Научная статья на тему 'ЮНОН МУМТОЗ ФАЛСАФАСИДАГИ АРАСТУ ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИДА ЭРКИНЛИК ФЕНОМЕНИ'

ЮНОН МУМТОЗ ФАЛСАФАСИДАГИ АРАСТУ ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИДА ЭРКИНЛИК ФЕНОМЕНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

257
217
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эркинлик / ўзбошимчалик / эркин фаолият / ирода эркинлиги / танлов / ўзбошимча қилмишлар / сабаб-оқибат / транзиент ва имманент / бирламчи маъсулият принципи / алтернатив имкониятлар принципи / жавобгарлик. / freedom / arbitrariness / free activity / freedom of will / choice / arbitrary actions / cause and effect / transient and immanent / the principle of primary responsibility / the principle of alternative possibilities / responsibility

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Дилнавоз Суннат Қизи Рахимджанова

Мақолада антик давр мумтоз фалсафасининг йирик намоѐндаси Арастунинг эркинлик атамаси ҳақидаги тасаввурлари ўрганилган. Унинг ҳозирги замон файласуфларининг фикрлари орқали очиб берилган. Эркинликнинг ўзбошимчалик билан боғлиқлиги кўрсатилган. Эркинликни детерминизм билан боғлиқлиги ѐки боғлиқ бўлмаслиги талқин этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PHENOMENON OF FREEDOM IN ARASTU PHILOSOPHICAL VIEWS IN GREEK CLASSICAL PHILOSOPHY

The article examines Aristotle's views on the term freedom, a major figure in classical philosophy of antiquity. It is revealed through the thoughts of modern philosophers. It has been shown that freedom is related to arbitrariness. Freedom has been interpreted as whether or not it is related to determinism

Текст научной работы на тему «ЮНОН МУМТОЗ ФАЛСАФАСИДАГИ АРАСТУ ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИДА ЭРКИНЛИК ФЕНОМЕНИ»

ЮНОН МУМТОЗ ФАЛСАФАСИДАГИ АРАСТУ ФАЛСАФИЙ КАРАШЛАРИДА ЭРКИНЛИК ФЕНОМЕНИ

Дилнавоз Суннат кизи Рахимджанова

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети

таянч докторанти ruzmatova.dilnavoz@gmail .com

АННОТАЦИЯ

Маколада антик давр мумтоз фалсафасининг йирик намоёндаси Арастунинг эркинлик атамаси хакидаги тасаввурлари урганилган. Унинг хозирги замон файласуфларининг фикрлари оркали очиб берилган. Эркинликнинг узбошимчалик билан богликлиги курсатилган. Эркинликни детерминизм билан богликлиги ёки боглик булмаслиги талкин этилган.

Калит сузлар: эркинлик, узбошимчалик, эркин фаолият, ирода эркинлиги, танлов, узбошимча килмишлар, сабаб-окибат, транзиент ва имманент, бирламчи маъсулият принципи, алтернатив имкониятлар принципи, жавобгарлик.

THE PHENOMENON OF FREEDOM IN ARASTU PHILOSOPHICAL VIEWS IN GREEK CLASSICAL PHILOSOPHY

Dilnavoz Sunnat kizi Rakhimdjanova

Doctoral student, National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek

ruzmatova.dilnavoz@gmail .com

ABSTRACT

The article examines Aristotle's views on the term freedom, a major figure in classical philosophy of antiquity. It is revealed through the thoughts of modern philosophers. It has been shown that freedom is related to arbitrariness. Freedom has been interpreted as whether or not it is related to determinism.

Keywords: freedom, arbitrariness, free activity, freedom of will, choice, arbitrary actions, cause and effect, transient and immanent, the principle of primary responsibility, the principle of alternative possibilities, responsibility.

