Научная статья на тему 'НОРМАТИВНО-ПРАВОВЫЕ ОСНОВЫ УГОЛОВНОГО СУДОПРОИЗВОДСТВА В ОТНОШЕНИИ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ ЛИЦ'

НОРМАТИВНО-ПРАВОВЫЕ ОСНОВЫ УГОЛОВНОГО СУДОПРОИЗВОДСТВА В ОТНОШЕНИИ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ ЛИЦ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
194
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
несовершеннолетний / международные стандарты / принцип / имплементация в национальное законодательство / дифференциация уголовного судопроизводства в отношении несовершеннолетних. / juvenile / international standards / principle / implementation into national legislation / differentiation of criminal proceedings against minors.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Нодиров Музаффар

В настоящей статье освещены нормативно-правовые основы уголовного судопроизводства в отношении несовершеннолетних лиц. В частности, автором проанализированы нормы таких международно-правовых актов, как: Конвенция о правах ребенка; Минимальные стандартные правила ООН, касающиеся отправления правосудия в отношении несовершеннолетних (Пекинские правила); Руководящие принципы ООН для предупреждения преступности среди несовершеннолетних (Эр-Риядские руководящие принципы); Правила ООН, касающиеся защиты несовершеннолетних, лишенных свободы (Гаванские правила). Также проанализированы нормы национального законодательства, регулирующие уголовное судопроизводство в отношении несовершеннолетних, а именно: Конституция Республики Узбекистан, Уголовно-процессуальный кодекс Республики Узбекистан, законы Республики Узбекистан «О гарантиях прав ребенка», «О профилактике безнадзорности и правонарушений среди несовершеннолетних», и комментарии в постановлении Пленума Верховного суда Республики Узбекистан “О судебной практике по делам о преступлениях несовершеннолетних”.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

REGULATORY LEGAL FRAMEWORK OF CRIMINAL PROCEEDINGS AGAINST MINORS

This article deals with the regulatory legal framework for criminal proceedings against juveniles. In particular, the author analyzes provisions of international legal documents such as the Convention on the Rights of the Child, UN Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice (“The Beijing Rules”), UN Guidelines for the Prevention of Juvenile Delinquency (“The Riyadh Guidelines”), UN Rules for the Protection of Juveniles Deprived of their Liberty (“The Havana Rules”), as well as, provisions of national legislation regulating criminal proceedings against juveniles, namely: the Constitution of the Republic of Uzbekistan, the Criminal Procedure Code of the Republic of Uzbekistan, the laws of the Republic of Uzbekistan “On guarantees of the rights of the child”, “On the prevention of neglect and delinquency among juveniles” and comments in the Decree of the Plenum of the Supreme Court of the Republic of Uzbekistan “On judicial practice in cases dealing with juvenile crimes”.

Текст научной работы на тему «НОРМАТИВНО-ПРАВОВЫЕ ОСНОВЫ УГОЛОВНОГО СУДОПРОИЗВОДСТВА В ОТНОШЕНИИ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ ЛИЦ»

UDC: 343.915 (042)(575.1)

Нодиров Музаффар

Тошкент давлат юридик университети Жиноий одил судлов факультети декани уринбосари E-mail: muzaf89@mail.ru

ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРГА ДОИР ЖИНОЯТ ИШЛАРИ БУЙИЧА ИШ ЮРИТУВНИНГ НОРМАТИВ-^УЦУЦИй АСОСЛАРИ

Аннотация. Мазкур мацолада вояга етмаганларга доир жиноят ишлари буйича иш юритувнинг нор-матив-ууцуций асослари ёритилган. Хусусан, муаллиф томонидан халцаро ууцуц нормалари сирасига ки-рувчи "Бола ууцуцлари тугрисида"ги конвенция, БМТнингБалогатга етмаган болаларга нисбатан одил судлов юритишга доир минимал стандарт цоидалари (Пекин цоидалари), БМТнинг Вояга етмаганлар уртасида жиноятларнинг олдини олиш учун бош тамойиллари (Ар-Риёд бош тамойиллари), БМТнинг Озодликдан маурум цилинган вояга етмаганлар уимоясига доир цоидалари (Гавана цоидалари) уамда вояга етмаганларга доир жиноят ишлари юзасидан иш юритувни тартибга солувчи миллий цонунчилик сирасига кирувчи Узбекистон Республикасининг Конституцияси, Узбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал цонунчилиги, Узбекистон Республикасининг "Бола ууцуцларининг кафолатлари тугрисида"ги, "Вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва ууцуцбузарликларнинг профилактикаси тугрисида"ги цонунлари, шунингдек, Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг "Вояга етмаганларнинг жино-ятлари уацидаги ишлар буйича суд амалиёти тугрисида"ги цароридаги шарулар таулил этилган.

Калит сузлар: вояга етмаган, халцаро стандартлар, принцип, миллий цонунчиликка имплементация цилиш, вояга етмаганларга нисбатан жиноят ишлари буйича иш юритишни дифференциациялаш.

Нодиров Музаффар

заместитель декана факультета «Уголовное правосудие» Ташкентского государственного юридического университета

НОРМАТИВНО-ПРАВОВЫЕ ОСНОВЫ УГОЛОВНОГО СУДОПРОИЗВОДСТВА В ОТНОШЕНИИ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ ЛИЦ

Аннотация. В настоящей статье освещены нормативно-правовые основы уголовного судопроизводства в отношении несовершеннолетних лиц. В частности, автором проанализированы нормы таких международно-правовых актов, как: Конвенция о правах ребенка; Минимальные стандартные правила ООН, касающиеся отправления правосудия в отношении несовершеннолетних (Пекинские правила); Руководящие принципы ООН для предупреждения преступности среди несовершеннолетних (Эр-Риядские руководящие принципы); Правила ООН, касающиеся защиты несовершеннолетних, лишенных свободы (Гаванские правила). Также проанализированы нормы национального законодательства, регулирующие уголовное судопроизводство в отношении несовершеннолетних, а именно: Конституция Республики Узбекистан, Уголовно-процессуальный кодекс Республики Узбекистан, законы Республики Узбекистан «О гарантиях прав ребенка», «О профилактике безнадзорности и правонарушений среди несовершеннолетних», и комментарии в постановлении Пленума Верховного суда Республики Узбекистан "О судебной практике по делам о преступлениях несовершеннолетних".

