Научная статья на тему 'ЮРИДИК ШАХСЛАР ЖИНОИЙ ЖАВОБГАРЛИГИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЮРИДИК ШАХСЛАР ЖИНОИЙ ЖАВОБГАРЛИГИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Право»

529
157
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
юридик шахс / жиноят-ҳуқуқий таъсир чоралари / огоҳлантириш / жарима / лицензия / квота / преференция ёки имтиёзлардан маҳрум қилиш / юридик шахсни мажбурий тугатиш

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Дилшод Мусурмонкулович Кушбаков

Мақолада юридик шахсларни жиноий жавобгарликка тортиш масалалари таҳлил қилинган. «Юридик шахс» тушунчаси ва ушбу норма мазмуни билан боғлиқ бошқа ҳолатларни аниқлаштиришга доир изланувчиларнинг фикрмулоҳазалари. Натижада, юридик шахсларнинг жиноий жавобгарлигини белгилашда, уларни жиноят субъекти сифатида эмас, балки жиноят қонунида уларга нисбатан қўлланиладиган жиноят-ҳуқуқий таъсир чораларини қўлланилиши ҳамда қўлланиладиган жиноят-ҳуқуқий таъсир чораларинининг турларига оид масалалари таклиф этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЮРИДИК ШАХСЛАР ЖИНОИЙ ЖАВОБГАРЛИГИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ»

ЮРИДИК ШАХСЛАР ЖИНОИЙ ЖАВОБГАРЛИГИНИНГ

ХУСУСИЯТЛАРИ

Дилшод Мусурмонкулович Кушбаков

Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси «Маъмурий хукук» кафедраси

катта укитувчиси, мустакил изланувчи

АННОТАЦИЯ

Маколада юридик шахсларни жиноий жавобгарликка тортиш масалалари тахлил килинган. «Юридик шахс» тушунчаси ва ушбу норма мазмуни билан боFлик бошка холатларни аниклаштиришга доир изланувчиларнинг фикр -мулохазалари. Натижада, юридик шахсларнинг жиноий жавобгарлигини белгилашда, уларни жиноят субъекти сифатида эмас, балки жиноят конунида уларга нисбатан кулланиладиган жиноят-хукукий таъсир чораларини кулланилиши хамда кулланиладиган жиноят-хукукий таъсир чораларинининг турларига оид масалалари таклиф этилган.

Калит сузлар: юридик шахс, жиноят-хукукий таъсир чоралари, огохлантириш; жарима; лицензия, квота, преференция ёки имтиёзлардан махрум килиш; юридик шахсни мажбурий тугатиш.

ABSTRACT

The article discusses the features of bringing a legal entity to criminal liability. The analysis of doctrinal sources, which made it possible to establish the definition of the concept of "legal entity", as well as the opinions of researchers on the identification of other circumstances related to the content of this norm, is carried out. As a result, a definition of criminal liability in relation to legal entities has been developed, it is proposed to consider the application of criminal liability not as a subject of a crime, but as a subject of criminal liability.

Keywords: legal entity, criminal law measures, warning, fine, revocation of license, quotas, preferences or benefits, compulsory liquidation.

КИРИШ

Узбекистонда жамиятни демократлаштириш ва мамлакатни модернизация килиш буйича олиб борилаётган ислохотларнинг устувор йуналиши сифатида жиноят конунчилигини такомиллаштиришга алохида эътибор каратилмокда. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Олий

Мажлисга Мурожаатномасида: «Биз айрим килмишларни жиноятлар тоифасидан чикариш ва либераллаштириш, жиноий жазоларни инсонпарварлик нуктаи назаридан узгартиришга алохида эътибор каратамиз. Шу максадда 2018-2021 йилларда жиноят ва жиноят-процессуал конунчиликни ривожлантириш концепциясини кабул килишимиз ва амалга оширишимиз зарур»[1], - деб таъкидлаган эди. Шунга мувофик, 2018 йил 14 май куни Узбекистан Республикаси Президентининг ПК,-3723-сон «Жиноят ва жиноят-процессуал конунчилиги тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги карори кабул килинди.

Мазкур карорда халкаро амалиётда эътироф этилган жиноят-хукукий институтларнинг етарли даражада имплементация килинмаганлиги, жумладан жиноят конунчилигида юридик шахсларнинг жиноий жавобгарлиги белгиланмаганлиги ушбу сохадаги камчиликлардан бири сифатида курсатилди. Шундан келиб чиккан холда жиноят конунида юридик шахслар жиноий жавобгарлигини белгилаш масаласи, авваламбор, хорижий давлатларнинг бу борадаги тажрибасини урганиш ва тахлил килишни, юридик шахснинг жиноят -хукукий тушунчаси ва унинг асосий белгиларини аниклашни хамда уларга нисбатан кулланиладиган жазо тизими ва ушбу институтни миллий хукук тизимига жорий килиш механизмларини ишлаб чикишни талаб этади.