КИРИШ

Фалсафа тарихини урганиш фалсафанинг ижтимоий онг шакллари уртасидаги урнини аниклаш ва у жамият моддий хаётининг ижтимоий амалиётга богликлиги, нисбий мустакиллиги, шунингдек, ички тараккиётида, ички мантикка эгалигини аниклашни такозо этади. Утмиш фалсафий таълимотлар тарихи босиб утилган боскич сифатида каралиб, уни урганиш хозирги даврда катта ахамият касб этмокда. Дархакикат, буюк мутафаккирларнинг фалсафий карашларини урганиш доимо долзарб масала булиб колади. Шунинг учун хам ижтимоий билимлар сохасида ижод килувчи олимларимиз фалсафий меросини, гарбу-шарк олиму-фузалолари яратиб кетган бабахо маънавий кадриятларни урганиш ишига асосий эътиборни кучайтирмокдалар. Бунинг учун эса хозирги фалсафий караш дурдоналари билан куролланишимиз керак. «Дунё тан олган куп улуг файласуфларнинг асарлари ханузгача узбек тилида нашр этилмаганлиги туфайли аксарият зиёлилар, хусусан ёшларимиз уларнинг гоявий карашлари билан яхши таниш эмас. Сократ, Платон ва Арасту, Ницше ва Фрейд каби олимларнинг, хозирги замон чет эл файласуфларининг китобларини хам тушунарли килиб, изох ва шархлар билан узбек тилида чоп этиш нахотки мумкин булмаса? ... Мана, мисол учун Фрейднинг назарий карашлари, прагматизм ва экзистенциализм гоялари, Бердяев ва бошкаларнинг фалсафасини ургансак, фойдадан холи булмайди... Биз куп масалаларда гарб файласуфларининг фикрлари билан, айникса, индивидуализм, эгоизм карашларини илохийлаштириш билан келишмаслигимиз мумкин. Лекин уларни хисобга олишимиз, кераклисини эътироф, кераксизини инкор этишимиз зарур" [5]. Мана шундагина фалсафий фикрлар тараккиётига, диёримизда яратилган тафаккур тараккиётига, хозирги замон фалсафасининг асосий муаммоларига тугри ва холисона бахо бера оламиз. Шунинг учун хам фалсафа муаммоларини, фалсафий меросни тадкик килиш доимо кун тартибида турувчи долзарб масалалардан бири булиб колаверади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Антик давр фалсафасининг йирик намояндаси, юнон файласуфи Арастунинг ижоди фалсафий, ижтимоий, тарихий адабиётларда, жумладан, фалсафа тарихида купгина тадкикотчилар томонидан узига хос услубда, уз замонасига мос равишда атрофлича тахлил килиб берилган. Бунга куплаб мисолларни келтиришимиз мумкин ва уларнинг дурдона фикрларидан бугунги

кун талабига тулик жавоб бера оладиган ечимларни хам топишимиз мумкин. Шунингдек, Арастунинг ижодини хар томонлама ёритувчи В.В.Васильев [4], А.Н.Харламов [6], Р.М.Чизолм [7], Р.Кейн [8], Г.Уотсон [12] ва бошка тадкикотчилар ишларини, рисолаларини, маколаларини мисол килиб келтиришимиз мумкин.

Тадкикот олиб бориш давомида тизимлилик, назарий-дедуктив хулоса чикариш, анализ ва синтез, тарихийлик ва мантикийлик, киёсий-компаративистик тахлил каби илмий-фалсафий тамойиллардан фойдаланилди.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Антик даврда эркинлик атамасига бошкача ёндашув Арасту ишларида кузатилади. Арасту фалсафасида инсон фаолиятли мавжудот сифатида, ноёб сифатга - эркин танловга эга жонзот куринишида талкин килинади. Шу уринда танловни амалга ошириш учун нафакат билим, балки иродавий акт, эркинликка мукаммаллашган автаркия, яъни эзгу билим ва эзгуликка интилиш куринишида илдам бориш хам зарур. Арасту нуктайи назари буйича идрок ва конунларга асосланган полис хаётининг тартиби автаркияни намоён этади. Аммо факат донишмандлар учун, албатта Логос билан мос холда, у бахтга интилиш куринишини олади. Шу билан бирга эркинлик нафакат маъсулият билан алокадорликда колади, балки фаолият характеристикаси сифатида хам намоён булади. Шуни таъкидлаш керакки, эркин фаолият Арасту фикрича, у спонтан характер касб этганда хам, у уйлаб чикилган, аник бир максадга эга булишига карамай узидек колади. Жумладан, фаолият "узининг шахсий таъсиридан келиб чиккани", ёки схоластлар айтганидек, sua sponte булгани туфайли эркин тарзда жонланади [11, 12].

Фаолият характеристикаси тарзидаги эркинлик талкини билан бир каторда, Арасту уни узбошимчалик ва эзгулик тушунчалари билан боглаган холда куриб чикади.Фаолиятнинг хамма турлари узбошимча ва узбошимча булмаганга булинади. Биринчиларига урнатилган коидалар, нормалар, табиий ёки ижтимоий тартиб факторларига буйсуниш, ёхуд окибатини билмаган, яъни маълумотга эга булмаган холда амалга ошириш кабилар хос.