Ключевые слова: несовершеннолетний, международные стандарты, принцип, имплементация в национальное законодательство, дифференциация уголовного судопроизводства в отношении несовершеннолетних.

Nodirov Muzaffar

Deputy Dean of Faculty of Criminal Justice, Tashkent State University of Law

REGULATORY LEGAL FRAMEWORK OF CRIMINAL PROCEEDINGS

AGAINST MINORS

Abstract. This article deals with the regulatory legal frameworkfor criminal proceedings against juveniles. In particular, the author analyzes provisions of international legal documents such as the Convention on the Rights of the Child, UN Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice ("The Beijing Rules"), UN Guidelines for the Prevention of Juvenile Delinquency ("The Riyadh Guidelines"), UN Rules for the Protection of Juveniles Deprived of their Liberty ("The Havana Rules"), as well as, provisions of national legislation regulating criminal proceedings against juveniles, namely: the Constitution of the Republic of Uzbekistan, the Criminal Procedure Code of the Republic of Uzbekistan, the laws of the Republic of Uzbekistan "On guarantees of the rights of the child", "On the prevention of neglect and delinquency among juveniles" and comments in the Decree of the Plenum of the Supreme Court of the Republic of Uzbekistan "On judicial practice in cases dealing with juvenile crimes".

Keywords: juvenile, international standards, principle, implementation into national legislation, differentiation of criminal proceedings against minors.

Вояга етмаганларга доир жиноят ишлари буйича иш юритув умумий коидалар билан бир каторда вояга етмаганларнинг хукуклари, эркинликлари ва конуний манфаатларига тула микёсда риоя этилиши, иш юритув жараёнида ушбу тоифа шахсларнинг рухий шикастланишининг олдини олишга каратилган алохида мухофазани таъминлаш максадини кузлайди.

Вояга етмаганларга доир жиноят ишларини юритишнинг халкаро ва миллий норматив-хукукий асосларида кайд этилган ушбу алохида мухофаза механизмлари белгиланиб куйилган.

Бошка сохаларда булгани каби халкаро хукук нормалари ва принциплари, вояга етмаганларга доир жиноят ишлари юзасидан иш юритувни тар-тибга солувчи миллий конунчилик шаклланиши ва ривожланишига жиддий таъсир курсатади. Шу жихатдан Узбекистан Республикасининг Конс-титуцияси мукаддимасида белгиланган халка-ро хукукнинг умумэътироф этилган коидалари устунлиги тамойилидан келиб чиккан холда даст-лаб жиноят ишлари буйича иш юритувда вояга етмаган гумон килинувчи, айбланувчи ва судла-нувчининг хукуклари ва конуний манфаатларини

таъминлашга каратилган халкаро хужжатларни тахлил этамиз.

Халкаро коидалар ва стандартлар жиноят ишлари буйича иш юритувнинг вояга етмаган шахсларга нисбатан профилактик ва тарбиявий ахамиятини оширишга кумаклашишга каратил-ган. Халкаро хукук нормалари давлатларнинг хукук тизимларини куйидагиларга йуналтириш максадини кузлайди:

- вояга етмаганларга доир хар бир жиноят иши холисона, тусиклар ва узайтиришларсиз юритилиши;

- конунда белгиланган асослар мавжуд булган такдирда жиноят ишининг судда куриб чикилиши ва хукм чикарилишининг салбий окибатларини минималлаштириш максадида жиноят ишининг судга кадар боскичларда тугатиш асосларини на-зарда тутиш;

- бутун жиноят-процессуал жараён вояга ет-маганларнинг манфаатларини кузлаши, уларга уз фикрини эркин ифодалаш, тергов ва процессуал харакатларда иштирок этиш имкониятини бери-ши, уларнинг хукуклари ва мажбуриятларига риоя этиши лозим;

- иш юритувни олиб бораётган мансабдор шахслар тегишли малакага эга булиши;

- вояга етмаганларга доир жиноят ишлари буйича вояга етмаганларнинг обруси ва шахси-ятига путур етказилишининг олдини олиш мак-садида жиноят иши доирасидаги маълумотлар ошкор этилишига йул куймаслик [1].

Шу билан бирга, у ёки бу халкаро даражада-ги хужжатда белгиланган муайян норманинг аха-мияти ва уни халкаро стандарт деб эътироф этиш имкониятини бахолаш лозим булади. Жумладан, Узбекистан Республикаси томонидан ратификация килинган халкаро шартномаларнинг нормала-ри билан бир каторда бевосита халкаро шартнома хисобланмайдиган, бирок давлатлараро норматив-хукукий тартибга солиш механизмига киритилган халкаро хукукнинг умумэътироф этилган норма ва принциплари хам шундай стандартлар сираси-га киради.

Вояга етмаганлар хукукларининг халкаро стандартлари асосини вояга етмаган шахслар ман-фаатини энг юкори даражада таъминлаш принци-пи ташкил этади.

