Научная статья на тему 'СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ ВОССТАНОВИТЕЛЬНОГО ПРАВОСУДИЯ ПО УГОЛОВНЫМ ДЕЛАМ В ОТНОШЕНИИ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ: АНАЛИЗ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ И ЗАРУБЕЖНОЙ ПРАКТИКИ'

СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ ВОССТАНОВИТЕЛЬНОГО ПРАВОСУДИЯ ПО УГОЛОВНЫМ ДЕЛАМ В ОТНОШЕНИИ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ: АНАЛИЗ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ И ЗАРУБЕЖНОЙ ПРАКТИКИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
87
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
несовершеннолетние / восстановительное правосудие / медиация / примирение / возмещение ущерба. / minors / restorative justice / mediation / reconciliation / compensation of damage.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — М.Нодиров

настоящей статье изучен отечественный и международный опыт по производству восстановительного правосудия по уголовным делам в отношении несовершеннолетних, на основе чего разработаны оптимальные и обоснованные предложения по данному направлению.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CURRENT STATUS OF REALIZATION OF RESTORATIVE JUSTICE IN CRIMINAL CASES RESPECT TO MINORS: ANALYSIS OF DOMESTIC AND FOREIGN PRACTICE

in this article, the domestic and international experience on the production of restorative justice in criminal cases in relation to minors has been studied, on the basis of which the optimal and justified proposals were drafted.

Текст научной работы на тему «СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ ВОССТАНОВИТЕЛЬНОГО ПРАВОСУДИЯ ПО УГОЛОВНЫМ ДЕЛАМ В ОТНОШЕНИИ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ: АНАЛИЗ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ И ЗАРУБЕЖНОЙ ПРАКТИКИ»

®Yuridik fanlar axborotnomasi Вестник юридических наук Review of Law Sciences

CURRENT STATUS OF REALIZATION OF RESTORATIVE JUSTICE IN CRIMINAL CASES RESPECT TO MINORS: ANALYSIS OF DOMESTIC AND FOREIGN PRACTICE

M.Nodirova Tashkent State University of Law, Tashkent, 100047, Uzbekistan a Tashkent State University of Law

СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ ВОССТАНОВИТЕЛЬНОГО ПРАВОСУДИЯ ПО УГОЛОВНЫМ ДЕЛАМ В ОТНОШЕНИИ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ: АНАЛИЗ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ И

ЗАРУБЕЖНОЙ ПРАКТИКИ

М.НОДИРОВа Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

"Ташкентского государственного юридического университета

ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРГА НИСБАТАН ЖИНОЯТ ИШЛАРИ

БУЙИЧА ^УЦУЦНИ ТИКЛОВЧИ ОДИЛ СУДЛОВНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ ЖОРИЙ Х,ОЛАТИ: МИЛЛИЙ ВА ХОРИЖИЙ АМАЛИЁТ ТА^ЛИЛИ

М.НОДИРОВа Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон a Тошкент давлат юридик университети

Аннотация: мазкур мацолада вояга етмаганларга нисбатан жиноят ишлари буйича ууцуцни тикловчи одил судловни амалга ошириш буйича миллий ва хорижий амалиёт таулили масалалари урганиб чицилиб, мазкур уолатлар юзасидан оптимал ва асослантирилган тавсиялар келтириб утилган.

Калит сузлар: вояга етмаган, ууцуцни тикловчи одил судлов, медиация, ярашув, зарарни цоплаш.

Аннотация:в настоящей статье изучен отечественный и международный опыт по производству восстановительного правосудия по уголовным делам в отношении несовершеннолетних, на основе чего разработаны оптимальные и обоснованные предложения по данному направлению.

Ключевые слова: несовершеннолетние, восстановительное правосудие, медиация, примирение, возмещение ущерба.

Abstract: in this article, the domestic and international experience on the production of restorative justice in criminal cases in relation to minors has been studied, on the basis of which the optimal and justified proposals were drafted.

Keywords: minors, restorative justice, mediation, reconciliation, compensation of damage.