Узбошимча фаолият учун идрок ва асос зарурий шартлар саналади. Улар барибир хам онгли тарзда актуаллаштирилади. Инсон вокелигида акл ва билим ёрдамида фаолият ва килмишларни максад хамда воситасини аникловчи танлов эркинлиги шу тарика пайдо булади. Узбошимча фаолиятлар, шу тарика, аник бир эркинлик ва англанганликни талаб килади.

Айнан акл индивид фаолиятининг факторларидан бири хисобланар экан, унда максад танлови ва фаолият воситаси, ижтимоий нормалар бузилиши ва булиши мумкин булган окибатларга булган маъсулиятни кабул килиниши сабабни англаш билан узаро боглангандир. Арасту яна икки йуналиш: кадрли ва ахлокийларни уз ичига олувчи аклий-узбошимча фаолиятларни шундай талкин этади. Бахт изланишида, яъни эвдономияда инсон эътиборини эзгулик ва уни амалга оширишга каратади. Эзгуликнинг узи кадрли томондан эвдономияни хам, эркинликни хам улчов даражаси саналади. Айнан танлов эркинлиги арастучилик позициясидан эркинлик ва маъсулият бор ёки йщылигини аниылайди. "Инсон ажабтовур ишларни хам, уятли килмишларни хам бажариши мумкин. Унинг кандай характердаги килаётган килмишлари унинг узига боглик. Уз иродасига кура инсон одил ёки одил эмас хамда бажарилган килмишларга мос келган холда унга иззат икром курсатилади ёки суд оркали жазоланади" [3, 117].

Шу жумладан, узидан олдинги файласуфлардан фаркли равишда Арасту эркинликни тушунишнинг куйидаги аспектларини ажратиб курсатади:

• харакатнинг идроки ва фахми;

• фаолият характери билан шартлари орасидаги алока;

• танлов ва маъсулиятнинг мавжудлиги;

• хар хил турдаги харакатларда эркинликнинг турли вариантлари;

• эркинлик ахлокий ва этик аспектлардаги кадриятли табиати.

Шундай килиб, Арасту фалсафасида нафакат эркинликни тушунишнинг фалсафий хислатлари эътиборга олиниди, балки фаолиятнинг ички шартлари куринишидаги роли шахснинг хулки ва интилиши хам хисобга киритилади.

Арасту узининг фалсафий таълимоти чегарасида сиёсат, хукукий нормалар ва ахлокни бир тизимга боглайди. Давлатнинг максади ва мазмуни эзгуликка эришиш ва унинг фукароларининг бахти саналади; инсонлар бахтли яшашлари учун эркинлик олий яхшилик билан эзгуликка мос келиши лозим.

Шу билан бирга, Арасту нуктайи назари буйича, эркинлик феномени, бир томондан, Арастуни софистлар фикрларига якинлаштириб куйадиган инсонга "барча нарсаларнинг улчови" сифатидаги оддий муносабатга эга эмас, балким бошка томондан, у ижтимоий хадлар ва компонентлар бор булган сиёсий-этик тушунча хисобланади.

Антик даврда барча тупланган фалсафий билимларнинг тизишлаштирилиши орасида Арастуда эркинлик муаммосини урганиш учун жой топилади, шу билан бирга, уларни ижтимоий тузилмага тегишли

куринишларидаги узбошимчаликни хам. Шуни айтиш мумкинки, Сукрот билан Афлотуннинг карашлари ривожи Арасту учун бахслар майдонига айланди хамда бир вактнинг узида асосиф тушунчалар ривожи хам. Шундай экан Арастунинг "эркинлик" тушунчасини гносеологик юзада караб чикишдаги асосий хизматини анлаш актини эзгуликдан ажратишда куриш мумкин. Бу ерда тезда этика категориялар билан нозик алока пайдо булади хамда у Афлотун карашлари танкиди учун жуда керак саналган. Арасту фикрича, нимагадир аклан эришиш имкониятининг узи факатгина узгариши мумкин булган хакикий дунё учун восита хисобланади. "Эркинлик" тушунчаси факат аклий фикр юритиш чегарасидан четга чикади хамда янги чегара - интилиш билан таъминланади. Бундан шундай хулоса келиб чикади, эркин фаолият аклий фикр юритиш актидан (максад сари харакат), шунингдек, иррационал инсоний истаклардан (максад сари интилиш) тузилиши мумкин. Мавжуд булган икки имкониятлар орасидаги пайдо булувчи низо, уз навбатида, ихтиёрсиз гунохкорлик хакидаги Афлотун карашларини хатолигини аён килади.