Хрзирги вактда халкаро хамжамият томонидан тегишли халкаро хужжатларда (конвенция, декларация, резолюция ва бошкалар) вояга ет-маган шахсларнинг хукуклари ва манфаатлари-ни устувор химоя килиш принципи шаклланти-рилган булиб, унинг мохияти давлатларнинг уз ички ижтимоий ва жиноий сиёсатини юритишда бирламчи болалар ва усмирларнинг мухофазаси-ни таъминлаш мажбуриятида намоён булади [2]. Яъни жиноят ишларини юритишнинг умумий максадларида белгиланганидан фаркли равишда вояга етмаганларга нисбатан иш юритиш, аввало, ушбу шахсларнинг хукук ва манфаатлари усту-ворлиги нуктаи назаридан олиб борилиши такозо этилади.

Жиноят-процессуал муносабатлар иштирок-чисига айланган вояга етмаганларни химоя ки-лишнинг халкаро инструментлари, шунингдек, "мутаносиблик" принципига риоя этилишига каратилган булиб, унга кура вояга етмаганларга нисбатан кулланилувчи таъсир чоралари унинг шахсияти хамда содир этилган хукукка зид кил-мишнинг хусусиятидан келиб чиккан холда кул-ланилиши лозим [3].

Вояга етмаганларнинг хукукларига доир халкаро стандартларни уларнинг мажбурийлик

даражасига кура куйидаги икки гурухга булиш мумкин:

биринчиси, аъзо-давлатлар учун мажбурий юридик тавсифга эга халкаро хужжатларда ("Бола хукуклари тугрисида'ги конвенция [4], Фукаро-лик ва сиёсий хукуклар тугрисидаги халкаро пакт [5] в. б.) белгиланган стандартлар;

иккинчиси, тавсиявий тусдаги хужжатларда (БМТнинг Балогатга етмаган болаларга нисбатан одил судлов юритишга доир минимал стандарт коидалари (Пекин коидалари, 1985 йил) [6], БМТ-нинг Вояга етмаганлар уртасида жиноятларнинг олдини олиш учун бош тамойиллари (Ар-Риёд бош тамойиллари, 1990 йил) [7], БМТнинг озод-ликдан махрум этилган балогатга етмаган бола-ларни химоя килишга доир коидалари (Гавана коидалари) [8] ва бошкаларда белгиланган стандартлар.

Юкорида кайд этилган хужжатлар вояга етма-ганларга доир жиноят ишлари буйича судга кадар ва суд мухокамасидаги иш юритувда самарали исботлашга ва айни вактда ушбу тоифа шахслар-га хаддан зиёд салбий таъсир курсатилмаслигига имкон берувчи, вояга етмаган шахсларга таъсир курсатишнинг халкаро норматив-хукукий асоси-ни шакллантирган булиб, куйида улар хусусида батафсил тухталиб утамиз.

Вояга етмаган гумон килинувчи, айбланувчи-лар хукукларини химоя килиш сохасидаги асосий хужжатлардан бири - бу "Бола хукуклари тугри-сида"ги конвенция хисобланади. Конвенцияга кура вояга етмаганлар катта ёшдагиларга берил-ган барча процессуал хукукларга эга. Шу билан бирга, узларининг ёш хусусиятига кура ушбу тои-фа шахсларга кушимча кафолатлар такдим этил-ган [9].

Мазкур конвенция бола хукукларига доир хам универсал, хам халкаро асосни шакллантиргани боис долзарб ахамиятга эга [10]. Конвенция кабул килиниб, ратификация килинганидан сунг дунё хамжамияти болаларни алохида гамхурлик ва ёр-дамга мухтож "заиф ва тобе инсон" сифатида эмас, балки, аввало, бошка инсонлар каби хукуклар эга-си сифатида караш тугрисида келишиб олди [11].

Конвенция болаларга доир барча масалалар юзасидан халкаро хукукларга асосланувчи ёнда-шув принципларига таянувчи мажбурий тавсифга эга халкаро инструмент сифатида намоён булади. Ушбу хужжат болаларнинг хукукий макомини ях-

шилаш максадида яратилган инсон хукукларига асосланган кенг камровли халкаро жужжат сифа-тида каралади [12].

"Бола хукуклари тугрисида"ги конвенция болалар хаётининг ижтимоий, маданий, сиёсий, иктисодий каби турли жабхаларига доир 54 мод-дани камраб олади.

Шуни алохида кайд этиш жоизки, конвенция-да давлатларнинг унинг нормаларига риоя этиши ва амалга оширишига доир фаолияти устидан на-зорат килиш механизми назарда тутилган.

Аъзо-давлатлар томонидан конвенцияга муво-фик уз зиммаларига олган мажбуриятларни бажа-ришда эришаётган натижаларини бахолаш мак-садида таъсис этилган Бола хукуклари кумитаси иштирокчиларга умумий тавсифдаги таклиф ва тавсиялар киритиш хукукига эга.

Бола хукуклари сохасида халкаро стандарт-ларнинг шаклланишида БМТнинг вояга етмаганларга нисбатан одил судловни юритишнинг минимал стандартлар цоидалари мухим ахамият касб этади [13]. Куйида Пекин коидаларининг вояга етмаган гумон килинувчи, айбланувчилар-нинг хукуклари мухофазаси, бу тоифа жиноят ишларига доир айрим нормаларини тахлил этиб утамиз.

Пекин коидаларида вояга етмаганларга доир жиноят ишлари етарли малакага эга ваколатли мансабдор шахслар томонидан (223-модда), ке-раксиз узайтиришларсиз (20.1-модда), хукукий ёки бошка зарурий ёрдамни такдим этган хол-да (15.1-модда), конуний вакиллар иштирокида (15.2-модда), конфиденциаллик (8-модда), айб-сизлик презумпцияси (7.1-модда) коидаларига хамда юкори турувчи суд томонидан карорнинг кайта куриб чикилиш хукукига (7.1, 14.1-модда) риоя килган холда олиб борилиши белгиланган

[14].

