Научная статья на тему 'ЮВЕНАЛЬНАЯ ЮСТИЦИЯ В ПРАВОВОЙ ПРАКТИКЕ НЕКОТОРЫХ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН'

ЮВЕНАЛЬНАЯ ЮСТИЦИЯ В ПРАВОВОЙ ПРАКТИКЕ НЕКОТОРЫХ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
202
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
несовершеннолетние / правонарушение несовершеннолетних / правосудие по делам несовершеннолетних / судебный процесс по делам несовершеннолетних / судебная процедура / суд по делам несовершеннолетних / англо-саксонская правовая система / континентальная правовая система. / juveniles / juveniles’ offences / juvenile justice / the trial of juvenile / legal proceeding in the juvenile courts / Anglo-Saxon law system / continental law system.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Ф.Мируктамова

в данной статье говорится об особенностях рассмотрения дел несовершеннолетних в ювенальных судах. Рассмотрены особенности судебного процесса, судебная процедура и этапы рассмотрения дел несовершеннолетних в ювенальных судах в практике англо-саксонских и континентальных правовых систем.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

JUVENILE JUSTICE IN LEGAL PRACTICE OF SOME FOREIGN COUNTRIES

in this article, there are spoken special features of the consideration of juvenile cases in juvenile courts. The article considers special features of trials, some issues of legal proceeding and stages of the consideration of juvenile cases in juvenile courts in the practice of Anglo-Saxon and continental law systems.

Текст научной работы на тему «ЮВЕНАЛЬНАЯ ЮСТИЦИЯ В ПРАВОВОЙ ПРАКТИКЕ НЕКОТОРЫХ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН»

JUVENILE JUSTICE IN LEGAL PRACTICE OF SOME FOREIGN COUNTRIES

F.MIRUKTAMOVA a Tashkent State University of Law, Tashkent, 100047, Uzbekistan a Tashkent State University of Law

ЮВЕНАЛЬНАЯ ЮСТИЦИЯ В ПРАВОВОЙ ПРАКТИКЕ НЕКОТОРЫХ

ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН

Ф.МИРУКТАМОВА а Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

а Ташкентского государственного юридического университета

ЮВЕНАЛ АДЛИЯ - АЙРИМ ХОРИЖИЙ ДАВЛАТЛАР ^УЦУЦИЙ

ТАЖРИБАСИДА

Ф.МИРУКТАМОВА а Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон а Тошкент давлат юридик университети

Аннотация: мацолада вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган ууцуцбузарликларнинг судларда курилиши юзасидан фикр билдирилган. Бу борада вояга етмаганлар ишлари буйича судларда суд жараёнининг узига хос хусусиятлари, унинг тартиби ва босцичлари англо-саксон ва континентал ууцуций тизимлари тажрибасида куриб чицилади.

Калит сузлар: вояга етмаганлар, вояга етмаганлар хукукбузарликлари, вояга етмаганлар ишлари буйича одил судлов, вояга етмаганлар ишлари буйича суд жараёни, вояга етмаганлар ишлари буйича судларда суд тартиби, англо-саксон ууцуц тизими, континентал ууцуц тизими.

Аннотация: в данной статье говорится об особенностях рассмотрения дел несовершеннолетних в ювенальных судах. Рассмотрены особенности судебного процесса, судебная процедура и этапы рассмотрения дел несовершеннолетних в ювенальных судах в практике англосаксонских и континентальных правовых систем.

Ключевые слова: несовершеннолетние, правонарушение несовершеннолетних, правосудие по делам несовершеннолетних, судебный процесс по делам несовершеннолетних, судебная процедура, суд по делам несовершеннолетних, англо-саксонская правовая система, континентальная правовая система.

Annotation: in this article, there are spoken special features of the consideration ofjuvenile cases in juvenile courts. The article considers special features of trials, some issues of legal proceeding and stages of the consideration of juvenile cases in juvenile courts in the practice of Anglo-Saxon and continental law systems.