Арасту фалсафасидаги узбошимчалик тугрисидаги масала инсон табиатидаги танлов, ирода, интилиш ва максадларнинг шавкатсиз алокадорлигини узида мужассамлаштиради [6, 98-102]. Бунга узбошимчалик ва эркинлик масалалари ишлаб чикишда Арасту аслида Афлотун теодициясини олиб ташлаган холда факат инсон табиатининг мохиятини куриб чикканини куимча киламиз. Бирок Илохий бошлангич, инсон табиати, эркинлик, узбошимчалик ва танлов тушунчалари Арастунинг инсон борлигининг илк асоси тахлили жараёнида узаро чатишиб кетади. Арасту фалсафасининг танлов табиати изланишлари сохасидаги асосий ютуги "узбошимчалик" тушунчасини аклий килмиш сифатида урнатишида булганлигини тан олиш жоиздир. Агар Сукрот ва Афлотун узбошимчалик билан рационаллик уртасидаги алокани рад этган булсалар, унда инсоннинг карор кабул килиш тизимида Арасту буйича чексизлик ва эркинлик аклда илк манбани топади. Адолат ва узбошимчаликнинг жамиятдаги манбаси инсон саналади, шу боисдан хам у томонидан яратилган ижтисоий институтлар эзгу ва салбий актларни ишлаб чикишга кодир. Шунинг учун табиатни тушунтиришда ва эркинлик мазмунидаги аклий фаолият - бу хали эзгулик эмас, факатгина муваффакият учун харакатни аникловчи воситадир. Шундай экан, Арасту томонидан берилган эркинликни аниклашдаги олий эзгулик сифатида булган билим детерминантларидан воз кечиш "эркинлик"нинг уз тушунчасини кенгайтирди.

Арасту томонидан тизимлаштирилган антик Юнонистоннинг барча фалсафий ва илмий тажрибаларни бошка мухим жихати билимларнинг алохида сохалари классификацияси хисобланади. Этика ва сиёсат каби фанларнинг узаро ижодий-амалий муносабати кадим юнон мутафаккири учун эркинлик ва узбошимчаликни узаро диалектик богликлиги буйича ижтимоий-фалсафий фикр юритишга булган мурожаатни аниклади. Эркинлик ва узбошимчаликни караб чикувчи ахлокий базани назарий катламининг ривожига карамасдан, биз шуни кайд этишимиз даркорки, эркинлик ва узбошимчалик билан ижтимоий тузилмани узаро алокадорлиги буйича амалий фикр юритишда Арасту карашларини Афлотун карашларига караганда прогрессивлигини аниклаб булмайди. Эркинликни Космос томонидан неъмат тухфаси сифатида устидан фикр юритар экан Арасту унинг куринишида инсон бирлигини рад этади. "Табиат эркин инсонларни жисмоний тузилмаси кулларни жисмоний тузилмасидан фарк килишини ташкил этиб куйган: сунггиларини танаси кучли, улар зарурий жисмоний мехнатларни бажариш учун яроклидирлар, эркин инсонлар эса расодирлар ва бу турдаги ишларни бажаришга кодир эмаслар; аммо улар сиёси хаётга мос келадилар, бу эса охиргиси, уз навбатида, уларда фаолият уруш давридаги ва тинчлик вактидагиларга таксимланади", - ёзган Арасту [1, 927]. Куриб турганимиздек, у Афлотун каби, эркинликни кулга киритиш ва эгалик килиш имкониятидаги танланганлик зарурияти куринишдаги фикрни маъкуллайди. Факат унда танланганлик табиат томонидан урнатилган табиий тусиклардир. Бундай тусиклар уз тафаккурини табиат ёки жамият хакида фикрлаш учун каратишга булган кобилиятсизликда уз аксини топади ва у факат эркин инсонлар томонидан берилган харакатларни бажариш максадига йуналтирилган. Полис фукаролари учун эркинликнинг зарурий атрибутлари келадиган булсак, унда бу ерга куйидагиларни киритиш керак: давлат, эркин индивид, хусусий мулк, конун, оила ва куллар. Эркинлик аклий эришилувчи максад сифатида мана шу барча институтлар ривожини такдим этади. Табиат табиий йул билан улар учун асос урнатди, эркин фукаролар эса - умумий табиат организмининг бир кисмидир, шунинг учун хам уни максадга йуналтирилган куринишда таъминлайдилар.

