын алган фикерлэр, идеялэр бирелэ,
эмма алар яшеренгэн, символлар, образлар артында торалар. Эсэр - унике яшькэ житкэн яисэ олырак балаларга атап язылган, автор яшь укучыны узенен фэлсэфи деньясына, милли азатлык, херлек идеялэре белэн сугарылган деньяга керергэ эзерли. Эсэрнен hэрбер булеге тирэн мэгънэ белэн сугарылган. Эсэрдэн ацлашылганча, тал - ныклы, "кискэн саен усэ торган тал-металл, тал-татар" - татар миллэте турында. Милли фэлсэфэ дини фэлсэфэ белэн тыгыз бэйлелектэ бирелэ. Эмма миллэт язмышында диннен ролен югары билгелэвендэ автор ялгыз тугел, татарнын атаклы шэхеслэре, шул жемлэдэн, Аяз Гыйлэжев эсэрлэрендэ дэ шул ук фикер эйттерелэ. Кыскасы, "Тал баласы Талхаветдин" эсэренен hэрбер булеген, анда никадэр гади яисэ катлаулы вакыйга тасвирланмасын, дини hэм милли кузлектэн караганда гына тирэн фэлсэфи катламын курергэ, анларга мемкин.
Йомгак
Эдэбиятыбызда тэнкыйтьчелэр тарафыннан да, галимнэр тарафыннан да аз ейрэнелгэн елкэлэр, ижатлары житэрлек дэрэжэдэ тикшерелмэгэн калэм иялэре бар. Ай-дар Хэлим - шундыйларнын берсе. Дерес, фикердэшлэре-калэмдэшлэре анын ижатына гомуми бэя бирэлэр, кыю фикерле hэм сынмас рухлы булуы тэнкыйтьчелэр тарафыннан да ассызыкланып кителэ. Эмма эдипнен ижат лабораториясе тэфсиллэп тикшерелмэгэн, эсэрлэренэ тепле анализ элегэчэ ясалмаган. Бигрэк тэ эдипнен балалар эдэбияты елкэсендэге ижатында ак таплар куплеге кузгэ ташлана.
Элеге фэнни эше кысаларында без "Тал баласы Талхаветдин"нен идея-тематик эчтэлеген эхлакый hэм фэлсэфи яктан ейрэнуне максат итеп куеп, эдипнен хэтта бала-лар ечен язган эсэрлэренен дэ куп катламлы, терле дэрэжэдэ эзерлекле укучыга юнэлгэн булуы, хэтта, эйтер идек, интеллектуаль проза дэрэжэсендэ торуын ачыкладык. Беренче карашка, "Тал баласы Талхаветдин" тал баласынын, ата-ана, башка таллар hэм гомумэн эйлэнэ-тирэлек белэн менэсэбэте турында язылган, анын эченэ тормышта була торган гадэти ситуациялэр дэ кертелгэн. Кайсы бала эни пешергэн ризыктан баш тартып, тэмле эйбер генэ ашарга хыялланмаган? Кибеткэ кереп уенчык сорап елаган балалар да шак-тый. Эмма эдипнен игътибары асылда бик житди проблемаларга юнэлгэн. Жиде яшьлек тал баласынын эйлэнэ-тирэ белэн танышуын кузэткэн укучы алдында татар тарихы, татар характеры, татар язмышы, татар дине - меселман дине турындагы зур картина пэйда була. Ул нигездэ эхлакый hэм фэлсэфи катламнар аша гэудэлэндерелэ.
Талхэветдин эхлак кануннарынын асылын дини кагыйдэлэр аша hэм халкыбызнын зирэк акылы булган мэкальлэр аша житкерэ бара. Айдар Хэлим ечен ин югары кыйммэтлэр булып хезмэт сеючэнлек, тырышлык, белем алуга омтылыш, Ватанга мэхэббэт, ата-ана hэм курше хакын хаклау кебек сыйфатлар торалар. Эдипнен Биктыры-шы да шушы сыйфатларга ия булган иде, Талхэветдиндэ алар тагын да югарырак катлам-да тасвирланганнар, герой сыйфатлары буларак кына тугел, э милли характернын узэген тэшкил шуче сыйфатлар булып анлашылалар. Айдар Хэлим шигъриятендэ дэ, проза жанрында ижат ителгэн эсэрлэрендэ дэ балалар hэм олылар деньясы кискен рэвештэ буленми. Анын каИарманнары олыларнын мэшэкатьле авыр тормышы эчендэ яшилэр, фэлсэфи фикер йертэлэр, яшэу-яшэеш турында уйланалар, хэлдэн килгэнчэ, олыларга ярдэм курсэтэлэр. Бу яктан, анын геройлары, элбэттэ, Шэвэлилэрдэн аерылып тора.
Эсэрнен фэлсэфи катламнары берничэ. Эхлак кагыйдэлэренэ кагылышлы фэлсэфэ - акмеология дин белэн бэйлэнештэ бирелэ. Яшэеш фэлсэфэсе чыпчык, Аю-Даг об-разлары аркылы бирелэ. Эдипнен игътибары милли фэлсэфэгэ дэ юнэлтелэ. Нэкъ менэ ул эсэрнен узэген тэшкил итэ hэм татар язмышы темасына терелеп бирелэ. Терле хикэялэр нигезендэ татар миллэтенен килэчэге дин усеше, авылны саклап калу, мэгариф системасынын нэтижэле эшлэве шартларында гына бэхетле булырга мемкин, чит, ят ка-нуннар буенча яшэу миллэтне зэгыйфь hэм авыру итэчэк, дигэн идея угкэрелэ.