Вояга етмаганларга нисбатан жиноят ишлари буйича хукукни тикловчи одил судлов механизмлари хорижий давлатлар жиноят-процессуал хукукида тобора кенгрок

кулланилмокда. Ушбу холат хукукни тикловчи одил судловда жиноят содир этилиши окибатида бузилган ижтимоий муносабатларни тиклаш, жабрланувчига етказилган зарарни тула коплаб бериш механизми оркали унинг хукук ва манфаатларини тула таъминлашга бирламчи эътибор каратилиши билан изохланади.

Жабрланувчига етказилган зарарни максимал даражада коплашга ва жиноий-хукукий низо окибатларини бартараф этишга йуналтирилган замонавий жиноят хукуки мукобил яраштирувчи чораларнинг имкониятларини инобатга олиши лозим. Хусусан, хукукни тикловчи одил судлов чоралари жиноят окибатида етказилган зарарни бартараф этиш масалаларини хал килишда, ижтимоий адолатни ва жабрланувчининг бузилган хукукларини тиклашда юкори самарага эга.

^уйида вояга етмаганларга нисбатан жиноят ишлари буйича хукукни тикловчи одил судловнинг айрим хорижий давлатлар жиноят-процессуал хукукида куллашнинг ижобий ва салбий жихатлари тахлил этилган. Жумладан, А^Шда вояга етмаганларга нисбатан жиноят ишларида хукукни тикловчи одил судлов механизмларидан, шунингдек унинг медиация ва ярашув институти каби шаклларидан кенг фойдаланилади. А^Ш Жиноят-процессуал хукукида айнан жабрланувчига жиноятдан курган зарарни тула копланиши ва уни жиноятдан аввалги холатига келтириш гоясига бирламчи ахамият берилади.

А^Шда хукукни тикловчи одил судлов асосий дастур сифатида низоларни хал этишнинг мукобил воситалари сирасига кирувчи жиноятчи ва жабрланувчи уртасида медиация механизмидан фаол фойдаланилади. А^Шда медиация айблов эълон килингунга кадар айблов эълон килингандан сунг ва суд мухокамаси боскичида кулланилиши мумкин. А^Шда медиация институтини куллашнинг узига хос жихатларидан бири - бу унинг нафакат ижтимоий хавфи унча катта булмаган ва унча огир булмаган жиноятлар, балки огир жиноятларга нисбатан хам кулланилиши мумкинлигида намоён булади.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 21 октябрдаги "Суд-хукук тизимини янада ислох килиш, фукароларнинг хукук ва эркинликларини ишончли химоя килиш кафолатларини кучайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Фармонининг 6-бандида вояга етмаганлар учун назарда тутилган жиноий жазоларни либераллаштириш масаласини кайта куриб чикиш вазифаси белгиланган.

Юкорида келтирилган асосларга кура Узбекистон Республикаси миллий конунчилик нормаларида вояга етмаган шахс томонидан огир жиноятлар содир этилганда хам хукукни тикловчи одил судлов механизмлари булган мажбурлов чоралари, ярашув институтини куллаган холда вояга етмаган шахсни жиноий жавобгарлик ва жазодан озод килиш мумкинлиги белгилаб куйиш максадга мувофик деб уйлаймиз.

Хукукни тикловчи одил судлов механизмларидан самарали фойдаланувчи Англия давлати тажрибасини тахлил этадиган булсак, Англия хукукни тикловчи одил судловида "огохлантириш" механизмидан хам фойдаланилади. Жиноий жавобгарликдан озод килишни назарда тутувчи ушбу мукобил шаклни бошка хорижий давлатлар амалиётида мавжуд эмас.

Огохлантириш хеч кандай хукукий окибатга эга булмасдан, бу тоифа ишларда жиноят ишини кузгатишни рад этиш тугрисида карор кабул килиш учун жабрланувчига етказилган зарарни коплаб бериш талаб этилмайди. Мохиятан ушбу институт Узбекистон Республикаси ЖКда мавжуд кам ахамиятли килмишлар сифатида бахоланиши мумкин. Зеро, Узбекистон Республикаси ЖК 36-моддасига кура гарчи Жиноят кодексида жиноятсифатиданазардатутилганкилмишнингаломатларимавжудбулса-да, узинингкамахамиятлилигитуфайлиижтимоийхавфлибулмаганхаракатёкихаракатсизликжи ноятдебтопилмайди. Яъни кам ахамиятли

килмишларкилмишнингжиноийлигиниистиснокиладиганхолат хисобланади.