Keywords: juveniles, juveniles' offences, juvenile justice, the trial ofjuvenile, legal proceeding in the juvenile courts, Anglo-Saxon law system, continental law system.

Х,ар бир давлат уз таъсир доирасида булган хар бир бола учун кузда тутилган барча хукукларни, х,еч кдндай камситилишларсиз, ирк;и, тана ранги, жинси, тили, дини, сиёсий ёки бош;а эъти;одлари, миллий, этник ёки ижтимоий келиб чи;иши, мулкий ахволи,

боланинг соглиги ва тугилиши, унинг ота-онаси ёки конуний васийси ёки бирор-бир бошка холатлардан катъий назар, хурмат килиши ва таъминлаб бериши зарур. Шунингдек, бола, унинг ота-онаси, конуний васийси ёки бошка оила аъзоларининг карашлари ёки эътикодида уз ифодасини топадиган маком, фаолият асосида камситиш ёки жазолашнинг барча шаклларидан боланинг химоясини таъминлаш учун зарур булган барча чораларни куради [1]. Х,озирги кунда вояга етмаганлар иши юзасидан алохида судлар жахоннинг купгина давлатларида ташкил этилган ва самарали амал килиб келмокда.

Вояга етмаган шахслар тарафидан содир булган жиноят, фукаролик ва маъмурий ишларни курувчи суд "ювенал суд" (болалар суди) деб аталади. Ювенал судларнинг асосий вазифаларига болаларни химоя ва реабилитация килиш киради.

Ювенал судда куйидаги гурухга мансуб ишлар курилади:

1) болалар назоратсизлиги билан боглик ишлар;

2) маълум гурухга мансуб (статусные) хукукбузарликлар;

3) болалар томонидан содир этилган жиноятлар.

Англияда вояга етмаганлар ишлари буйича ташкил этилган судларда, одам улдиришдан ташкари, огир жиноятларнинг барчаси, шунингдек дайдилик, мактаб конун -коидаларини бузиш, уйдан кочиб кетиш, кимор уйнаш ва шу каби майда хукукбузарликлар куриб чикилади.

Франция жиноят хукукида хукукбузарликларнинг куйидаги таснифи кабул килинган: оддий хукукбузарлик, килмиш, жиноят, шунга мос равишда, вояга етмаганлар учун хам уч хил суд жорий этилган. Бундан ташкари персонал судловга тааллуклилик белгиси, чунончи: вояга етмаган шахс 16 ёшга тулган ёки тулмагани хам инобатга олинади. Вояга етмаганларнинг ишлари буйича "присяжнийлар"(хакамлар) судида факат 16 ёшга тулган шахсларнинг ишлари курилиши мумкин.

Болалар судининг вояга етмаганлар ишларини куриш борасидаги мутлак хукуки хакида гапирганда, авваламбор, бу хукук континентал судда тулик амалга оширилишини таъкидлаб утиш жоиз, унда вояга етмаганларнинг ишларини умумий юрисдикция судига топширишга йул куйилмайди. Вояга етмаганларнинг барча турдаги хукукбузарликлари, Франция мисолида гапирганда, факат вояга етмаганларнинг ишлари буйича судларда курилади. Англо-саксон тизими судида эса бошкача вазиятга дуч келиш мумкин. А^Ш ва Англияда конунчилик ва суд амалиёти 14 ёшга тулган вояга етмаган шахсга, агар жиноятнинг огирлилик ва мураккаблик даражаси вояга етмаганлар учун судда судланувчи усмирнинг хукуклари химоя килинмаслиги мумкин, деб тахмин килиш имконини берса, ишни умумий юрисдикция "присяжнийлар" (хакамлар) судига топшириш тугрисидаги масалани узи ёки уз вакили оркали кутариш хукукини беради.

