Научная статья на тему 'АЛИШЕР НАВОИЙ ИЖОДИДА ИНСОН ВА УНГА БЎЛГАН МУҲАББАТ'

АЛИШЕР НАВОИЙ ИЖОДИДА ИНСОН ВА УНГА БЎЛГАН МУҲАББАТ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

1202
92
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Инсон / инсон борлиғи / жамият / борлиқ / вафодорлик / садоқат / муҳаббат / эзгулик / адолат / илм / табиат / man / being of man / society / being / loyalty / perseverance / love / virtue / justice / knowledge / nature

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Даврон Нуриддинович Хўжаев

Алишер Навоий ижодининг серқирралиги бевосита инсон, унинг тақдири, борлиқдаги ўрни, бахти саодати, яхши яшаши каби ғояларда намоён бўлади. Инсоннинг етукликка эришиши замирида жамият асосий ролга эга бўлиб, жамиятдаги муҳит инсоннинг маънавий қиёфасини белгилайди. Хусусан, Навоийнинг ижоди биринчи навбатда инсон ва жамият ўртасидаги муносабатларни ёритиш, ҳал этиш хизматига қўйилгандирки, бундай вазифани у ўзининг ғоялари ва қарашларига ҳам катта умид билан юклаган ва сингдиргандир. Инсоннинг олий қадрият сифатида қадрланиши “Хамса” асарининг достонларида ўз аксини топган ва фалсафий таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IDEA OF MAN AND HUMANITY IN THE WORKS OF ALISHER NAVOI

The manifold aspects of the works of AliShir Navai are immediately reflected in his ideas on man, his destiny, his place in the being, his happiness and wellbeing. According to the author, the society is of paramount importance in man’s search for perfection and divine and social environment determines the spiritual image of the individual. Accordingly, the whole creative life of Navai was directed at the task of illuminating and illustrating the interrelations between society and the individual, and he soaked, so to speak, this idea in his multi-volume works. The idea of elevation of man up to the level of highest value is reflected in Navai’s magnum opus: Khamsa, and this collection of books also contain philosophical analyses on this topic.

Текст научной работы на тему «АЛИШЕР НАВОИЙ ИЖОДИДА ИНСОН ВА УНГА БЎЛГАН МУҲАББАТ»

АЛИШЕР НАВОИЙ ИЖОДИДА ИНСОН ВА УНГА БУЛГАН МУ^АББАТ

Даврон Нуриддинович Хужаев

УзМУ Ижтимоий фанлар факультети таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Алишер Навоий ижодининг серцирралиги бевосита инсон, унинг тацдири, борлицдаги урни, бахти саодати, яхши яшаши каби FOяларда намоён булади. Инсоннинг етукликка эришиши замирида жамият асосий ролга эга булиб, жамиятдаги мух,ит инсоннинг маънавий циёфасини белгилайди. Хусусан, Навоийнинг ижоди биринчи навбатда инсон ва жамият уртасидаги муносабатларни ёритиш, ^ал этиш хизматига цуйилгандирки, бундай вазифани у узининг FOялари ва царашларига ^ам катта умид билан юклаган ва сингдиргандир. Инсоннинг олий цадрият сифатида цадрланиши "Хамса" асарининг достонларида уз аксини топган ва фалсафий тахлил этилган.

Калит сузлар: Инсон, инсон борлоти, жамият, борлиц, вафодорлик, садоцат, мухдббат, эзгулик, адолат, илм, табиат,

THE IDEA OF MAN AND HUMANITY IN THE WORKS OF ALISHER NAVOI

Davron Nuriddinovich Khujaev

Doctoral Researcher at the Faculty of Social Sciences of National University of

Uzbekistan

ABSTRACT

The manifold aspects of the works of AliShir Navai are immediately reflected in his ideas on man, his destiny, his place in the being, his happiness and wellbeing. According to the author, the society is of paramount importance in man's search for perfection and divine and social environment determines the spiritual image of the individual. Accordingly, the whole creative life of Navai was directed at the task of illuminating and illustrating the interrelations between society and the individual, and he soaked, so to speak, this idea in his multi-volume works. The idea of elevation of man up to the level of highest value is reflected in Navai's magnum opus: Khamsa, and this collection of books also contain philosophical analyses on this topic.