Медиация Англия давлатида суд медиацияси ва полиция медиация каби икки турга булинади. Суд медиацияси барча турдаги жиноят ишлари буйича жиноят иши кузгатилгандан иш буйича якуний карор чикарилгунга кадар исталган боскичда кулланилиши мумкин. Демак, Англия давлатида хам хукукни тикловчи одил судлов

механизмларини куллаш муайня турдаги жиноят турлари билан чекланмаган (масалан, факат ижтимоий хавфи катта булмаган ёки унча огир булмаган жиноятлар буйича кулланиши мумкинлиги). Яъни Англияда хукукни тикловчи одил судлов механизмларидан огир ва хатто ута огир жиноятларга нисбатан хам фойдаланиш мумкин. Биз юкорида кайд этилганидек, бу ёндашувни куллаб-кувватлаймиз. Сабаби шахс томонидан содир этилган жиноят тури уни ахлокан тузатиш мумкин ёки мумкин эмаслиги тугрисида хулоса бера олмайди. Х,атто ута огир жиноятни содир этган шахсни хам жазо чораларини кулламаган холда, хукукни тикловчи одил судлов механизмлари оркали ахлокан тузатиш мумкинлиги истисно этилмайди. Бунга бахо бериш учун эса тергов ва суд боскичида вояга етмаган шахсни жазо тайинламасдан, хукукни тикловчи одил судлов механизмлари оркали жиноий жавобгарлик ва жазодан озод килиб, ахлокан тузатиш мумкинлиги ёки мумкин эмаслиги тугрисида тегишли суд экспертизасини тайинлаб, унинг хулосасига кура хакикатга якинрок жавоб ечимга эришиш мумкин булади.

Англия давлатида суд мухокамаси жараёнида жиноят содир этган шахс томонидан зарар копланган такдирда медиация шартномаси имзоланади ва бу гумон килинувчига (айбланувчи, судланувчи) нисбатан жазо тайинлашда инобатга олинади.

Бундан келиб чикадики, Англияда медиация институти нафакат жиноий жавобгарлик ёки жазодан озод килиш механизми сифатида, балки айбланувчи, судланувчига тайинланиши лозим жиноий жазони енгиллаштирувчи холат сифатида хам бахоланади. Фикримизча, жиноят содир этган шахс содир этган килмишининг ижтимоий хавфли эканлигини тушуниб етган хамда уз айбини буйнига олиб, жабрланувчига етказилган зарарни ихтиёрий равишда коплаб берган ва бу оркали бузилган ижтимоий муносабатларни ва жабрланувчининг хукукларини тиклаган, бир суз билан содир этилган жиноятнинг салбий окибатларини бартараф этган экан, мазкур ишнисуддакуришвактидашароитузгарганлигитуфайлижиноятсодирэтганшахсижтимоийха вфлиликхусусиятинийукотганлигини англатади ва шунга кура жиноий жавобгарлик хамда жазодан озодкилинишилозим. Зеро, жазодан кузланган асосий максад бу шахсни ахлокан тузатиш хамда у ва жамиятнинг бошка субъектлари томонидан жиноят содир этилишининг олдини олиш. Курсатилган холатда эса шахс ахлокан тузалган булиб, унга нисбатан жазо чорасини куллашга зарурият йук деб уйлаймиз.

Франция давлатида мавжуд хукукни тикловчи одил судлов шаклларига доир конун нормалари тахлили шуни курсатдики, Франция Жиноят-процессуал кодексида, вояга етмаганлар учун воситачилик ("reparation") алохида курсатилган. Бу ерда, айникса, давлат прокурорининг ташаббуси билан воситачилик тартибини утказиш билан боглик тизим кенг кулланилади. Унга мувофик прокурор уз ваколати доирасида ишни воситачилик дастурига юбориш т^рисида карор кабул килишга х,акли.