Арастуда узбошимчалик табиати хар кпндай полис ёки бошка ижтимоий тузумлар учун универсал саналади. Чунки субъект-инсон чегарасизлигини яратувчи идрокдан итарилади. Юнон полисларидаги ижтимоий хаётни ривожланиш даражасининг бошка мухим аксини Арасту урнатганижтимоий тартиб нормалари билан чегарасизликка булган муносабат имконияти

нормалари алокаси деб хисоблаш зарурий саналади. У умумий коидалар ижтимоий нормалар, негизлар ва удумларни инсонни узбошимчаликдан аслида билимни узидан холи килмайди, шу билан бирга у билан таниш булмаган, мана шу курсатмаларни тасодифий бажараётган инсонга олий даражадаги ахлокий ва эркин ривожни ато этмайди. Бу ихтиро жамиятни хукукий химояланиш заруриятини назарий-ахлокий асослашга жиддий кадам булди.

Арастунинг ахлокий концепциясига биноан хар кандай неъмат уртамиёна карама-каршиликлардир. Шунинг учун эркинлик хам узбошимчаликни, хам кулликни булаги сифатида уларни жамиятдаги куринишларидан ажралмасдир. Шу боис энг олий эзгулик факат жамиятда танланганлар катламига тегишлидир. Шундай экан Антик Юнонистон фалсафасида эркинлик ва узбошимчаликни диалектик узаро алокадорлиги мана шу тушунчаларнинг хар бирининг табиатини аниклаш заруриятини яккол курсатиб берди. Эркинлик ва узбошимчалик табиатининг детерминлишишига Антик Юнонистон файласуфларининг мойиллиги субъектни кенг камровда эркин ирода ифодаланишидан фойдаланиуидан махрум этади, жумладан узбошимчаликни барпо этилиши ёки хакикий эркин фаолиятдаги танлов тугрисидаги саволни очив волдиради. Бирок эркинлик ва узбошимчалик масаласини урганишнинг илк боскичларида Афлотун ва Арасту иккинчисини мезонларини урнатмасдан биринчисини батамом очишнинг имконсизлигини англашга яикинлашиш амалга ошди. Афлотунда иррационалликдан акданликкача булган йул, Арастудаги уртамиёналик изланиши хам узбошимчаликни эркинликнинг зарурий атрибути, аник мезонлар доирасида утиш чегаралари урнатилина олинмасада унинг биринчи фазаси сифатида караб чикадилар.

Энди Арасту инсонларни эркин иродаси ва уз килмишлари учун жавобгарлик детерминизмларини мос келиши буйича нималарни ёзганини куриб чикамиз. "Никомах этикаси"нинг 3 китоби боши узбошимча ва узбошимча булмаган килмишларга багишланган, шунингдек, англанган танлов муаммосига хам. ^илмишларнинг узбошимча, узбошимча булмаган ва аралаш турлари бор. Арасту фикрича, узбошимча харакатларда мухим ролни сабаб уйнайди, яъни инсон ичидаги нимадир, шу жумладан, узбошимча фаолиятлар бизнинг узимизга боглик хамда инсолар улар учун жавобгар булишлари зарур. Детерминизм тарафдорлари барча килмишлар характер оркали аникланиб куйилган, уларга агентлар маъсул булмаган, чунки у болаликдан турли хил ижтимоий институтлар таъсири остида шаклланиб келган, шунингдек, у бу учун жавобгарликни уз буйнига олишнинг иложи булмаган генетик ирсиятга