Пекин коидаларининг "Вояга етмаганларга доир жиноят ишларини тергов килиш ва суд мухо-камаси" ва "Суд карорларини кабул килиш ва таъ-сир чораларини танлаш" деб номланган булим-ларида суд мухокамасининг дастлабки вазифаси хамда вояга етмаганга тааллукли хар бир жазо унинг шахсияти тавсифи ва у томонидан содир этилган жиноят тоифасига мутаносиб булиши ло-зимлиги белгиланган.

Пекин цоидалари вояга етмаганларга доир жиноят ишларини юритишга доир махсус хужжат

сифатида ушбу сохага тааллукли куйидаги изчил тавсияларни уз ичига олади:

1. Карор ^абул килувчи шахслар хар бир аник холатдан келиб чиккан холда харакат кила олиш-лари учун иш юритувни амалга ошираётган шахсда суд мухокамасининг барча боскичлари-да дискрецион (уз ихтиёрига кура иш тутувчи) ваколатларга эга булиши. Бундай ваколатлардан фойдаланувчи шахслар уларни уз функциялари ва вазифаларига мувофик холда окилона куллай олишлари учун тегишли малака ва тайёргарликка эга булишлари лозим (6.1 ва 6.3-бандлар).

Пекин коидаларининг мазкур нормаси Узбекистон Республикаси ЖПКнинг 563, 564-модда-лари, Узбекистон Республикаси ЖКнинг 87-мод-дасида уз ифодасини топган. Бунда ЖПКнинг 564-моддасига кура вояга етмаган шахсга нисбатан ишни куришда Жиноят кодекси 87-модда-сининг иккинчи ва учинчи кисмларида назарда тутилган холларда суд вояга етмаган шахсни жа-зодан озод килиш ва унга нисбатан мажбурлов чо-расини куллаш тугрисидаги масалани мухокама этиши шарт.

2. Хркимиятнинг ваколатли органи (суд-нинг) суд мухокамасини исталган вактда туга-тиш ваколатига эгалиги (Пекин коидаларининг 17.4-банди) Узбекистон Республикаси ЖПКда вояга етмаганларга нисбатан жиноят ишини туга-тишнинг умумий хамда махсус асослари назарда тутилган. Жиноят ишини тугатишнинг умумий асослари ЖПКнинг 83, 84 ва 401-моддаларида, махсус асослари 564-моддасида белгиланган. Хдр кандай холатда хам вояга етмаганнинг жиноий жавобгарлиги масаласини хал килиш ва унга жазо тайинлашда судлар ушбу тоифа шахслар жиноий жавобгарлигининг узига хос хусусиятларига доир жиноят конунчилиги нормаларига таяниши хамда тегишли халкаро нормаларнинг коидаларини инобатга олишлари лозим.

Жиноят-процессуал кодексининг 564-мод-дасининг 2-кисмига кура вояга етмаган шахсга нисбатан ишни куришда Жиноят кодекси 87-мод-дасининг иккинчи ва учинчи кисмларида назарда тутилган холларда суд вояга етмаган шахсни жа-зодан озод килиш ва унга нисбатан мажбурлов чо-расини куллаш тугрисидаги масалани мухокама этиши шарт. Суд мажбурлов чорасини куллаш ёки кулламаслик тугрисида асослантирилган ажрим чикаради.

3. Жиноят ишининг суд карори чикаришга ва-колатли хокимият органи томонидан куриб чики-лиши: агар вояга етмаган хукукбузарнинг иши тугатилмаган булса, иш юритув хокимиятнинг ваколатли органи (суд, трибунал, кенгаш, комиссия в. б.) томонидан одил ва холис суд принци-пларига мувофик олиб борилади. Суд мухокамаси вояга етмаган шахс манфаатларига жавоб бериши хамда вояга етмаган шахсга уз фикрини эркин ифодалаш имконини берувчи тушуниш мухити-да олиб борилиши лозим (Пекин коидаларининг 14.1 ва 14.2-бандлари). Мазкур норма Пекин кои-даларининг 22.1 ва 22.2-бандларида белгиланган вояга етмаганларга доир жиноят ишлари юза-сидан иш юритувни олиб бораётган мансабдор шахсларнинг малакаси ва касбий тайёргарлигига доир талаблар билан биргаликда куриб чикилиши такозо этилади. Бунда ушбу шахсларнинг барчаси хукук, социология, психология, криминология ва хулк-атворга доир фан сохаларида муайян тайёр-гарликка эга булишлари талаб этилади.

4. Вояга етмаган гумон килинувчи, айбланув-чи манфаатларининг адвокат (химоячи) ва кону-ний вакил томонидан химоя килиниши. Узбекис-тон Республикаси ЖПКнинг 549, 550-моддалари-да вояга етмаганнинг жиноятлари хакидаги ишни юритишда конуний вакил хамда химоячи катна-шиши шартлиги белгиланган.

5. Ваколатли орган томонидан вояга етмаганга доир жиноят иши юзасидан окилона суд карори чикарилишини таъминлаш максадида хукм чика-рилгунга кадар вояга етмаганнинг яшаш мухити ва шароитлари хамда жиноятни содир этиш хо-латларини урганиш шарт. Ижтимоий урганиш на-тижалари тугрисидаги маърузалар вояга етмаган-ларга доир жиноят ишларининг суд мухокамаси билан боглик аксарият холатларида тенгсиз ёрдам курсатади (Пекин коидаларининг 16.1-банди). Узбекистан Республикаси ЖПКнинг 548-модда-сида вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишлар буйича вояга етмаганнинг турмуш ва тар-бияланиш шароитлари исботланиши лозимлиги белгиланган.

Шундай килиб, амалдаги жиноят-процессуал конунчилигимизда вояга етмаганларга доир жи-ноят ишлари буйича иш юритувни олиб бораётган мансабдор шахсларнинг касбий тайёргарлиги, бу тоифа ишларни курувчи органлар, хусусан судлар ихтисослашуви белгиланмаган. Шунингдек, вояга

етмаганларнинг ишлари судда ёпик курилишига доир халкаро стандартлар миллий конунчиликда императив норма шаклида уз аксини топмаган.