Айни пайтда, юридик адабиётларда юридик шахсларга нисбатан жиноий жавобгарлик урнатиш масаласи юзасидан икки хил ёндошув мавжуд. Хусусан, бир гурух олимлар, жумладан, Б.Ахраров, М.Баратов ва бошкалар[2] юридик шахсларда хис килиш ва фикрлаш хусусияти йуклиги, шунингдек уларни конун хужжатларига риоя килиш рухида тарбиялашнинг имкони булмаганлиги, жамоани субъект сифатида жавобгар килиб булмаслиги, корпорацияда жазони хис этадиган виждон, калб ва вужуд йуклиги, бундан ташкари, корпорация юридик фикция (хакикатга туFри келмайдиган бирор максад йулида атайин уйлаб топилган юридик холат) хисобланиб, уларни жиноий жавобгарликка тортиб булмаслигини таъкидлайдилар. Хусусан, бу борада Б.Ахраров ва М.Баратовларнинг ёзишича, «Юридик шахсларнинг жиноий жавобгарлиги белгиланиши натижасида куйидаги ташкилий, иктисодий ва ижтимоий салбий окибатларнинг келиб чикиш эхтимоли жуда юкори:

юридик шахс макомига эга булиб тадбиркорлик фаолияти юритаётган минглаб субъектларнинг мамлакатимиз ялпи ички махсулотидаги улуши салмокли булиб, улар мехнатга лаёкатли ахолининг катта кисмини камраб олган - ижтимоий портлаш юз бериши эхтимоли мавжуд;

холат судларнинг ихтисослашувида номутаносибликларга ва ишларнинг курилишида сифат курсаткичларининг салбий томонга узгаришига олиб келиши мумкин. Юридик шахсларнинг жавобгарлиги курилишида судловга тааллуклилик масалаларида хам муаммолар туFилади, иктисодий судларга нисбатан жиноят ишлари буйича судлар томонидан жавобгарлик масалаларига доир ишлар сифатли курилишига путур етиши мумкин. Амалда иктисодий судлар айнан юридик шахсларнинг жавобгарлигини курадилар, жиноят ишлари буйича судлар ушбу ишлардан ташкари бошка жиноят ишларини хам куришлари керак;

бу хол олиб борилаётган тадбиркорлик субъектлари фаолиятининг эркинлиги сиёсатига хам зид булиб, тадбиркорлик субъектларининг репрессив жавобгарлиги окибатларига хам олиб келади. Шунингдек, юридик шахсларнинг жавобгарлиги жиноий-хукукий тарзда белгиланиши юридик шахсга нисбатан бизнес-хамкорлараро ишончсизлик келиб чикишига, хамкорлар камайишига, охир-окибатда банкротликка хам олиб келиши мумкин. Бу юридик шахсда ишлаётган ходимларнинг иш уринлари йуколишига, ишсизликка сабаб булиши мумкин» [3, Б. 40-41]. Аммо биз ушбу фикрга кушила олмаймиз. Чунки, юридик шахслар томонидан содир этилган хукукбузарликлар туFрисидаги маълумотларни тадкик этиш ва умумлаштириш натижалари айни дамда ушбу субектларга нисбатан фукаролик конунчилиги доирасида хукукни куллаш амалиётининг паст даражада самарадорлигини курсатмокда. Бу эса, бизнингча жиноят конунчилиги доирасида юридик шахслар учун жиноий жавобгарлик масаласини куриб чикиш заруратини келтириб чикаради.

АДАБИЁЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мадомики, жисмоний шахсларнинг айбли килмиши учун юридик шахсни жиноий жавобгарликка тортиш масаласи ижтимоий хавфли килмиш юридик шахс манфаатлари учун ёки унинг функцияларини бажариш билан боFлик холда содир этилганида келиб чикади. Шу боис юридик шахснинг жавобгарлиги жиноий килмишнинг юридик шахс фойдасини кузлаб хамда унинг рахбари ёки вакили томонидан содир этилганлиги билан боFлик.