Keywords: man, being of man, society, being, loyalty, perseverance, love, virtue, justice, knowledge, nature.

КИРИШ

Навоий дунёкарашидаги гуманизм тамойили аввало энг олий инсоний хислатлар, сифатлар, мохият ва хусусиятлар хамда уларни узида мужассамлаштирган комил инсонга нисбатдан мухаббатни назарда тутади. Навоий тасаввуридаги инсон хам табиатдаги бошка нарсалар каби вужуди олов, сув, хаво ва тупрокдан ташкил топган мавжудот саналади. Бу эса инсоннинг борликдаги урнини ва борликнинг ажралмас кисми эканлигини билдиради. Навоийнинг фикрига кура инсон борлоти турт бошлаетич моддий унсурдан ташкари хис-туЙFулар ва акл сингари рухий элементларни хам уз ичига камраб олади. Шу маьнода Алишер Навоий ноорганик табиатдан фаркли равишда инсоннинг рухий фаолияти ва хати-харакатлари унинг тирик мавжудот эканлигини англатиши борасидаги FOяларни илгари суради. Навоий фикрича жон, рух, тана, жисм билан боFланган, тана яъни жисм эса жон, рух билан тирикдир. Инсон рухий фаолиятлари натижасида моддий ва маънавий жараёнлар вужудга келади. Инсон биргина хаётни уз бошидан утказадики у хам булса, шу дунёдаги вокеликдаги хаёти, тириклигидир. Шунингдек, инсоннинг барча фаолияти жамият билан боFлик булиб унинг шахсияти табиий, ижтимоий шароитлар хамда мухит окибатида шаклланади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Инсоннинг мавжудот сифатидаги рухий фаолияти бевосита аклий фаолияти билан боFлик ва акл инсон учун Аллох томонидан берилган инъомдир. Навоийнинг "Хамса"сидаги "Хдйрат ул-аброр" достонидаги куйидаги мулохазалар аклнинг мохиятини билишда мухим ахамиятга эгадир. "Инсон аклининг хужраси ясалар экан, Аллох аклдан у хужрага шамчирок ёкди. Бу шамчирокка иноят пилиги куйилиб, ундан хакикат нури шуъла бера бошлади. Ундан кунгул маскани нур олса, ишк шабадаси билан у учирилар эди. Аллох ишк йулини кучайтирганда ва тезлаштирганда, бундан акл чайласи парча-парча буларди. Бу йул хар кандай тоат-ибодат ва пархезкорлик хирмонини учириб, хар кандай сабр ва осойишталикни совуриб юбора олади. Акл боFининг ёш новдасини хашакка айлантириб, бало денгизининг мавжидан тулкинлар юзага келтирди"[1]. Дархакикат, инсоннинг акли хакикат ва адолат томонида булишини Навоий алохида такидлайди. Чунки инсон онгли равишда уз фаолиятини бахолай олиш имкониятига эга.

Навоий инсон масаласида эътибор каратган яна бир объекти реал табиат ва ундаги хаётдир. Тасаввуфий таркидунёчиликлардан фаркли уларок Навоий каршимиздаги реал табиатга жуда катта бахо беради, уни хакикий энг олий, накд

жаннат дейди, унга хам хаёт, хам нажот манбаи сифатида карайди. Инсон илм урганиб айни марифат асасида табиатни буйсундирган холда уни фаровон турмушининг манбаига айлантириши лозим. Инсоннинг мавжудлиги уз навбатида борликдаги табиий жараёнларга боFлик. Инсон реал, табиий асосга эга, негизан табиий унсурлар билан, табиат билан боFликдир, улар билан муайян маънода шартлангандирки, буларнинг хаммаси айни замонда, бир вохид мохиятининг (худонинг) меваси, зухуридир. Бу билан Навоий инсоннинг рухий фаолиятини, рухий хислатларини муайян маънода хам табиийлаштиради, хам ижтимоийлаштиради, уларни хам табиий, хам ижтимоий омиллар холида талкин этади. Инсоннинг хислатларидан, рухий фаолиятнинг зухур этишларидан бириси севги, севиб уша севгилигига етишлик учун харакат килишдир.