боглик, шундан келиб чиккан холда бу каби килмишларга ахлокий маъсуллик хакида гап кетиши мумкин эмас дея карши чикишлари мумкин. Буларга жавобан Арасту куйидагича ёзади, хакикатан, айрим характер кирралари тугма саналади хамда бу эркинликни чегаралайди. Инчинун инсонлар узларининг характерларини узгартиришга кодирлар. Агар характер килмишларни келтириб чикарса, инсонлар эса узларининг характерларини айрим кирраларига жавобгар бщлсалар, унда улар узларининг килмишлари учун ахлокий маъсулиятни хис килишлари керак. "Бирок килмишлар ва [ахлокий] мезонлар бир хил маънода узбошимча эмас: килмишлар бошидан охиригача бизнинг бошкарувимизда ва биз хамма алохида вазиятларни биламиз. [Ахлокий] мезонлар [ёки калб катламлари, бизнинг бошкарувимиз остида факат] бошида булиб, касалликлар сингари уларни аста-секин тахланиб бориши сезилмайди. Лекин [бошланиш] канчалик бизни кулимизда булса, шунчалик [мезонлар] узбошимчадир" [2, 108]. ^илмишларнинг сабабини инсонларнинг узига киритиб куйиш, шунингдек, инсонлар узларининг фаолиятлари учун жавобгар булишлари зарурлиги хакидаги катъий фикр Арастуни шахс сабабият назарияси тарафдори сифатида аникрок характерлайди. Шахс-сабабият назарияси принципларига мувофик, эркин юнон илгари юз берган бир куринишдаги вокеалар, вазиятлар, шу билан бирга,табиат конунларидан келиб чиккан холда турлича харакат килиши мумкин. Агентлар уз-узларидан эркин килмишларининг сабаблари хисобланадилар. Мазкур назариянинг машхур химоячиси Родерик Чизолм инсон билан килмиш уртасидаги каузаль муносабатларни икки турга ажратади -транзиент (transeunt causation) ва имманент (immanent causation). Мана шу икки тушунчалар каузациясини уртасидаги фаркни тушунтириш учун Чизолм Арасту "Физика"сининг 8-китобига берган шахсий таснифидан фойдаланади. Бизга одатий булган икки ходиса уртасидаги сабабий-окибат алокадорлик транзиентли деб номланади, качонки, масалан, тош жойидан таёк оркали силжиган, таёкка, уз навбатида, кул оркали харакат берилган, шунингдек, кул харакати мушаклар ёрдамида чакирилган. Имманент сабабияти эса содир булган вокеани келтириб чикарган ва эхтимолий тарзда мия фаолияти билан богланган, ундан олдинбулган бошка ходиса оркали эмас, айнан инсон томонидан чакирилган ходиса кабиларни назарда тутади. Яъни тош силжиши таёк ёрдамида чакирилган, уни инсон кули сурган, кулни инсон харакатлантирган, лекин инсонни узи хеч нарса оркали харакатга келмаган [7, 24-29].

Х,ар кандай либерал назариянинг вазифаси факатгина инсон айрим харакатларни содир булаётган олам холатидан мустакил тарзда амалга ошириши мумкинлигини курсатишда ётмайди, балки бунга нима сабабдан у улар учун маъсулиятни уз буйнига олишини тушунтириш хам киради. Либерализмни апологетларидан бири булган Роберт Кейн инсонлар хатто маълум бир характер томонлари сабаб булган килмишларига хам жавобгардирлар, чунки айнан шу томонлар качонлардир утмишларида шакллантирилгани учун хам маъсулиятни хис килишлари керак деган Арасту гоясини эслатиб утади [8, 120-123]. Бу бирламчи маъсулиятни буйнига илишга имкон беради. Бирламчи маъсулият принципининг асосий гояси куйидагига таянади: узининг килмишига жавобгар булиш учун инсон ушбу килмишни барча мавжуд сабаб, бохона ёки важлари булган нарсалар учун маъсулиятни уз буйнига олиши даркор. Масалан, агар маълум бир карор инсон характери ёки унинг важи оркали сезиларли даражада тушунтирилган булса, унда узининг карорига бирламчи жавобгар булиш учун инсон утмишда агенти амалга оширган хамда хозирги агентга хос булган айрим характер томонлари ва важларни шаклланишига таъсир курсатган карорлари ва харакатларига кисман маъсулиятли булиши керак [8, 121]. Аммо бирламчи маъсулият принципи эркин ирода хакидаги бахсларда кандай рол уйнайди? Ирода эркинлиги мавжуд ва у детерминизм билан тугри келмаслигини исботлаш учун либертарианлар ирода эркинлиги учун иккита шартдан фойдаланадилар - алтернатив имкониятлар принципи (alternative possibilities — AP) ва бирламчи маъсулият принципи (ultimate responsibility — UR). Кейннинг «Free Will: The Elusive Ideal» номли асарида ёзишича, алтернатив имкониятлар принципи зарурий шарт саналса хам, инкомпатибилистик1 эркинлик учун бирламчи маъсулият айнан