Юридик шахснинг жавобгарликка тортилиши йул куйилган коидабузарликларни бартараф этиш ва зарарнинг урнини тулдириш мажбуриятидан, шунингдек айбдор шахсларни интизомий, маъмурий, фукаровий-хукукий ва жиноий жавобгарликка тортишдан озод этмайди.

Таъкидлаш керакки, Узбекистоннинг амалдаги жиноят конунида юридик шахслар жиноий жавобгарлиги т^ридан -т^ри курсатилмаган булса-да, миллий конунчилигимизда унинг квазижиноий хусусиятлари уз ифодасини топган. Масалан, Узбекистон Республикасининг «Коррупцияга карши курашиш тyFрисида»ги 2017 йил 3 январь К,онуни[11]нинг 27-моддаси учинчи кисмида «Юридик шахслар коррупцияга оид хукукбузарликларни содир этганлик учун конунда белгиланган тартибда жавобгар булади» деб белгиланган; «Одам савдосига карши курашиш тyFрисида»ги 2008 йил 17 апрель К,онуни [12]нинг 3-моддасида одам савдоси билан шуFулланувчи шахслар каторига юридик шахслар хам киритилган; «Жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштиришга, терроризмни молиялаштиришга ва оммавий кирFин куролини таркатишни молиялаштиришга карши курашиш тyFрисида»ги 2004 йил 26 август К,онуни[13]нинг 14-моддасида «террорчилик фаолиятида ёки оммавий кирFин куролини таркатишда иштирок этаётган ёхуд иштирок этишда гумон килинаётган юридик шахс хакидаги ахборот махсус ваколатли давлат органига хабар килиниши ва улар билан боFлик пул маблаFлари ёки бошка мол -мулк билан боFлик операциялар тухтатиб турилиши керак»лиги кайд килинган; «Гиёхвандлик воситалари ва психотроп моддалар тyFрисида»ги 1999 йил 19 август К,онуни[14]нинг 40 ва 41-моддаларида «гиёхвандлик воситалари, психотроп моддалар ва прекурсорларнинг конунга хилоф равишда муомалада булишига йул куйган хамда уларнинг конунга хилоф равишда муомалада булишидан келган даромадларни легаллаштиришда иштирок этаётган юридик шахс суднинг карорига биноан тугатилиши мумкин»лиги назарда тутилган.

Айтилганлар асосида айтиш мумкинки, миллий жиноят конунчилигида килмиш учун юридик шахслар жавобгарлигини белгилашга оид нормаларини такомиллаштиришда унинг тайёргарлик курилаётган, содир этилаётган ёки содир этилган жиноятга алокадорлик холатлари юридик шахсга нисбатан жиноий жавобгарлик чораларини куллаш учун асос сифатида инобатга олиниши лозим. Жумладан, бошкарув функцияларини бажараётган ёки унга рахбарлик килаётган ёхуд унда фаолият юритаётган шахснинг жиноий килмиши юридик шахс манфаатларини кузлаб содир этилганида, шунингдек юридик шахс имкониятларидан жиноят содир этиш ва уни яшириш максадида фойдаланганида, юридик шахс хисобваракларидаги маблаF жиноятни молиялаштириш максадида ишлатилганида, жиноят натижасида топилган мол -мулк ва маблаF юридик шахс эхтиёжлари учун ишлатилганида, юридик шахс

номидан жиноят содир этиш ёки яшириш учун фойдаланилганида юридик шахс жиноятга алокадор деб топилади.

Жиноятга алокадор ва белгиланган тартибда юридик шахс макомига эга булган хамда Узбекистон Республикасининг халкаро шартномаларига мувофик халкаро ташкилот деб топилган юридик шахсларга нисбатан жиноят-хукукий таъсир чоралари кулланилади. Бунда давлат органи, давлат иштирокидаги ташкилот ёки фукароларнинг узини узи бошкариш органларини истисно этиш максадга мувофик булади.

Наинки, бизнингча, Узбекистон цонунчилигига мувофиц мамлакат уудудида ташкил этилган юридик шахслар (давлат органлари, давлат муассасалари ва давлат иштирокидаги ташкилотлар %амда узини узи бошцариш органлари бундан мустасно), хорижий юридик шахслар, халцаро ташкилотлар, шунингдек хорижий юридик шахс ва халцаро ташкилотларнинг Узбекистон уудудида фаолият юритадиган алоуида булинмаларига нисбатан белгиланган тартибда жиноят-ууцуций таъсир чоралари цулланилиши мумкин.