Навоий инсонни жуда олий бир мавжудот дейди. Унингча, инсон дунёдаги бутун борликлардан, бутун нарсалардан юкорида туради, улар орасида мутлако узига хос урин тутади. Навоий инсонни шундай кукларга кутарадики, уни борликнинг, умум мавжудотнинг энг бебахо дурдонаси, коинот тожи, деб атайди. Шундай килиб, Навоий ижодида инсон мавжудодлар ичида юксакдагиларнинг юксаги, баланд мартабалиларнинг мартабалиси, гузалларнинг гузали, кудратлиларнинг кудратлисидир. Навоий хатто оламнинг мавжудлигини инсонга, унинг борлотига боFлаб куйиб айтадики, худо

Карам бирла халк айлагай оламе, Бу оламда максуд анга одаме Гараз одами анга олам туфайл, Не ким Fайри оламдур ул хам туфайл [2]

НАТИЖАЛАР

Шоир дунёнинг майдонга келишидан хам максад одам дейди, бутун борликнинг, мавжудотнинг энг ахамиятлиси марказий фигураси деб хисоблайди, бутун вокелик унинг истаклари объектидир, шу истакларга хизмат килиши керак деб айтади. Дархакикат, Навоий инсоннинг кимматини шу кадар юксакликларга кутарадики, инсонликнинг бехад кимматбахо эканлигини уктирадики, бу билан чин инсоннинг разолат билан, пасткашлик билан, инсонни ерга уришлик билан алокаси булмаганлигини курсатиб утади ва инсонийликни мудофаа этишда хеч нарсадан кайтмасликка таёрлигини билдиради.

Инсон мохиятан муайян хислатларга, фазилатларга эгадир, шу билан хам бошка мавжудотлардан ажралади. Хусусан, дустга вафодорлик, илм-хунар урганиш, кахрамонлик, уз кучи билан мехнат килиб шод-хуррам яшаш, инсофли,

виждонли булиш, сабрли, матонатли булиш, хурликни севиш инсоннинг фазилатларидандир.

Навоий мулохазалари оркали ортикча бойлик туплашга нафрат билан карайди. Ортикча мол туплаш очкузликнинг узгинаси эканлигини, мехнат ахлининг манфаатларига зид, деб изохлайди, чунки бойликка учлик мехнаткашларнинг хисобига хар хил йуллар билан, хийла-найранг, зурлик билан тупланади. Навоий мадх этган инсон бахтли кун кечиришга интилади, бу ишда асосан узининг инсоний кудратига, шижоатига, кучига, мехнатига, аклига, фаросатига, узининг яшаб тургани гузал табиатга реал борликка асосланади, ундан узи учун керагича фойдаланиш зарурлигини тушунади ва шунга риоя килади, шу йулда актив фаолиятда булади, курашади. Бу ишда инсонга чидамлилик, сабр, каноатлилик, узаро ёрдам ва хоказо сингари хислатлар матлубдир, уларга вафодорлик зарурдир.

МУХОКАМА

Навоий узининг карашларида фаннинг, илмнинг хунарнинг ролини, юксакларга кутаради. "Илмда бир одам сохибкирон булгунича уттиз йилда бир давр келиши керак. Унинг кунгли илм маскани, илм даргохи, унинг бир катра вужуди илм дарёсига айланади"[3]. Дархакикат илмнинг эгалланиши мукаммаллик ва сабр-токат талаб этади. Илм коронFиликларни ёритадиган чирок, мушкулларни осон киладиган, чин хаёт, бахт йулини ёритадиган куёш, адашганларга йул курсатадиган курсаткич, мартабалиларнинг мартабасини кутарадиган, одамларни одам киладиган, подшохларни одил, енгилмас киладиган омилдир. Илмли, хунарли инсон соFлом аклга эга булган шахс, уз максади кандай катта ва унга эришиш канчалик махол булмасин, унга эришади. Кимки, илмни дастак, рахбар килиб харакат килса, илм шаъмини ушласа кокилмайди, хор булмайди, дейди шоир.