Кыскасы, Айдар Хэлимнен балалар эдэбияты елкэсендэге эшчэнлеге аерым узенчэлеклэргэ ия. Ул балаларны олылар белэн тин куреп, алар белэн олылар телендэ
сейлэшэ. Аларда эш сеючэнлек, Ватанга мэхэббэт, елкэннэргэ ихтирам кебек эхлак сыйфатларын тэрбиялэYне теп максат итеп куя. "Тал баласы Талхаветдин" эсэре мэктэп яшендэге балаларга аталып язылып, фэлсэфи тирэнлеге белэн олыларны да тац кал-дырырлык эсэр буларак бэялэнэ ала. Эдипнец башка эсэрлэре кебек ук, "Тал баласы Талхаветдин" дэ фэнни ейрэнугэ лаек. Эмма игътибарны икенче юнэлешкэ дэ бирэсе килэ. Соцгы елларда Федераль дэYлэт белем бирY стандартлары талэплэренэ нигезлэнеп язылган яца дэреслеклэр денья кYPде, эмма аларда Айдар Хэлимнец "Орчык-малай Биктырыш" экият-поэмасы да, "Тал баласы Талхаветдин" хикэялэр жыентыгы да урын ал-маган. Шэхсэн, безнец уйлавыбызча, ике эсэрдэ моца лаек. Элбэттэ, рус телле балаларга татар рухын ацлавы да, эсэрлэрне укуы да катлаулы булыр иде, эмма татар мэктэплэре ечен язылган дэреслеклэрдэ Айдар Хэлимнец элеге эсэрлэре урын алырга лаек.
Литератора
1. Балашов, Л.Е. Философия: учебник / Л.Е. Балашаов. - Москва: "Дашков и К", 2012. - 612 с.
2. Гыйлэ^ев, А. Балта кем кулында?: кереш суз автор Ф.Э. Ганиева / А. Гыйля^ев - Казан: Татар. кит. нэшр., 2008. - 320 б.
3. Даутов, Р.Н. Эдиплэребез: биобиблиграфик белешмэлек: 2 томда: 2 том / Р. Н. Даутов, Р. Н. Рахмани. / - Казан: Татар. кит. нэшр, 2009. - Б. 564 - 568.
4. Партэ К. Русская деревенская проза: светлое будущее / К. Партэ. - Томск: Том. ун-та, 2004. - 204 с.
5. Урманче, Ф. Татар мифологиясе: Энциклопедик сузлек: 3 томда / Ф. Урманче. - Казан: Мэгариф, 2009. Т.2. -343 б.
6. Хэлим, А. Биктырыш: балалар ечен поэма / А. Хэлим. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1996. - 148 б.
7. Хэлим, А. Тал баласы Талхаветдин: балалар ечен нэни хикэялэр /А. Хэлим. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2014. - 48 б.
8. Хэлим, А. Татар балалар шигърияте hэм "Орчык-малай Биктырыш" (бугенге балалар шигъриятенэ фэлсэфи кузэту) / А. Хэлим. - Чаллы: ДЧД Диамант, 2010. - 268 б.
9. Хэлим, А. Тилергэн сирень: шигырьлэр, балладалар / А. Хэлим. - Казан: Рухият, 2003. - 608 б.
10. Шэймэрданов, М.Х. Татар милли педагогикасы: югары hэм урта педагогика уку йортлары ечен уку ярдэмлеге / М.Х. Шэймарданова. - Казан: Мэгариф, 2007. - 399 б.
11. Эхмэт^анов, М. Миллэт карманы / М. Эхмэт^анов // Мирас. - 2000. - № 10. - Б. 54 - 62; №№11. - Б. 94 - 98.
12. Бэйрэмова, Ф. Ак hэм кара керэше / Ф. Бэйрамова // Казан утлары. - 2001. - № 12. - Б. 119 - 128.
13. Галиева, Л. Ицнэрендэ миллэт вазифасы / Л. Галиева // Кемеш кыцгырау. - 2012. - 7 февр. - Б. 1.
14. Рахмани, Р. Бара шагыйрь тепкэ ^игелеп / Р. Рахмани // Идел. - 2002. - № 5. - Б. 60 - 65.
15. Хэлим, А. Кем анда? / А. Хэлим // Казан утлары. - 1998. - № 4. - Б. 149 - 154.
16. Хэлим А. Мин нигэ драматург булалмадым // А.Хэлим. Пьесалар. - Казан: Идел-Пресс, 2004. - Б. 141 - 401.
17. Сверигин Р. Кыйблага кайту. - URL: http://kazanutlary.ru/?p=22716; мерэ^эгать иту датасы: 10.05.2017.
Автор публикации
Г.М. Галимуллина, студент, Набережночелнинский государственный педагогический университет, email: [email protected]
Abstract. In this scientific work, a short essay on the life and work of a well-known Tatar poet, playwright and publicist is produced. The moral-philosophical layer of his work "Son of Willow Talhavetdin" is considered. And also the ideological and thematic content of the story is analyzed Keywords: moral and philosophical stratum, idea, national concept, symbol
Author of the published work G. Galimulllna, student, Naberezhnye Chelny State Pedagogical University, email: [email protected]
Дата поступления 12.03.2018