Маълумки, хукук тизими - бу тартибга солинаётган ижтимоий муносабатлар мажмуи билан объектив белгиланган, норматив материални бирлаштириш ва муайян кетма-кетликда жойлаштиришда ифодаланадиган хукукнинг ички тузилиши, яъни хукук тизимини ташкил этувчи юридик нормаларнинг муайян гурухларга бирлашишини курсатади [2]. Англо-саксон ва континентал хукук тизимларида вояга етмаганлар судлари ваколатларидаги фарклар яна шунда намоён буладики, англо-саксон судларида вояга етмаганлар жиноятларининг вояга етган иштирокчиларининг ишлари умумий судлар томонидан курилади, континентал хукук тизими судларида эса вояга етмаганларнинг ишларини умумий судларда куришга белгиланган такик амалда вояга етмаганлар учун суднинг персонал судловга тааллуклилиги доираси кенгайишига сабаб булади. Вояга етган иштирокчиларнинг ишлари хам айни шундай судларда курилади.

Купгина мамлакатларда кичик ёшдаги вояга етмаган шахсларга тарбия ва назорат мажбурлов чораларини куллаш мумкин булган ёшга ишора ва жиноий жавобгарлик ёшининг куйи чегараси йуклиги хам вояга етмаганлар ишлари буйича суднинг персонал судловга тааллуклилиги доирасини кенгайтиради, яъни судда конунда курсатилган ёшни пасайтириш ва вояга етмаган шахсга жазо куллаш имконияти пайдо булади. Масалан,

Франция жиноят-процессуал ва жиноят конунчилигига мувофик жиноий жавобгарликка 16 ёшга тулган шахслар тортилади, 13 ёшдан 16 ёшгача суд химояси чоралари кулланилади. Истисно холларда судья жиноий жавобгарлик даражасини пасайтириши мумкин.

Вояга етмаганлар суди баъзан оила суди вазифасини хам адо этиши мумкин. Улар нафакат вояга етмаганлар хукукбузарлигига оид ишларни, балки болаларга гамхурлик килмай келаётган ота-оналарга нисбатан хам чоралар куради, шароити бола тарбияси учун тугри келмайдиган оилалардаги болалар тарбияси масаласини назорат килиб боришади хамда оилавий низоларни хал килишга харакат килишади [3].

Вояга етмаганлар иши буйича суд тартиби (процедураси), агар унинг англо-саксон ва континентал куринишларига хос булган баъзи бир хусусиятларини эътибордан сокит этадиган булсак, куйидаги уч боскични уз ичига олади:

судья %узурига чацириш, судьянинг вояга етмаган шахс билан суфатлашиши, ишнинг кейинги босцичи буйича царор цабул цилиш ёки ишни тугатиш, усмирни суд процедурасидан ёки судга оид булмаган процедурадан озод цилиш;

ишни судда куришни судья якка тартибда ёки судьялар %айъати амалга оширади, %укм чицариш;

%укмни ижро этиш, яъни бунда суднинг вазифаси суд назоратини амалга оширишдан иборат булади (суднинг рафарлик роли, унинг фаоллиги ушбу босцичда %ам сацланиб цолади).

Жиноят процессининг санаб утилган умумий боскичлари А^Ш, Англия ёки Франция суди амалиётида яна турли хил бошка куринишларга эга. Масалан, А^Шнинг вояга етмаганлар иши буйича тузилган судларида юкорида тилга олинган боскичлар куйидаги тартибда амалга оширилади:

суднинг бошлангич харакатлари, вояга етмаганларнинг ишларига доир материалларни текшириш, уларни саралаш ёки суд ваколатлари доирасига киритиш, ушлаш ёки дастлабки камок (хибсга олиш) тугрисидаги масалани хал килиш, "ходиса"ни тегишли курсатмалар бериладиган мажлисга кадар урганиш; ишни тинглаш тугрисида баёнот бериш, тегишли хужжатларни руйхатга олиш; иш буйича карор чикаришга оид тинглов; суд чикарадиган фармойишларга оид тинглов.

А^Шнинг вояга етмаганлар ишлари буйича судида процесснинг хар бир боскичида усмирни процессга олиб бориш расмий булиши керакми ёки уни суд жараёнидан чикарган маъкулми, деган масала хам хал килинади.