БМТнинг вояга етмаганлар уртасида жиноят-чиликнинг олдини олиш рахбарий принциплари (Ар-Рияд принциплари)да давлатлар интилиши лозим булган вояга етмаганларнинг хукуклари, конуний манфаатларини амалга ошириш ва химоя-лашга доир рахбарий гоялар - вояга етмаганлар уртасида жиноятчиликнинг олдини олиш буйича минимал стандартлар белгиланган.

Ар-Рияд принципларининг 5-бандига кура давлатлар вояга етмаган шахснинг унинг узи ри-вожланишига жиддий шикаст етказмайдиган ёки бошкаларга зарар келтирмайдиган хулк-атворини криминализация килмасликлари лозим [15].

Шундай килиб, вояга етмаганлар жиноятчи-лигининг олдини олишнинг асосий принципла-ридан бири - бу ушбу шахс унча огир булмаган жиноятни содир этганида жиноий таъкибдан воз кечиш ва "вояга етмаган шахсни жиноий судлов-дан чикариш" амалиётидан фойдаланиш хисобла-нади.

А.И. Терегулова кайд этганидек, ушбу коида-ни амалга ошириш доирасида вояга етмаган шахс-лар фаровонлиги, ривожланиши, уларнинг хукук ва эркинликларига алохида эътибор каратиш жоиз. Расмий органларнинг аралашуви вояга ет-маган шахс умумий манфаатларини хисобга олган холда хамда холис ва адолатли ёндашув асосида амалга оширилиши лозим [16].

Вояга етмаганларнинг хукуклари ва кону-ний манфаатларини таъминлаш сохасидаги яна бир халкаро хукукий хужжат - бу БМТнинг озодликдан махрум килинган вояга етмаганлар химоясига доир коидалари (Гавана коидалари). Ушбу хужжатда иш юритиш ва жазони ижро этиш сохаларида вояга етмаган шахслар хи-моясига каратилган стандартлар белгиланган. Жумладан, коидаларда вояга етмаган шахслар-га нисбатан озодликдан махрум килиш чораси хукукни мухофаза килувчи органлар томонидан факат фавкулодда таъсир чораси сифатида ва минимал зарурий вакт давомида куллаш мум-кинлиги белгиланган (2-банд). Коидаларнинг 17-бандига кура вояга етмаган шахс камокка олинган такдирда уни камокда саклаш муддати-нинг имкон кадар кискарок булиши учун ишнинг максимал даражада тез куриб чикилиши хамда

унинг судланган бошка вояга етмаган шахс-лардан алохида сакланишини таъминлаш лозим

[17].

Халкаро хукукий хужжатларнинг юкоридаги тахлили асосида вояга етмаган гумон килинувчи, айбланувчи хукукларини таъминлашнинг куйи-даги халкаро стандартларини ажратиб курсатиш мумкин.

1. Умумий стандартлар:

- айбсизлик презумпцияси;

- гувохлик курсатмаларини ёки айбни буйни-га олиш тугрисидаги курсатмаларни беришга мажбурланмаслик хукуки;

- куйилаётган айбловлар, барча процессу-ал харакатлар, хукук ва мажбуриятлар тугрисида дархол ва бевосита хабардор килиниш хукуки;

- юридик ва бошка тегишли ёрдамдан фой-даланиш хукуки;

- жиноят ишлари буйича иш юритувнинг барча боскичларида вояга етмаган шахс шахсий хаётининг хурмат килиниш хукуки.

2. Махсус стандартлар:

- вояга етмаган шахсга нисбатан жиноят иши-ни юритишда ота-она ёки конуний васийларнинг хозир булиш хукуки (башарти бу вояга етмаган шахс манфаатларига зид булмаса);

- вояга етмаган шахсга нисбатан озодлик-дан махрум килиш билан боглик чоралар факат фавкулодда таъсир чораси сифатида ва зарур бул-ган энг киска вакт давомида кулланилиши;

- вояга етмаганлар ва катта ёшдагиларнинг, айбланувчилар хамда судланувчиларнинг алохида сакланиши;

- жиноят иши буйича иш юритувнинг барча боскичларида вояга етмаганнинг шахсияти тугри-сидаги маълумот махфийлигининг таъминлани-ши;

- вояга етмаганларга доир жиноят ишлари буйича иш юритувни олиб бораётган органлар ва мансабдор шахсларнинг ихтисослашуви;

- вояга етмаганлар иштирокидаги жиноий-хукукий низоларни хал этишнинг мукобил усул-лари устуворлиги.

Демак, вояга етмаганларнинг ишларини юри-тиш сохасидаги халкаро стандартларнинг миллий жиноят-процессуал конунчилик нормаларига ки-ёсий тахлили асосида куйидаги коидалар миллий конунчиликда тула уз аксини топган деб хулоса килиш имконини бермокда:

- иш юритаётган шахсда вояга етмаганнинг шахси хамда иш холатларини хисобга олган холда карор кабул килиш ваколатининг (иш юритувнинг исталган боскичида жиноят ишини тугатиш мум-кинлиги, шартли хукм килиш, жавобгарликдан ёки жазодан мажбурлов чораларини куллаган холда озод килиш, реал жазони куллаш тугрисида карор кабул килиш) мавжудлиги;

- вояга етмаган гумон килинувчи, айбланув-чи манфаатларининг химоячи ва конуний вакил томонидан химоя килиниши (ЖПКнинг 549, 550-моддалари);

- вояга етмаганнинг шахсига хос хусусиятлар, унинг турмуш ва тарбияланиш шароитларини ур-ганишга алохида эътибор каратилиши (ЖПКнинг 548-моддаси);