МУХОКАМА

Бинобарин, юридик шахсга нисбатан жиноят-хукукий таъсир чораларини куллаш асосларини шакллантиришда жиноятнинг юридик шахс манфаатлари йулида содир этилганлигини акс эттириши лозим. Шу нуктаи назардан, юридик шахс жиноят конунида улар учун жавобгарликни назарда тутган килмишни куйидаги холатларда содир этганда жиноят-хукукий таъсир чоралари кулланилиши мумкин:

а) юридик шахс номидан цонун уужжатлари, шартнома ёки ишончнома асосида бундай уаракатларни (уаракатсизлик) амалга оширишга ваколатли шахс томонидан содир этилса;

б) юридик шахс манфаатларини кузлаб, унинг бошцарув ва назорат органларида тегишли лавозимни эгаллаган шахс томонидан содир этилса;

в) юридик шахс манфаатларини кузлаб, юридик шахсга ижро этилиши мажбурий булган курсатмалар бериш ёхуд бошца уолатларга кура цонун уужжатлари, шартнома ёки юридик шахс уставига асосан юридик шахс уаракатларини (уаракатсизлик) белгилаш, шунингдек бевосита ёки билвосита царорлар цабул цилиш ууцицига эга булган шахс томонидан содир этилса;

г) юридик шахс манфаатларини кузлаб, ушбу модда иккинчи цисми "а ", "б" ва "в" бандларида курсатилган шахсларнинг курсатмаси, хабардорлиги ёки розилиги билан бошца шахслар томонидан томонидан содир этилса.

Шунингдек, агарда содир этилган жиноий килмиш юридик шахснинг бошкарув органи карорига биноан эмас, балки унинг мансабдор шахси ёки ходимининг жиноий нияти билан камраб олинган булса, башарти у ташкилот учун бирон-бир имтиёз ёки афзалликларни олиб келмаса, бундай килмиш учун юридик шахс эмас, балки уни содир этган шахслар жавобгар булиши лозим.

Шу нуктаи назардан амалдаги Жиноят кодексини «Юридик шахсларга нисбатан цулланиладиган жиноят-ууцуций таъсир чоралари» деб номланган куйидаги тартибда баён килинган Еттинчи булим1 билан тулдириш максадга мувофик хисобланади:

XVII1 боб. Юридик шахсларга нисбатан цулланиладиган цулланиладиган жиноят-ууцуций таъсир чораларини цуллаш асослари ва уларни тайинлаш

961-модда. Юридик шахсларга нисбатан жиноят-ууцуций таъсир чораларини цуллаш асослари

Жисмоний шахслар учун жиноят содир этишнинг жиноят-хукукий окибатларини белгиловчи ушбу Кодекснинг Умумий кисми коидалари, агар ушбу бобда бошкача тартиб назарда тутилмаган ёки юридик шахс иштирокида хукукий муносабатлар мавжудлигидан келиб чикмаса, юридик шахсга нисбатан кулланилади.

Узбекистон конунчилигига мувофик мамлакат худудида ташкил этилган юридик шахслар (давлат органлари, давлат муассасалари ва давлат иштирокидаги ташкилотлар хамда узини узи бошкариш органлари бундан мустасно), хорижий юридик шахслар, халкаро ташкилотлар, шунингдек хорижий юридик шахс ва халкаро ташкилотларнинг Узбекистон худудида фаолият юритадиган алохида булинмалари ушбу Кодексда назарда тутилган холларда жавобгарликка тортилади.

Юридик шахслар кайта ташкил этилганда конунда белгиланган тартибда унинг хукукий вориси жавобгарликка тортиладилар.

НАТИЖАЛАР

Юридик шахсга нисбатан куйидаги холатларда жиноят-хукукий таъсир чоралари кулланилади, башарти ушбу кодекс Махсус кисмида юридик шахс жавобгарлиги назарда тутилган килмишни:

a) юридик шахс номидан конун хужжатлари, шартнома ёки ишончнома асосида бундай харакатларни (харакатсизлик) амалга оширишга ваколатли шахс томонидан содир этилса;

б) юридик шахс манфаатларини кузлаб, унинг бошкарув ва назорат органларида тегишли лавозимни эгаллаган шахс томонидан содир этилса;

в) юридик шахс манфаатларини кузлаб, юридик шахсга ижро этилиши мажбурий булган курсатмалар бериш ёхуд бошка холатларга кура конун хужжатлари, шартнома ёки юридик шахс уставига асосан юридик шахс харакатларини (харакатсизлик) белгилаш, шунингдек бевосита ёки билвосита карорлар кабул килиш хукикига эга булган шахс томонидан содир этилса;

г) юридик шахс манфаатларини кузлаб, ушбу модда иккинчи кисми "а", "б" ва "в" бандларида курсатилган шахсларнинг курсатмаси, хабардорлиги ёки розилиги билан бошка шахслар томонидан томонидан содир этилса.