л

компатибилизм ни рад этиш учун зарур хисобланади. Агар сиз АР кандайдир фаолият учун зарурий шарт деб хисобласангиз, лекин иКни кабул килсангиз, унда сиз интуитив тарзда компатибилист саналасиз. Агарда сиз эркин фаолият узларида AP ва UR ларни мужассам килиши керак деб уйласангиз, унда сиз мутлак аник инкомпатибилист хисобланасиз [9, 33]. Ёдимизда, Арасту томонидан унинг асарларида таъкидланиладиган бошка сабаблар (моддий, формал, харакатланувчи, максадли, тосодифий) орасидан узининг

1 Инкомпатибилизм ирода эркинлигиниг идеалистик назариясида асосий ролни уйнайди. Купчилик инкомпатибилистлар фаолият эркинлиги факатгина ангданган хулкка деган гояни рад этадилар. Улар ирода эркинлиги инсон уз фаолиятининг бирламчи сабаби саналишини назарда тутади деб хисоблайдилар.

2 Компатибилизм (ингл. ... compatibilism) - ирода эркинлиги ва ахлокий маъсулият детерминизм билан тугри келиши хакидаги таълимот. Шу уринди детерминизм деганда вактнинг хар лахзасида оламнинг факат битта эхтимолий келажаги мавжуд курнишидаги тезис назарда тутилади.

килмишларининг илк манбаси сифатида инсонни ажратиб курсатиш мумкин. Агар инсон харакатлариниинг сабаби булса, шундан келиб чиккан холда, эркин тарзда уз иродасига кулок тутиб иш куриши мумкин, демак, у килмишлари учун узи жавобгар булади. Куп килмишлар куринишидан, худди, жавобгар булмайдиган агентнинг маълум бир характери томонлари оркали тушунтирилади. Бирок Арасту буйича, инсон уз характерига жавобгар. Чунки у айнан мана шу хислатларининг шаклланишига таъсирини курсатган узининг утмиш харакатлари учун масъул. Шунингдек, онгли инсон узининг характерини айрим томонларини тугирлашга кодир.

Гери Уотсоннинг «Responsibility and the Limits of Evil: Variations on a Strawsonian Theme» номли маколасида Арастунинг "либертаринача"га ухшаш карашларини ажойиб намунани учратиш мумкин. Гери Уотсон икки усмирнинг шавкатсиз улими учун улим жазосига хукум килинган Роберт Харрис ишини куриб чикишни тавсия килади. Харриснинг хеч бир кариндоши ёки дустлари Роберт уз хаётини кандай томомлаганига хайрон булмаган. 15 ёшида у автомобил угирлаш буйича судланган, сал кечрок икки марта хайвонлар билан шавкатсиз муносабатда булгани учун кулга олинган хамда кушнисини касддан килинмаган улимида айбланган. Усмирларнинг улими куни у билан бирга булган Робертнинг кенжа укаси Даниэль Харрис у кандай килиб кулиб уларни отиб ташлагани, кейин эса хотиржам улганларнинг овкатини тановвул килгани хакида сузлаб берган. Хатто Харриснинг камерадошлари уни жуда хам ёкимсиз инсон сифатида тарифлашган. Аммо опаси Роберта Барбара ёшлигида у хайвонларга жуда эхтиёткор муносабат киладиган ва уз онасини жуда каттик яхши курган зийрак ва мулойим бола булганини айтган. Улар оиласида бешта бола булган, кун кечиришга маблаг етмаган, ишдан доим чарчаб келадиган Робертнинг онаси эса, кичик фарзандини куришга кузи йук хамда узининг барча муаммоларида уни айблар эди. Уз онасидан мехр курмаган Робертнинг дустлари йук эди: нуткида нуксон мавжуд булиб, унинг барча синфдошлари устидан мазах килишарди [12, 134-137]. Хрзирда хам, кунгилдагидек булмаган оилада тугилган, шавкатсизликлар ва нафрат куршовида усган Харрис бошка муносиб такдирни бошдан кечира олмасди хамда у узининг килган жиноятида бутунлай айбдор эмас. Лекин Арасту Роберт Харрис амалга оширган котиллигида ва бошка хил килмишларида факат узи айбдор. ^илган ишларининг илк сабаби унинг узи хамда килмишларига бирламчи жавобгарлик узининг буйнига илинган ва купгина вазиятларда бу ишни килмай бошкача йул тутишнинг хакикий имкониятлари у учун мавжуд эди. Хатто, агарда унинг

килмишлари кийин болалик ва ичкиликбоз ота-оналарнинг вайронкор таъсири остида колган булса хам Роберт котил йулидан кайтиши, мустакил тарзда узида, масалан, ёшликда мойиллиги булган эзгуликни тарбиялаши мумкин эди. Харрис шундай булиб етишганининг хайрон коларли жойи йук, аммо унинг утмиши шундай булиб колишига уни мажбурламаган.