Навоий инсонни улуFлайди, уни хар нарсадан устун куяди ва у учун курашади. Хдкикий инсон булиш, инсон учун хос булган чин инсоний хислатлар учун курашиш инсоннинг вазифадир. Навоий инсонийликка, инсоний хислатларга содик колади, улар учун курашади ва бу йулда хеч нарсадан, хар кандай кийинчиликдан куркмайди, хар кандай жафони уз устига олади ва чидамлилик билан ижтимоий яхшилик тараф харакат килади. Шу йулда у ё уз максадига етади, ё халок булади. Унинг учун учинчи йул йукдир. Навоийнинг Искандари, Фарходи, Ширини бу учун яккол далилдир.

Шундай килиб, Навоий катта кашфиёт килади ва тасодифий эмаски, у уз тасаввуридаги худо билан табиат, инсон орасидаги муносабатларни узича, яъни юкориларда айтилгандек изох этиб келиб ёзади:

...Киши бу сирни мендек килмади фош[4].

Демак, Навоий бу масалада хам дин арбобларидан хам суфийлардан фаркланади, уларнинг худо, инсон, табиат масаласига карашларига бошка позициясини тутади.

Навоий ишкни улуFлаб, юксакларга кутаради, уни инсонларнинг бойлиги, инсонийликнинг асосий нишони, сифатидир дейди, уни, инсон бир куёш булса, шу куёшнинг нурларидир дейди, у кунгилларни пок килувчи, кузларни равшан килувчи, одамни одам килувчи, адашганларга йул курсатувчи, хакикий инсоний фазилатларнинг тажассумидир, унга эга булган одам пок кузли, пок дилли булиб, пок нарсаларга пок куз солиб улар билан машFул булади, хакикий инсонлар коинотда мавжуд нарсаларнинг подшохидирки, ишк инсонларнинг шундай подшох килган нарсадир, уларнинг бахоси, киймати уша ишкдандир ва у ишк улар тожининг зийнатидир. Шоир фикрича, ишк шундай олижаноб кимёки, у мисни олтин кила олишлик хосиятига эгадир ва демак, унга инсон эга булган булса, у одамни олтин килади, уни олтинга, ортик даражада кимматбахо борликка айлантиради. Яна шоир фикрича ишкка эга булган одам азобу укубатларга хам эга булади. Яъни ошик узининг шу ишкига- одамийлигига, бахт-саодатига, олижаноб хислатларига, озодликка карши турган хоким ижтимоий адолатсизликларга жамиятида, разиллар куршовида яшайди, уни олчоклар уз нафсларининг емишига айлантириш учун интиладилар, унинг инсонлигини поймол киладилар. Уларга карши курашиш осон эмасдир ва табиийки, бу инсонга оз азият келтирмайди.Навоийнинг ишки, унинг махбуби асосан реал булиб, хаётийдир, Навоий дунёкарашида, марказий асоси инсон ва унинг яшаб турган борлотидир.

Навоий инсоннинг барча яхши хислатлари ва ёмон иллатларини таърифлаб, уларнинг окибатларини изохлайди. Хдйру-эхсон ва бахиллик, адаблилик ва тарбиясизлик, хаё ва бехаёлик, каноат ва таъмагирлик, вафо ва беокибатлилик, ростлик ва ёлFOнчилик, туFрилик ва гумрохлик, одиллик ва золимлик каби бир-бирига зид жихатларни мукояса килиб, тахлил килди.

Навоий инсон узининг мохиятига туFри келадиган, уни Навоийнинг улугвор севгисига сазовор килган узининг хакикий инсоний хислатларига, фазилатларига эгадир. Бу хислатларнинг орасида энг асосийси вафо, вафодорликдир. Вафо хакикий инсонликнинг, чин, идеал инсон ва жамият булишликнинг асосидир, инсонийликнинг улчовидир.

Бу инсоний хислатлар каторига ватанпарварлик, халол мехнат, узганинг бахтига тажовуз килмаслик, мурувват, карам; бирликда умумнинг манфаатларини кузлаш, адолатсизликни нафратлаш, илм, фан, табиат, шижоат, кахрамонлик, изчиллик, аклий каноат...каби ларни киритиш мумкин. Буларни Навоий жуда кенг, чукур ижтимоий категорияларга айлантиради. Навоийнинг бу айтганларининг хаммасини бажарилиши, инсонларнинг хаммасининг шундай булиши бахт, осудалик хоким булган идеал жамиятнинг яратилиши демакдир, шунга олиб келади. Навоий бу холатларни, бу хислатларни уз давридаги хоким ижтимоий вокеликка карама-карши куяди, унга карши йуналтиради.