Вояга етмаганларга доир жиноят ишла-ри буйича иш юритувда вояга етмаганларнинг хукуклари ва конуний манфаатларини химоялаш масалалари миллий конунчилик манбаларидан Узбекистон Республикасининг Конституцияси, Жиноят, Жиноят-процессуал, Оила кодекслари, Узбекистон Республикасининг "Бола хукуклари-нинг кафолатлари тугрисида", "Вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва хукукбузарликларнинг профилактикаси тугрисида", "Судлар тугрисида", "Адвокатура тугрисида'ги конунларида ва бошка хужжатларда уз ифодасини топган. Во-яга етмаганларга доир жиноят ишлари буйича иш юритиш масалалари тугрисида, шунингдек, Узбекистон Республикаси Олий суди Пленуми-нинг 2000 йил 15 сентябрдаги "Вояга етмаган-ларнинг жиноятлари хакидаги ишлар буйича суд амалиёти тугрисида"ги 21-сонли карорида хам батафсил тушунтиришлар берилган.

Хусусан, Узбекистон Республикаси Конс-титуциясининг 45-моддасида вояга етмаган-ларнинг хукуклари давлат химоясида экан-лиги, 65-моддада эса оналик ва болалик давлат томонидан мухофаза килиниши белгиланган [18]. Айни шу коидалар мамлака-тимизда ёшлар хаётининг турли жабхалари-ни, жумладан, муайян сабабларга кура жи-ноят конунчилиги билан такикланган гайри-ижтимоий килмиш содир этган вояга етмаган шахсларнинг хукук ва манфаатларини химоя ки-лиш асосини яратди деб айтиш мумкин.

Вояга етмаганларнинг ёш, психофизиологик жихатлари, уларнинг ижтимоий макоми хамда

муомала лаёкати чекланганлигини инобатга олган холда Узбекистон Республикаси ЖПКнинг 60-бо-бида вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишларни юритишнинг алохида процессуал тар-тиби белгиланган. ЖПКнинг 547-моддасига кура жиноят килгунга кадар ун саккиз ёшга тулмаган шахсларнинг жиноятлари хакидаги ишларни юри-тиш тартиби умумий коидалар, шунингдек, ушбу кодекснинг 548-564-моддалари асосида белгила-нади.

Узбекистан Республикаси ЖПКнинг 548-мод-дасида конунчиликда курсатилган исботланиши лозим булган умумий холатлар билан бир катор-да бевосита вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишлар буйича исботланиши лозим бул-ган кушимча холатлар белгиланиши, ушбу тоифа шахсларга кушимча кафолатлар яратиш, уларни алохида мухофаза килиш заруриятидан келиб чикади.

Узбекистон Республикаси ЖПКнинг 549, 550-моддаларида халкаро стандартларда белги-ланган вояга етмаган шахсларнинг икки томонла-ма химояси (химоячи хамда конуний вакил томо-нидан) уз ифодасини топган. Бирок ушбу нормани хам конуний вакил хукукий макоми нуктаи наза-ридан бирмунча такомиллаштириш зарурияти мавжуд.

Узбекистон Республикасининг "Бола хукукла-рининг кафолатлари тугрисида"ги конунида хам жиноят процессининг иштирокчиси булган бола хукукларини химоя килиш масалаларига алохи-да эътибор каратилган. Конуннинг 111-моддасига кура давлат судга кадар иш юритишнинг ва суд мухокамасининг барча боскичларида болаларнинг конун хужжатларида белгиланган барча процес-суал хукукларига риоя этилиши хамда бу хукуклар кафолатларининг таъминланиши буйича чоралар куради. Болага хар кандай рухий ёки жисмоний таъсир утказиш, уни курсатмалар беришга ёки ай-бини тан олишга мажбурлаш такикланади. Судга кадар иш юритиш ва суд мухокамаси жараёнида болаларга нисбатан улар конуний вакилларининг иштирокисиз амалга ошириладиган процессуал харакатларни бажариш такикланади. Конун хужжатларида назарда тутилган холларда вояга етмаган шахсга нисбатан процессуал харакатлар унинг катта ёшдаги якин кариндоши, педагог ёки ушбу шахснинг бошка конуний вакили иштирокида амалга оширилиши мумкин.

Вояга етмаган шахснинг жиноятлари тугриси-даги ишлар буйича судга кадар иш юритишнинг ва суд мухокамасининг барча боскичларида химоя-чининг иштирок этиши шарт. Боланинг ва унинг конуний вакилларининг химоячидан воз кечиши хакикий эмас деб хисобланади.

Шу билан бирга, Узбекистон Республика-си ЖПКда юкорида берилган конундаги барча кафолатлар тула уз ифодасини топмаган. Жум-ладан, конунда "судга кадар иш юритиш ва суд мухокамаси жараёнида болаларга нисбатан улар конуний вакилларининг иштирокисиз амалга ошириладиган процессуал харакатларни бажа-риш такикланиши" белгиланган [19] булса-да, ЖПКнинг 549-моддасида "конуний вакилнинг ишда иштирок этишига вояга етмаган шахсни гумон килинувчи ёки айбланувчи тарикасида би-ринчи сурок килиш пайтидан бошлаб йул куй-илиши" курсатилган. Бу эса биринчи сурокка кадар вояга етмаган шахсни гумон килинувчи ёки айбланувчи иштирокида утказиладиган про-цессуал харакатларда конуний вакил иштироки-ни истисно этади. Шунга кура ЖПК нормасини юкорида кайд этилган конунга мувофиклашти-риш таклиф этилади.

Вояга етмаган гумон килинувчи, айбланувчи хукуклари химоясига багишланган яна бир хуж-жат - бу Узбекистон Республикасининг "Вояга ет-маганлар уртасида назоратсизлик ва хукукбузар-ликларнинг профилактикаси тугрисида'ги [20] конуни.