Болалар судининг америкача куриниши билан таккослаганда, Англия Болалар судида катта узгаришлар юз бергани йук. Англияда вояга етмаганлар суди уз фаолиятида хукукбузар усмирни жазолашга эмас, балки химоя килишга мойил тамойилларга катъий амал килади [4]. Вояга етмаганлар жиноятларининг чекланган кисмини умумий присяжнийлар судида куриш имконияти тегишли юридик кафолат билан таъминланган: уз ишини мазкур судда куришни сураш хукуки факат айбланувчининг узига берилган (маълумки, А^Ш Олий судининг Голт иши буйича карорида мазкур хукук вояга етмаганлар учун судга хам берилган эди).

Вояга етмаганлар иши буйича суд ва суд процесси Англия ва Уэльсда 1933 йилги "Болалар ва ёшлар тугрисида"ги ^онунда белгиланган коидалар билан тартибга солинади. ^онун кабул килинганига анча вакт булганига карамай, унинг вояга етмаганлар учун судга тегишли булган умумий коидалари узгаргани йук. Англия конунчилигига кура болалар тугрисидаги конунларнинг барчаси (улар 1908 йилдан эътиборан кабул килина бошлаган) амалдаги конунлар хисобланади. Чунончи 1933 йилги ^онунга мувофик 10 ёшдан 17 ёшгача булган вояга етмаганлар тугрисидаги ишларнинг барчаси (1968 йил ^онунидаги жиноий жавобгарлик ёшини ошириш тугрисидаги тузатишни хисобга олган холда) вояга етмаганларнинг ишлари буйича судларда (магистрат судларида) умумий иш юритиш тартибида курилади, одам улдириш каби огир ишлар бундан мустасно.

Англиянинг 1984 йилги "Полиция ва жиноят далиллари тугрисида"ги ^онунига мувофик констебль куйидаги асослар мавжуд булганда, вояга етмаган шахсни камокка олиши мумкин:

- вояга етмаган шахснинг исм-шарифи номаълум булса ва уни констеблнинг узи аниклай олмаса;

- констеблда вояга етмаган шахс айтган исм-шариф унинг уз исм-шарифи эмас деб гумон килиш учун етарли асослар мавжуд булса;

- вояга етмаган шахс курсатган яшаш манзили констеблни каноатлантирмаса;

- констеблда вояга етмаган шахснинг булгуси гайриконуний харакатларининг олдини олиш учун уни камокка олиш зарурлигига етарли асослар мавжуд булса;

- констеблда вояга етмаган шахсни камокка олиш болаларни ёки бошка "ожиз" шахсларни химоя килиш имконини беради, деб хисоблаш учун етарли асослар мавжуд булса.

Англияда вояга етмаганлар судининг ваколатига катталарнинг болалар ва усмирларга тажовузлари тугрисидаги ишларни куриш хам киради. Катталар ва вояга етмаганларнинг жиноят содир этишда иштирокчилиги тугрисидаги ишлар бундан мустасно. Мазкур ишлар вояга етмаганлар судида эмас, балки бошка судда (Кироллик судига кадар) тингланиши мумкин.

Англия конунчилигига кура вояга етмаган шахс катталар билан бирга содир этган жиноятига доир иш умумий судда курилганда, мазкур суд вояга етмаган шахснинг ишини куйидаги холатларда болалар судига куриб чикиш учун кайтариши мумкин:

умумий судда иш курилиши натижасида вояга етган шахс айбдор, вояга етмаган шахс эса айбсиз деб топилган булса;

умумий судда ишни текшириш амалга оширилган ва вояга етган судланувчининг тацдиридан (унинг айбланиши ёки оцланишидан) цатъи назар, узини айбсиз деб топиш тугрисидаги илтимос билан судга мурожаат цилган вояга етмаган шахсга нисбатан умумий иш юритиш талаб этилаётган булса. Аммо вояга етган судланувчи ва вояга етмаган шахс узларини айбсиз деб топиш тугрисида илтимос цилган булсалар, иш катталар судида курилади.