Навоий ижодий меросининг бутун мазмуни инсон ва инсонпарварлик булгани холда унинг «Хдйрат ул-аброр» фалсафий достонида инсон билан боFлик кенг мулохаза юритилган. Хусусан достоннинг уч хайрат ва йигирма маколатида инсон масаласи бевосита тахлил ва тавсиф килинади. Инсонга булган муносабат Навоийда янги талкинда намоён булишини Т.О. Норов[5] уз тадкикотида такидлайди.

Ботинийлик ва зохирийлик аломатлари Алишер Навоийнинг "Лисон ут-тайр" достонида яна хам равшан ифодаланган. Зохиран бу асарда Шаркда кенг таркалган кушлар тили ривоятидан фойдаланиб, кушларнинг уз подшохи СемурFни кидириб килган сафари ва шу жараёнда уларнинг кечирган саргузаштлари, сермашаккат йули тасвирланган. Лекин узининг ботиний мазмунига кура унда инсон рухи (акл)нинг, шахснинг Илк манбага. Илк ибтидо -Худога ёки Хдкикатга кучирилиши, Хдкикат сари юксалиши, такомил топиши, рухнинг хакикат билан кушилиш (висол) жараёни тасвирланади. Бошкача килиб айтганда, бу достонда сулук, яъни тасаввуфда маънавий камолотга эришиш йули бадиий-эстетик воситалар ёрдами билан содда ва кизикарли шаклда баён этилган. Авом ахли асарнинг ташки жихатдан кизикарли мазмунидан завкланади, ахли хос (хикматни тушунган укувчилар, мумтоз кишилар) асарнинг ички фалсафий мазмунидан бахра оладилар, унда инсон рухининг камолот сари юксалишини кузатадилар ва мушохада киладилар.

Алишер Навоий дунёкарашининг ва у яратган бадиий образларнинг ички маъносини англашимиз учун шоир ижодининг FOявий-назарий манбаларига мурожаат килишимиз, унинг дунёкарашининг шаклланишида урин олган турли FOявий окимларни аниклашимиз ва шархлашимиз зарур. Булар ичида тасаввуф узининг хар томонламалиги, купкирралариги ва сермазмунлиги билан алохида ахамиятга эга. Ботинийлик хам тасаввуф таълимоти билан боFлик. Ботинийлик ва зохирийлик мазмунидаги асарлар Тарикий мажозга асосланади.

Маълумки, уЙFOниш даври инсонпарварлигининг FOявий асосини инсон шахсининг мустакиллиги, унинг хар кандай илохий кучлардан холи булиши туFрисидаги караш ташкил этади. Бу инсонпарварликнинг умумий FOявий манбаи инсонни кадрлаш, унинг шахсини хурмат килиш коидасидан иборат эди. Бу коидадан инсонапарварликнинг фалсафий, сиёсий, ахлокий ва эстетик FOялари келиб чикади. УЙFOниш даври инсонпарварлиги мухим сиёсий FOясини-одил подшо рахбарлигида идеал жамият куриш истаги ташкил этади. Чунки инсоннинг яшаши учун муносиб шарт-шароитлар яратмасдан туриб, унинг орзу-умидларини юзага чикариш мумкин эмас. Инсонпарварлик дунёкарашнинг FOяси инсон шахсининг фикр ва хиссиёт эркинлиги туFрисидаги карашлардан иборат эди.

Ренесанс инсонпарварлигининг бу хусусиятлари Навоийнинг идеал жамият ва комил инсон хусусиятидаги карашларида куринади. Шоир Искандарнинг фаолиятини курсатиш оркали идеал подшо киёфаси, унинг вазифалари, идеал жамият хакидаги тасаввурлари, уни бошкариш йуллари туFрисида узининг FOялари ва максадларини бадиий шаклда баён этади.