Конунда уларнинг куйидаги хукуклари мус-тахкамланган:

узига нисбатан якка тартибдаги профилактика иши олиб борилаётган вояга етмаганлар, ваколат-ли органлар хамда муассасаларнинг карорлари ва мансабдор шахсларнинг харакатлари (харакатсиз-лиги) устидан юкори турувчи органларга, вояга ет-маганлар ишлари буйича идоралараро комиссия-ларга, прокуратура органларига ёки судга шикоят килиш;

одамнинг шаъни ва кадр-кимматини камсит-майдиган инсоний муомалада булиш;

чекланмаган микдорда телефонда сузлашув-лар, бошка алока воситалари оркали мулокот-лар хамда учрашувлар воситасида оиласи билан алокада булиш;

посилкалар, бандероллар, йукловлар олиш, хат ва телеграммалар олиш хамда жунатиш.

Вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишларни юритиш масалаларига суд амалиёти-да хам алохида эътибор каратилади. Хусусан, Узбекистон Республикаси Олий суди Пленуми-нинг "Вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишлар буйича суд амалиёти тугрисида'ги карори-да ушбу сохага доир бир катор масалалар изчил тартибга солинган. Жумладан, карорнинг 1-бан-дида "вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишларни куришда, иш буйича исботланиши лозим булган холатларни синчковлик билан, хар томонла-ма тула ва холисона текшириб чикиб, килмишнинг ижтимоий хавфлилик даражасини ва судланувчи-нинг шахсини эътиборга олган холда аникланган хакикий холатлар ва далиллар мажмуасига тугри бахо берилиб, одиллик ва инсонпарварлик та-мойилларига амал килган холда конунда курсатил-ган хусусият ва имтиёзларидан тула фойдаланиш-га каратилиши лозим"лиги белгиланган [21].

Суд вояга етмаганларга жазо тайинлаш ма-саласини хал этаётганда, биринчи навбатда, со-дир этилган жиноятнинг хусусияти ва ижтимоий хавфлилик даражасини, ана шу шахсларга оид маълумотларни хамда жазони енгиллаштирувчи ва огирлаштирувчи холатларни назарда тутиб, озодликдан махрум килиш билан боглик булма-ган жазони куллаш имкониятини мухокама кили-ши лозим. Суд айбдорни жамиятдан ажратмасдан туриб кайта тарбиялашнинг имконияти булмаган холлардагина озодликдан махрум килиш тарзи-даги жазони тайинлаши мумкин. Айни вактда хукмда суднинг бу тугрисидаги хулосаси асос-лантирилиши шарт [22]. Карорнинг ушбу банд-лари ундаги бошка коидалар каби вояга етмаган гумон килинувчи, айбланувчи ва судланувчилар-нинг хукуклари ва конуний манфаатларини юко-ри хукукий мухофазаси хамда сохага доир халка-ро стандартларнинг хукукни куллаш амалиётида тула амалга оширилишини таъминлаш максадида кабул килинган.

Баён этилганлардан хулоса киладиган бул-сак, халкаро стандартларнинг аксарият кисми миллий жиноят-процессуал конунчиликка имплементация килинган. Узбекистон Рес-публикаси ЖПКда вояга етмаганларнинг жи-ноятлари хакидаги ишларни юритишни тар-тибга солувчи комплекс коидаларни назарда тутади. Бунда халкаро стандартларда белги-лангани каби вояга етмаганларнинг жиноятла-ри хакидаги ишларни юритиш муайян маънода дифференциялашган шаклга эга, ушбу тоифа шахсларнинг хукуклари ва конуний манфаат-лари амалга оширилиши ва химоя килиниши-нинг кушимча кафолатлари яратилган. Ушбу комплекс нормалар вояга етмаганларнинг жи-ноят ишлари буйича иш юритувда юкори юри-дик химоясини таъминлашга каратилган. Шу билан бирга, мамлакатимиз мазкур сохадаги бир катор халкаро норматив-хукукий хужжат-лар иштирокчиси сифатида уларда белгилан-ган нормаларнинг уз миллий конунчилигига тула имплементация килиниши хамда хукук-ни куллаш амалиётида тула амал килишини таъминлаши лозим. Шу жихатдан Узбекистон Республикаси ЖПКнинг вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишларни юритишга доир нормалари ушб сохадаги халкаро стандартлар-да белгиланган талабларга янада мувофикли-гини таъминлаш максадида вояга етмаган гу-мон килинувчи, айбланувчи ва судланувчилар-нинг хукуклари таъминотига доир бир катор нормаларни, яъни конфиденциаллик хукуки, хусусан, жиноят ишининг ёпик суд мажлисида курилиши, вояга етмаган шахсга кулланилувчи таъсир чораларининг муддатлари, иш юриту-вни олиб бораётган орган ва мансабдор шахс-лар ихтисослашуви, вояга етмаган шахсни иш юритувнинг эрта боскичларида одил судлов тизимидан чикаришга доир нормаларни жорий этиш ёки такомиллаштириш такозо этилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Перякина М.П. Международные основы производства по уголовным делам в отношении несовершеннолетних лиц. Вестник Восточно-Сибирского института МВД России. - 2016. - № 1 (76). -С. 60.

2. Спесивов Н.В. Международные стандарты осуществления уголовного судопроизводства с участием несовершеннолетних и их реализация в современном российском уголовном процессе: Дисс. ... канд. юрид. наук. - Саратов, 2015. - С. 49.

3. Терегулова А.И. Обеспечение прав и законных интересов несовершеннолетних подозреваемых, обвиняемых в контексте рационализации стадии предварительного расследования: Дисс. ... канд. юрид. наук. - Уфа, 2019. - С. 52.