Прокурор жиноят содир этишда айбдор булган шахсга, шунингдек жабрланувчига етказилган зарарни коплашни таклиф этади. Прокурор томонидан куйилган шартлар унинг ёзма карорида курсатилади. Жиноят содир этган шахс прокурор томонидан куйилган шартларни кабул килмаган ёки уларни бажармаган такдирда прокурор жиноят ишини кузгатишга хакли. Жиноят содир этган шахс прокурор томонидан куйилган шартларни бажаришга рози булса, прокурор иш хужжатларини келишувни тасдиклаш учун судга юборади. Иш хужжатларини куриб чиккандан сунг суд келишувни тасдиклаш ёки уни тасдиклашни рад килиш тугрисида карор кабул килади. Суднинг ушбу карори якуний булиб, шикоят килинмайди. Суд келишувни тасдиклаган такдирда прокурор келишув ижро этилишини ташкил этиш билан шугулланувчи ваколатли шахсни тайинлайди ва жиноят содир этиган шахс томонидан прокурор карорида курсатилган шартлар бажарилишини назорат килади. Келишув шартларининг тула бажарилиши ушбу шахсга нисбатан жиноят иши тугатилишига сабаб булади, шартларнинг бажарилмаганлиги эса умумий асосларда жиноят иши кузгатилишига асос булади.

Фикримизча, Франция давлатида мавжуд жиноий курсатма институтидан жиноят содир этган шахсга жабрланувчига етказилган зарарни коплаб бериш билан боглик булмаган бошка мажбуриятлар юкланганда фойдаланиш юкори самарага эга булади.

Германия конунчилигига кура хукукни тикловчи одил судловнинг кенг кулланиладиган шаклларидан булган ярашув институтининг узига хослиги шундаки, ярашувни куллаш учун жабрланувчининг розилиги мажбурий элемент сифатида кузда тутилмаган. Нисбатан кейинрок киритилган ушбу коида жабрланувчи билан ярашув хамда етказилган зарарни копланиши давлатнинг жиноят-хукукий таъсир чораси сифатида тушунилишини кузда тутади хамда уни куллаш факатгина жабрланувчи иродаси билан боглаб куйилмайди. Бирок хукукни мухофаза килиш органи жабрланувчи манфаатларини хам хизмат юзасидан текширишлари ва у асосли булса, зарур хажмда зарар копланишини таъминлашлари лозим.

Германия Федератив Республикаси жиноят ва жиноят-процессуал конунчилиги жабрланувчи билан ярашувни жиноят процессининг кайси боскичида амалга оширилишига караб хукукий окибатлари турлича булишини кузда тутади. Прокуратура ва суд жиноят процессининг хар бир боскичида жабрланувчи билан ярашувни куллаш имкониятини текшириб куришлари, зарур холларда эса башарти бу жабрланувчининг яккол ифодаланган иродасига карши булмаса, ярашувга эришиш максадида процесс иштирокчиларига таъсир килишлари лозим.

Германияда мавжуд кайд этилган "ярашувга эришиш максадида процесс иштирокчиларига таъсир килиш" механизмини мажбурлов чораси сифатида бахоламаслик лозим. Зеро, ушбу механизмдан кузланган бирламчи максад, аввало, жабрланувчининг хукук ва манфаатларини тула химоя килишдан иборат. Шунингдек, жабрланувчи ва жиноят содир этган шахс узаро муносабатларига таъсир килиш оркали уларнинг ярашувига эришишдан кузланган яна бир асосий максад бу вояга етмаган жиноят содир этган шахснинг ахлокан тузалиши ва ижтимоий интеграциялашувига киска вакт ичида эришиш ва бу оркали келгусида содир этилиши мумкин булган жиноятларнинг олдини олишдан иборат.