Навоийнинг инсонга мухаббати унинг бахтли яшаши учун муносиб ижтимоий мухит яратиш (идеал жамият куриш) зарурлигини хам уз ичига олади. Унинг инсонпарварлигида ахлокий ва сиёсий масалаларнинг узаро бир-бирлари билан узвий боFланишини курамиз. Шоир уз ахлокий ва ижтимоий идеалларини юзага чикаришнинг асосий воситаларини илм-маърифат ва ахлокий тарбия, деб билади. Унинг фикрича, илм дунёни билиш, яхши-ёмонни бир-биридан ажратиш воситаси, ахлокий-маънавий камолотга, инсонийликка олиб келувчи воситадирки, у инсон калбини бошка одамларга нисбатан хамдардлик ва мехр -мухаббат ути билан алангалаштирувчи бир маънавий куч. Бу FOя Фарход образида равшан ифодаланган. Фарходнинг уз шахсий бахтига эришиш йулида маърифат, маънавий камолотга интилиши бошкаларга нисбатан хам мухаббат бахш этиш орзулари билан узвий боFлангандир. Шунга кура, унинг фаолияти, уз шахсий бахтига интилиши кенг ижтимоий маъно касб этади. Фарходнинг мухаббати эса бутун инсониятга мансуб шаклда намоён булади.

Умуман, Навоийнинг инсон ва унинг хаёти туFрисидаги мулохазаларида ижтимоийлик, маънавий етуклик ва ахлокий поклик худбинликдан устун туради. Навоийнинг фикрича, инсоннинг кадр-киммати унинг маънавий киёфаси, ахлокий сифатлари билан улчанади. Дунёга, мол-мулкка хирс куйиш кишини тубанликка, разиллик ва худбинликка олиб келишидан шоир огохлантиради.

Навоий фикрича, мол-дунёга, шон-шухрат ва манманликка берилган одамлар нарсаларнинг мохиятини уларнинг ташки куринишларидан

фаркланмайдилар, бу иллат инсондаги жохиллик, нодонолик ва нокасликнинг нишонасидир. Бу тоифадаги одамлар калтафахмлик, улар ташки куриниши олтин янглот, ором олиш жойлари нажосат ичида булган чибинларга ухшатилади. Умуман, нафсни тийиш, уни поклаш Навоий ахлокий дунёкарашининг асосларидан бири. Инсоннинг зеби унинг маънавий-ахлокий сифатларидадир, шундагина ундан элга наф тегади, деган фикр илгари сурилади.

Алишер Навоийнинг фалсафий дунёкарашида хурфикрлилик инсонга нисбатан мухаббатда, мавжуд ижтимоий муносабатларга нисбатан уларни узгартиришга каратилган идеал кураш хусусидаги ижтимоий FOяларда ифодаланади. Мана шу максадда буюк шоир уз асарларида, хусусан "Хамса" достонларида идеал хаёт дунёсини - одиллик, мухаббат ва яхшилик дунёсини яратди. Бу дунёда яхшилик хамон ёвуз кучлар устидан Fалаба килади. Чунончи, унинг ахлокий FOялари келажакка каратилган булиб, чукур хаётийлик билан суFорилган. Мутафаккир шоирнинг тафаккур кучи ва бадиий махорат билан яратилган ижобий образлари, юксак FOялар ва ахлокий коидалар дунёси бизнинг давримизда хам кишиларни мафтун этиши шубхасиздир. Шу боисдан шоир ижодини хар бир авлод замон талаблари, дунёкараш эхтиёжларига муносиб холда кабул килади ва унга ёндошади. Шунинг учун Навоийнинг ижоди асрлардан асрга, даврлардан даврга утган сари янги мазмун касб этади, узининг янги кирралари билан жилавланади.

Умуман олганда Хурфикрлилик- бу ижтимоий -фалсафий тафаккурдаги кенг FOявий оким хисобланади. Мазкур категорияни кенг маънода баркарор диний авторететлар, фалсафий, ахлокий ва диний, ижтимоий тафаккурдаги билиш методи саналувчи догматизмга шунингдек абстракт ва котиб колган акидаларга карши чикишни назарда тутувчи тенденция сифатида тавсифлаш мумкин. Хакикатни акл-идрок асосида билишни таккозо этувчи айнитенденция эркин фикрликнинг FOявий мазмунини ташкил этади. Хурфикирлиликнинг тарихий ривожланиши шуни курсатадики, у кадимги дунёда вужудга келгандан то асримиз бошларигача бир канча боскичларни босиб утган, бу даврларда хурфикирлилик гох секинлик билан, гох тезлик билан ривожланган. Жамият ривожланиб борган сари у хам янада йукорирок боскичларга кутарила борган.