Нихоят, 14 яшар вояга етмаган шахс огир жиноят содир этгани билан боглик вазият юзага келиши хам мумкин. Юкорида кайд этиб утилганидек, содир этилган жиноятда хатто вояга етган иштирокчи мавжуд булмаса хам вояга етмаганлар Кироллик умумий суди каршисида жавобгар булиши мумкин.

Одатда вояга етмаганлар судларида ишларни ёпик суд мажлисида куриш назарда тутилади. Судда процесс вояга етмаганнинг шахсини аниклашдан бошланади. Суд мажлисининг бошида буни клерк амалга оширади (1970 йилги Магистрат суди коидалари). Айни шу жараён судга жалб килинган усмирларга тушунарли булган содда тилда олиб борилади.

Англия "болалар" судида суд процесси тугрисида гап кетганда, уни шартли равишда икки боскичга ажратиш мумкин: биринчиси, айбдор деб топиш тугрисида карор чикариш; иккинчиси, айбдор деб топилгандан сунг карор (хукм) чикариш. Англия вояга етмаганлар иши буйича суди фаолиятида клерк - "суд процессининг устаси", айникса, фаол роль уйнайди. Айнан клерк суд мажлисини юритишга расмий ёки норасмий тус беради ва уни процесс иштирокчиларига таклиф килади, суд фойдаланаётган ахборот окимини назорат килиб боради (масалан, судга тайёрланган ва магистратлар уртасида таркатиладиган маърузалар). Одатда Англия вояга етмаганлар судининг фаолиятида пробация хизмати хам улкан роль уйнайди. Ушбу хол АКШ болалар судига хам хос. Аммо, пробация хизматининг фаолияти судьянинг вояга етмаган шахслар билан дастлабки алокаларидаёк бошланадиган Кушма Штатлар вояга етмаганларнинг ишлари буйича жиноят процессидан фаркли уларок, хозирги замон Англия вояга етмаганларнинг ишлари буйича жиноят процессида уни ижтимоий хизмат махаллий органлари четга сурмокда.

Вояга етмаганлар ишлари буйича одил судловнинг континентал модели хакида гапирганда бу ерда хам суд процессини ташкил этишнинг анъанавийлиги ва баркарорлигини кайд этиш мумкин, лекин у бу ерда тарихий ворисийлик (Чикаго судининг) омили билан эмас, балки хукук нормаларига асосланган континентал хукук тизимининг ювенал адлияга таъсири билан боглик.

Юкорида санаб утилган давлатлар тажрибасини кузатиб, мазкур давлатларда мавжуд ювенал адлия тизими юзасидан куйидаги хулосаларга келиш мумкин:

Францияда ювенал адлия тизими узининг куйидаги узига хос хусусиятларига эга:

1) вояга етмаганларни содир этган хукукбузарликлари окибатида жазолашнинг турли шаклларини куллашдан олдин уларга даставвал тарбиявий чоралар курилади;

2) вояга етмаган хукукбузарнинг шахси, психологиясининг чукур урганилиши;

3) алохида вояга етмаганлар ишлари билан шугулланувчи судьяларнинг ихтисослашганлиги.

Франция ювенал адлиясининг айнан мана шу жиуатларини миллий цонунчилигимизда цуллаш узининг ижобий натижасини беради, десак муболага булмайди.

Англия ювенал адлиясининг узига хос хусусияти шундан иборатки, унда вояга етмаган шахс томонидан хукукбузарлик биринчи маротаба ёки кайта содир этилса ва у уз айбига икрор булса, у холда вояга етмаган шахс билан полиция ёки махаллий хизмат ходимлари шугулланади ва у суд жараёнига жалб килинмайди. Полиция ва махаллий органлар бу каби шахслар билан муносабатларда турли хил "жадваллар" ва "келишувлар"ни куллайди. Уларга нисбатан хайфсан, охирги марта огохлантириш, муносиб хулк-атворга келишиш, гайриижтимоий хулк-атвордан воз кечиш тугрисида буйрук (маълум бир жойларга боришни, айрим одамлар билан куришишни такиклаш), махаллий уй камоги (16 ёшга тулмаганларга нисбатан кулланилади) каби чоралар курилади. Шунингдек, индивидуал реабилитация режаси, муайян ихтисослаштирилган марказда дарсга катнаш, жарима, шартли хукм ва бошка чоралар кулланилади. Агар содир этилган хукукбузарлик жиддий ёки кайта содир килинган булса, бу холатда ювенал одил судлов "машинаси" ишга туширилади.