ХУЛОСА

Шундай килиб, бизнинг кулимизда айнан Арасту биринчилардан булиб, либертарианлик фойдасига аргументларни шакллантира олган, дейиш учун барча асослар бор. Арасту карор узида альтернативалар орасидаги танловни мужассамлаштиради, инсонларда эса бошкача йул тутиш имконияти мавжуд, деган фикрда катъий турган (хар холда, килмишни бажариш ёки бажармаслик имкони мавжуд). Унинг карор инсоннинг узига боглик деган фикрга таянган таълимоти либертарианликнинг бирламчи маъсулият принципи асосида туради. Албатта, Арастунинг ирода эркинлиги масаласининг мухокамаси пайтидан фалсафа уз жойида котиб турмади, жумладан, бу мавзу юзасидан яна куплаб бошка файласуфлар уз мулохазаларини юритдилар [6, 64-76].

REFERENCES

1. Антология мировой философии: в 4-х т. М.: Мысль, 1969. Т. 1. Ч. 1.

2. Аристотель. Никомахова этика. Сочинения: в 4-х т. -М.: Мысль, 1983. Т. 4.

3. Аристотель. Этика. Москва, АСТ, 2010.

4. Васильев В. В. В защиту классического компатибилизма // Вопросы философии. 2016. № 2.

5. Каримов И.А. Донишманд халкимизнинг мустахкам иродалилигига ишонаман // Фидокор. 2000. 8 июн.

6. Харламов А. Н. Особенности формирования категорий свобода воли, вина и ответственность в эпоху Античности //Вестник Воронежского государственного университета. Серия «Лингвистика и межкультурная коммуникация». 2007. № 2.

7. Chisholm R. M. Human Freedom and the Self // Free Will /Ed. G. Watson. Oxford: Oxford University Press, 1982.

8. Kane R. A Contemporary Introduction to Free Will. Oxford: Oxford University Press, 2005.

9. Kane R. Free Will: The Elusive Ideal // Philosophical Studies. 1994. Vol. 75, № 12.

10. Rakhimdjanova D.S. Features of the freedom issues in the Plot's philosophy. International Journal of Advanced Science and Technology. Vol. 28, No. 16. (2019), pp. 1560-1564. ISSN: 2005-4238 IJAST

11. Steinvorth U. Freiheitstheorien in der Philosophie der Neuzeit. Darmstadt, 1987, 302 S.

12. Watson G. Responsibility and the Limits of Evil: Variations on a Strawsonian Theme // Responsibility, Character and the Emotions / Ed. F. D. Schoeman. Cambridge: Cambridge University Press, 1987.

13. Ruzmatova G. Eastern melodies in the text of Plato // International Journal of Recent Technology and Engineering. Vol. 8, Issue-2S6, July, (2019). - P. 444-448. IJRTE. ISSN: 2277-3878.

14. Рузматова Г. Альфред Адлернинг инсон фалсафаси // International Scientific Journal "Clobal Science and Innovations 2019: Central Asia" Nur-Sultan, Kazakhstan, sep-okt 2019, № 2(3). ISSN 2664-2271. (VII Глобальная наука и инновации 2019: Центральная Азия // Международный научно-практический журнал. Нур-Султан, Казахстан. 25-28 сентябрь. № 2(3)).

15. Рузматова Г. Артур Шопенгауэрнинг ахлок фалсафаси // International Scientific Journal "Clobal Science and Innovations 2020: Central Asia" Nur-Sultan, Kazakhstan, fevral-mart 2020, № 3(1). ISSN 2664-2271. (VIII Глобальная наука и инновации 2020: Центральная Азия // Международный научно-практический журнал. Нур-Султан, Казахстан. Февраль-март. № 3(1)).

16. Ruzmatova G. Comparativist analysis of Representations about Will in View of Friedrich Nitzsche and Jalaliddin Rumi // International Journal of Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Issue 04, 2020. ISSN: 1475-7192. - P. 3215-3227.

17. Рузматова Г.М. Карл Густав Юнгнинг инсон рухий борлиги концепцияси // Academic Research in Educational Sciences, 2021 2(1). - Б. 81-95. SJIF: 5.7. ISSN: 2181-1385.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.