ХУЛОСА

Хурфикирлилик диний карашлардан ажралган холда, алохида ва унга зид тасаввурлар ва бундан келиб чикадиган харакат булмаган. Тарихан у муайян диний карашлар доирасида вужудга келиб, муайян даврда у ёки бу даражада ривожланган. Хар бир даврда узига хос равишда намоён булади.

Хамма даврлар ва барча мамлакатларда ижодий фикр юритувчи, ижтимоий ходисаларга теран фикр билан ёндашувчи, уз даврининг билимдони хамда халки, ватани ишки, унинг истиклоли, истикболи, орзу-армонлари билан яшовчи фидоий, куркмас, иродали кишилар булган. Улар карор топган хукмрон FOялар, амалдаги сиёсат ва мафкурага уз муносабатларини куркмасдан билдирганлар, уз нуктаи назарларини каттик туриб химоя килганлар.

Алишер Навоий хам нафакат мутафаккир колаверса давлат арбоби сифатида хам уз даврининг хурфикр шахси сифатида уша замонлардаги котиб колган хамда инсон манфаатларига зид FOяларни кескин танкид килган. Шунингдек биргина танкид билан чекланиб колмасдан ижтимоий хаётдаги камчиликлани ислох килишга интилган.

Алишер Навоий каби купкиррали шахснинг ижоди, дунёкараши айрим масалаларда зиддиятлардан холи булмаслиги мумкин. Лекин буюк шоирнинг инсон акл-заковатига булган ишончи, инсоннинг маънавий кучи ва кобилиятларини хар томонлама намойиш килиши Навоий ижодининг кучли ва ижобий томонидир. Мутафаккирнинг инсонийлик, адолат, яхшилик ва дустлик хусусидаги мулохазалари, жозибали уй-фикрлари, илFор FOялари бугунги мустакиллик шароитида алохида ахамият касб этади.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, Навоий инсон масаласига гуманистик ёндошиб, унинг севгиси, махбуби реал маънога, мохиятга эга. Шоир ушбу масалани халкпарвар, инсон билан бутун жони дили билан боFланган мутафаккир чин инсон нуктаи назардан хал этади. Юкорида зикр этилганлардан, сунмас нуроний акл эгаси булган Навоий умумбашарият тарихидаги мутараккий, нодир мутафаккирлар, гуманист шоирлар каторида энг фахрий ва хурматли уринлардан бирини ишFOл этганлигини сезиш кийин эмас. Шунинг учун хам тасодифий эмаски, бу улуF зот биз билан ханузгача бархаёт, халкнинг улуF сиймоси, ифтихори булиб яшамокда ва гузаллик мураббийси тимсоли сифатида гавдаланишда давом этмокда.

REFERENCES

1. Навоий, Алишер. Хамса. Насрий баён/ Алишер Навоий. Тошкент: "Navzo'z" 2019. - 7 б.

2. Алишер Навоий. Асарлар.15 томлик. Хамса. -Т.: Госполитиздат. 1963. -Б.32

3. Навоий, Алишер. Хамса. Насрий баён/ Алишер Навоий. Тошкент: "Navzo'z" 2019. - 81 б.

4. Алишер Навоий. Фарход ва Ширин. 7-том. 41-42 б.

5. Норов.Т.О. Алишер Навоий инсонпарварлик FOяларининг мустакил Узбекистан ижтимоий-сиёсий хдёти билан уЙFунлиги// Фалсафа фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. Тошкент. 2019. - 48 б

6. L AKHATOV, A Rasulov, O Mirzorakhimov, M Sharipov, F Ibrokhimov. The Outlookings of Religious and Sufism in Teaching of Abdurakhman Jamiy. ECLSS Online 2020a, 62

7. Б.Э. Хусанов. ЭСТЕТИК ТАРБИЯ КЛАСТЕРИНИНГ ТАЪЛИМИЙ АСОСЛАРИ. Science and Education 1 (1)

8. Иброхдмов Ф. А. Инсон бегоналашуви муаммосини бартараф этишнинг Узбекистон шароитидаги имкониятлари. Фалсафа ва хукук.ЖУРНАЛИ. Тошкент - 2019.№ 1. 140-142 бетлар

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.