4. "Бола хукуклари тугрисида'ги конвенция. // 1989 йил 20 ноябрда Бош Ассамблеянинг 44/25-сон резолюцияси билан кабул килинган. Узбекистон Республикаси мазкур конвенцияга Узбекистон Республикаси Олий Кенгашининг 1992 йил 9 декабрдаги 757-XII сонли "Бола хукуклари тугрисидаги конвенцияга кушилиш хакида"ги карорига мувофик кушилган. https://lex.uz/docs/2595913

5. "Фукаролик ва сиёсий хукуклар тугрисида'ги Халкаро пакт. 1966 йил 16 декабрда Нью-Йорк-да кабул килинган. Узбекистон Республикаси мазкур халкаро пактга Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йил 31 августдаги 127-I сонли "1966 йил 16 декабрдаги фукаровий ва сиёсий хукуклар тугрисидаги халкаро пактга кушилиш хакида"ги карорига асосан кушилган. https://lex.uz/ docs/2640479

6. БМТнинг балогатга етмаган болаларга нисбатан одил судлов юритишга доир минимал стандарт коидалари. // 1985 йил 29 ноябрда БМТ Бош Ассамблеянинг 40/33-сон резолюцияси билан кабул килинган. https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/beijing_rules.shtml

7. Руководящие принципы Организации Объединенных Наций для предупреждения преступности среди несовершеннолетних (Эр-Риядские руководящие принципы). Приняты резолюцией 45/112 Генеральной Ассамблеи ООН от 14 декабря 1990 года на сайте https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/ conventions/juveniles_deinquency_prevention.shtml

8. Правила Организации Объединённых Наций, касающиеся защиты несовершеннолетних, лишённых свободы (Гаванские правила) Приняты резолюцией 45/113 Генеральной Ассамблеи от 14 декабря 1990 года на сайте: http://hrlibrary.umn.edu/instree/Rj1unrjdl.html

9. Бола хукуклари тугрисидаги конвенция. // 1989 йил 20 ноябрда Бош Ассамблеянинг 44/25-сон резолюцияси билан кабул килинган. Узбекистон Республикаси мазкур конвенцияга Узбекистон Республикаси Олий Кенгашининг 1992 йил 9 декабрдаги 757-XII сонли "Бола хукуклари тугрисидаги конвенцияга кушилиш хакида"ги карорига мувофик кушилган. https://lex.uz/docs/2595913

10. Arts K. (2014). Twenty-Five Years of the United Nations Convention on the Rights of the Child: Achievements and Challenges // Netherlands International Law Review. - P. 277.

11. Liefaard T. and Sloth-Nielsen, J.J. (eds.), The United Nations Convention on the Rights of the Child. Taking Stock after 25 Years and Looking Ahead (Leiden: Brill|Nijhoff, 2017), Liefaard T. and Doek J.E. Litigating the Rights of the Child. The UN Convention on the Rights of the Child in Domestic and International Jurisprudence (Dordrecht: Springer Science+Business Media, 2015, 1-12), Liefaard T. and Kilkelly U. "Child-Friendly justice: past, present and future" in B. Goldson (ed.), Juvenile Justice in Europe: Past, Present and Future. Abingdon/New York: Routledge, 2019. - Р. 57-73.

12. Buck T. International Child Law. 3rd ed. - London: Routledge, 2014. - P. 87.

13. БМТнинг балогатга етмаган болаларга нисбатан одил судлов юритишга доир минимал стандарт коидалари. // 1985 йил 29 ноябрда БМТ Бош Ассамблеянинг 40/33-сон резолюцияси билан кабул килинган. https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/beijing_rules.shtml

14. БМТнинг балогатга етмаган болаларга нисбатан одил судлов юритишга доир минимал стандарт коидалари. // 1985 йил 29 ноябрда БМТ Бош Ассамблеянинг 40/33-сон резолюцияси билан кабул килинган. https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/beijing_rules.shtml

15. Руководящие принципы Организации Объединенных Наций для предупреждения преступности среди несовершеннолетних (Руководящие принципы, принятые в Эр-Рияде). Приняты резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН 45/112 от 14 декабря 1990 г. // Издание Организации Объединенных Наций. - Нью-Йорк, 1992. Далее - Эр-Риядские руководящие принципы.

16. Терегулова А.И. Обеспечение прав и законных интересов несовершеннолетних подозреваемых, обвиняемых в контексте рационализации стадии предварительного расследования: Дисс. ... канд. юр. наук. - Уфа, 2019. - С. 59.

17. Правила Организации Объединенных Наций, касающиеся защиты несовершеннолетних, лишенных свободы. Приняты резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН 45/113 от 14 декабря 1990 г. // Издание Организации Объединенных Наций. - Нью-Йорк, 1992.

18. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. - 2018. - № 14. - 213-модда.

19. Узбекистон Республикасининг 2008 йил 7 январдаги "Бола хукукларининг кафолатлари тугри-сида"ги УРК-139-сон конуни. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. - 2008. -№ 1, 2. - 1-модда; 2009. - № 52. - 554-модда; 2016. - № 52. - 597-модда; 2017. - № 24. - 487-модда; Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси. - 2018. - 24 июль. - 03/18/486/1559-сон; 2019. -7 декабрь. - 03/19/587/4122-сон; 2020. - 11 март. - 03/20/608/0278-сон.

20. Узбекистон Республикасининг 2010 йил 29 сентябрдаги "Вояга етмаганлар уртасида назорат-сизлик ва хукукбузарликларнинг профилактикаси тугрисида"ги УРК-263-сон конуни. https://www.lex. uz/acts/1685726

21. Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2000 йил 15 сентябрдаги 21-сонли "Вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишлар буйича суд амалиёти тугрисида"ги карори. https://www. lex.uz/docs/1449720

22. Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2000 йил 15 сентябрдаги 21-сонли "Вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишлар буйича суд амалиёти тугрисида"ги карори. https://www. lex.uz/docs/1449720

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.