962-модда. Юридик шахсларга нисбатан цулланиладиган жиноят -ууцуций таъсир чоралари

Жиноят содир этишда айбли деб топилган юридик шахсларга нисбатан куйидаги жиноят-хукукий таъсир чоралари кулланилиши мумкин:

а) огохлантириш;

б) жарима;

в) лицензия, квота, преференция ёки имтиёзлардан махрум килиш;

г) юридик шахсни мажбурий тугатиш.

Огохлантириш, жарима, юридик шахсни мажбурий тугатиш асосий жазо сифатида, лицензия, квота, преференция ёки имтиёзлардан махрум килиш хам асосий, хам кушимча жазо сифатида кулланилиши мумкин.

963-модда. Огохлантириш

Огохлантириш оммавий айблов хисобланиб, юридик шахснинг жиноий фаолиятини давом эттиришига тускинлик килиш хамда у томондан бошка жиноий килмиш содир этилишининг олдини олиш хакида расмий равишда огохлантиришдан иборатдир. Огохлантиришни назарда тутувчи хукм расмий босма нашрларда эълон килинади.

964-модда. Жарима

Жарима базавий хисоблаш микдорининг олти юз бараваридан бир юз йигарма бараваригача микдорда ёки юридик шахс томонидан олинган жиноий даромаднинг мулкий зарарга ёки жиноий йул билан топилган мулкнинг кийматига ббоFлик булган микдорпда бир марталик тулов сифатида белгиланиши мумкин.

Жарима тури ва микдорини аниклашда ташкилотнинг мулкий холати инобатга олинади.

965-модда. Лицензия, квота, преференция ёки имтиёзлардан маурум цилиш

Лицензия, квота, преференция ёки имтиёзлардан махрум килиш юридик шахсга илгари расмийлаштирилган лицензия, квота, преференция ёки имтиёзларни бекор килишдан иборат булиб, уларда фойдаланиш натижасида жиноят содир этилган лицензия, квота, преференция ёки имтиёзларга нисабатан белгиланиши мумкин.

966-модда. Мажбурий тугатиш

Мажбурий тугатиш фавкулодда жазо чораси булиб, юридик шахс томонидан содир этилган килмишнинг аник холатлари хамда келиб чиккан жиноий окибатларни хисобга олган холда енгилрок жазо чорасини куллаш мумкин булмаган такдирда тайинланиши мумкин.

Мажбурий тугатиш шаклида жазоланадиган юридик шахснинг барча мол -мулки кредиторлар талаблари кондирилганидан сунг давлат даромадига утказилади.

Юридик шахслар нисбатан Жиноят кодексининг 130-1301, 133, 135, 155— 1553, 194-196, 201-202, 210-212, 242-243 , 270, 273 , 2783-2784 ва 2786-моддаларида назарда тутилган жиноий килмишлар содир этилган холлардагина жиноят-хукукий таъсир чоралари кулланилиши мумкин.

ХУЛОСА

Юкорида келтирилган хулосалар, таклиф ва тавсияларни амалдаги конунчиликда тартибга солиниши, шунингдек жиноятчиликка карши кураш амалиётида кулланилиши бизнингча, юридик шахслар жавобгарлиги институтининг хукукий механизмини тартибга солиш самарадорлигини оширишга хизмат килиши шубхасиз.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаатномаси // https://president.uz/uz/lists/view/1371

2. Ахраров Б., Баратов М. Узбекистон Республикасида юридик шахслар жавобгарлигининг айрим жихатлари // Одил судлов. - 2020. - № 5. - Б. 35-41. Уголовное право. Общая часть: учебник / отв. ред. А.Н. Тарбагаев. — М., 2016. - С. 140.

3. Ахраров Б., Баратов М. Узбекистон Республикасида юридик шахслар жавобгарлигининг айрим жихатлари // Одил судлов. - 2020. - № 5. - Б. 40-41.

4. Ситковский И.В. Уголовная ответственность юридических лиц. Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - М., 2003. - С. 18.

5. Михеев Р.И., Корчагин А.Г., Шевченко А.С., Михеев И.Р. Проблема уголовной ответственности юридических лиц и пути ее возможного решения: pro и contra (компаративный анализ уголовного права России и зарубежных стран). Известия Дальневосточного федерального университета. Экономика и управление. 2001. - С. 3-10.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.