Хуллас, Англияда ювенал адлия тажрибасини урганиб, бу давлатда йулга цуйилган постпенитенциар хизмат тизими юцори таусинга лойиц эканини куриш мумкин.

АКЩда ювенал адлиянинг узига хос хусусияти - бу вояга етмаган хукукбузарлар аксарият кисмининг суд мухокамасига жалб килинмаслиги, уларга нисбатан реабилитация программаларининг кулланишидир. Бундай дастурларнинг максади усмирларни ижтимоий йуналтирилган машгулот ва хоббиларга банд килиш хамда соглом турмуш тарзига ургатишдан иборат.

Аксарият штатларда хозирда Мувозанатлаштирилган ва кайта тиклаш одил судлови (BARJ) концепцияси ривожланиб бормокда. Унинг асосий максади усмирнинг жабрланувчи билан ярашиши, етказилган зарарни коплашдан иборат. Суд усмирга нисбатан куйидаги чораларни куллаши мумкин: пробация (назорат шартларини бажариш, пробация хизмати томонидан ишлаб чикилган режага риоя этиш, яъни гиёхванд моддалардан воз кечиш, махсус тренингларда иштирок этиш). Шунингдек, вояга етмаган шахс маълум бир типдаги реабилитацион идораларга: алкоголь ва гиёхванд моддалари истеъмол килувчилар билан шугулланувчи марказлар, кундузги фаолият юритадиган айрим марказларга хам жалб килинади. Бу марказларда усмирлар пробация хизмати томонидан судга такдим килинган реабилитация режасини бажариш учун "мехнат килишади".

АК,Шда вояга етмаган шахслар ишлари буйича жиноят процессининг узига хос томони - бу унинг соддалиги ва тезкорлигидадир. Айнан мана шу жщатини бизнинг тажрибада цуллаш фойдадан уоли булмайди албатта. Бу жараёнда асосийси -ууцуцбузарликни мууокама цилиш ва унинг учун жазони белгилашдан иборат. Бунда, энг мууими, ууцуцбузарга таъсир цилиш мацсади амалга ошади. Шу уринда айтиш керакки, вояга етмаганлар ишлари буйича судларда курилаётган ишга нисбатан суднинг секин уаракатлари, реакцияси айнан содир цилинган жиноятларнинг, айницса, жиддий рецидивига олиб келиши барчага маълум. Аммо суд жараёнининг тезкор олиб борилиши уам узининг салбий оцибатларига эга булиши мумкин, масалан, жараён давомида инсон ууцуцларининг поймол булиши эутимоли юцори булади, тергов уаракатларининг мукаммал олиб борилмаслиги, далилларни туплашда, тацдим цилишда бушлицлар юзага келиши мумкинлиги ва шу каби бир цатор уолатлар амалда кузатилиши мумкин.

References:

1. Saidov A. "Bola huquqlari to'g'risida"gi Konvensiyaning 2-moddasi. Balog'atga yetmagan bolalar huquqlariga oid xalqaro hujjatlar. - T.: Arnaprint, 2002. - B.13.

2. Davlat va huquq nazariyasi/ H.H.Boboyev va X.T.Odilqoriyevlar umumiy tahriri ost. - T., 2000. - B.313.

3. Fransiya // Pravoviye sistemi stran mira. - M.: Norma, 2000. - B.163.

4. Kovalev V.A., Chaadayev S.G. Organi rassledovaniya i sudebnaya sistema Velikobritanii. Mas'ul muh. G.N. Ageyev. - M.: RIO VYUZI, 2005. - S.89.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.