Бирок республикамизда мавжуд амалиётда айрим холларда суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд Узбекистон Республикаси ЖКнинг 661-моддаси доирасига тушувчи ишларбуйича, жиноят содир этган шахс ва жабрланувчига иш буйича ярашув институти кулланиши мумкинлигини тушунтирмайди. Шу жихатдан, Узбекистон Республикаси ЖПКнинг 583-моддасини куйидаги тахрирдаги 4-кисм билан тулдириш таклиф этилади: "Узбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 661-моддасида назарда тутилган жиноятлар тугрисидаги ишлар буйича, томонларга ярашув хукуки тушунтирилгандан сунг ярашув кулланилишига эътироз билдирилса, ушбу томон яраштириш институтининг мохияти тушунтирилганлиги ва ярашув кулланилишига рози эмаслиги хусусида ёзма баёнот бериши лозим. Ушбу баёнот тергов органи ва суд томонидан жиноят иши хужжатларига кушиб куйилади."

Вояга етмаган шахсларга нисбатан жиноят ишлари буйича хукукни тикловчи одил сулов шаклларидан ^озогистон Республикасида самарали фойдаланиб келинмокда. ^озогистон Республикаси ЖПКнинг 391-моддасининг 5-кисмига кура суд процесс иштирокчиларига ярашув хукукини, шу жумладан медиация тартибида ярашиш хукукини тушунтириши шарт.

Процесс иштирокчиларининг ярашув тугрисидаги аризаси ёки низони медиация тартибига солинганлиги тугрисидаги келишув жиноят ишини тугатишга асос булади.

^озогистон Республикасида жиноят содир этган вояга етмаган шахсларга нисбатан медиация институти кенг кулланилади.Медиация жараёнини амалга ошириш асослари ва тартиби, унинг иштирокчиларининг хукукий макоми ва ваколатлари хажми ^озогистон Республикаси жиноят-процессуал конунчилиги ва 2011 йил 28 январдаги "Медиация тугрисида"ги ^онуни билан тартибга солинади. Медиация жараёни жиноят процессининг исталган боскичида жиноят хакида ариза берилганидан хукм конуний кучга киргунга кадар кулланилиши мумкин.

Узбекистон Республикасида вояга етмаган шахсларга нисбатан жиноят ишлари буйича хукукни тикловчи одил судлов механизмларини амалиётга кенг жорий этиш ва тегишли конунчилик хужжатларини такомиллаштиришда юкорида тахлил этилган айрим

Европа давлатлари, А^Ш ва МДХ, давлатларининг мавжуд амалиёт ва хукук нормаларидан фойдаланиш максадга мувофик, деб уйлаймиз. Зеро, ушбу давлатлар тажрибасига таянган холда миллий конун нормаларини такомиллаштириш жиноят окибатида етказилган зарарни бартараф этиш, жиноят содир этилиши окибатида бузилган ижтимоий муносабатлар ва жабрланувчининг паймол этилган хукукларини тиклаш, жиноят содир этган шахснинг жазо кулламасдан, мукобил чоралар оркали ахлокан тузатиш ва унинг ижтимоий реинтеграциялашувига кумаклашишга хизмат килади.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

1. Golovko L.V. Alternativi ugolovnomu presledovaniyu v sovremennomprave. - SPb.: Yurid. Sentr«Press», 2002. - S.322.

2. Stepanov V.V. Osvobojdeniye ot ugolovnoy otvetstvennosti v svyazi s primireniyem s poterpi // Rossiyskaya yustitsiya. - 2001, №8. - S.52.

3. Yurkov V.V. Institut primireniya s poterpevshim v sistemax obrasheniya s nesovershennoletnimi pravonarushitelyami v Rossii, Avstrii i Germanii // Kriminologicheskiy jurnal OGUEP. - 2009. - №1(7).

4. Saxaddinov S.M. Yarashuv instituti: ilmiy-nazariy, jinoyat-huquqiy va protsessual asoslari. Monografiya. - Toshkent, 2013.

5. Aruponyan A.A. Mejdunarodni standarti mediatsii v ygolovnom sudoproizvodstve // Zakon. -Moskva, - 2011. - №9.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.