Научная статья на тему 'ТАСАВВУФНИНГ КОГНИТИВ ТИЗИМИ ЗАМОНАВИЙ ФАЛСАФА ПРИЗМАСИДА'

ТАСАВВУФНИНГ КОГНИТИВ ТИЗИМИ ЗАМОНАВИЙ ФАЛСАФА ПРИЗМАСИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

206
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
муҳаббат / сўфийлик / фалсафа / жамият / ғоялар / инсон билиш тизимлари / билиш / ҳаракат / шахс концепциялари / тузилиш / ўзгариш / тизимлар / love / Sufism / philosophy / society / ideas / cognitive systems / human / cognition / action / concepts / personalities / structures / changing / systems

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гулчеҳра Ғаффарова, Маҳбуба Абдуллаева

Мақолада ҳар доим тадқиқот объекти бўлиб келган “кесишган (барча фанларга тегишли)” муаммолардан бири ёритилган. Бу меҳр-муҳаббат муаммосидир, уни тадқиқ қилиш ҳозирги замон дунёсида муҳим аҳамият касб этади. Маълумки, мазкур объектни турли этикага оид, ижтимоий, маданий, ахлоқий, маданий-тарихий, онтологик каби методологик нуқтаи назарлардан, ёндашувлардан келиб чиқиб тадқиқ қилиш мумкин. Тасаввуф инсоннинг интеллектуал қобилиятининг кўп қиррали, мураккаб, хилма-хил намоёнидир. Биз сизнинг эътиборингизни дунёнинг замонавий фалсафий қарашлари призмасида жалб қилган билим тизимидаги баъзи ғояларга қаратмоқчимиз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE COGNITIVE SYSTEM OF SUFISIS IN THE PRISM OF MODERN PHILOSOPHY

The article highlights one of the ‘through issues’ which has always been the subject of research. This is the problem of love, the study of which is especially important in the modern world. It is known that this object can be investigated from the point of view of various methodological settings, approaches, such as ethical, social, cultural, moral, cultural-historical, ontological. The ontological understanding of love is manifested in the fact that love is seen as the substantial basis of being. The social function of love is able to transform the existential being of a person.

Текст научной работы на тему «ТАСАВВУФНИНГ КОГНИТИВ ТИЗИМИ ЗАМОНАВИЙ ФАЛСАФА ПРИЗМАСИДА»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 1 | ISSUE 3 | 2020

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804 TACABBYOTHHr KOrHHTHB TH3HMH 3AMOHABHH ^Ä^CÄ^Ä

nPH3MACH^A*

Гулчехра Гаффарова Махбуба Абдуллаева

Чирчик давлат педагогика институти Узбекистан Миллий университети

Ижтимоий фанлар кафедраси профессори, фалсафа фанлари

профессор в.б. доктори

gulchehra 3@gmail.com mahbuba38@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада хар доим тадкикот объекти булиб келган "кесишган (барча фанларга тегишли)" муаммолардан бири ёритилган. Бу мехр -мухаббат муаммосидир, уни тадкик килиш хозирги замон дунёсида мухим ахамият касб этади. Маълумки, мазкур объектни турли - этикага оид, ижтимоий, маданий, ахлокий, маданий-тарихий, онтологик каби методологик нуктаи назарлардан, ёндашувлардан келиб чикиб тадкик килиш мумкин.

Тасаввуф инсоннинг интеллектуал кобилиятининг куп киррали, мураккаб, хилма-хил намоёнидир. Биз сизнинг эътиборингизни дунёнинг замонавий фалсафий карашлари призмасида жалб килган билим тизимидаги баъзи FOяларга каратмокчимиз.

Калит сузлар: мухаббат, суфийлик, фалсафа, жамият, FOялар, инсон билиш тизимлари, билиш, харакат, шахс концепциялари, тузилиш, узгариш, тизимлар.

THE COGNITIVE SYSTEM OF SUFISIS IN THE PRISM OF MODERN

PHILOSOPHY

Gulchehra G'affarova Mahbuba Abdullaeva

Chirchik State Pedagogical Institute National University of Uzbekistan

Department of Social Sciences, Professor, Doctor of Philosophy Professor

ABSTRACT

The article highlights one of the 'through issues' which has always been the subject of research. This is the problem of love, the study of which is especially

* Ушбу ма^ола УзМУ ^ошидаги ОТ-Ф1-95 «Фанлараро ёндашувнинг мураккаб тизимларни тад^щ этишдаги имконият ва истщболлари» мавзусидаги лойихд доирасида тайёрланган.

important in the modern world. It is known that this object can be investigated from the point of view of various methodological settings, approaches, such as ethical, social, cultural, moral, cultural-historical, ontological.

The ontological understanding of love is manifested in the fact that love is seen as the substantial basis of being. The social function of love is able to transform the existential being of a person.

Keywords: love, Sufism, philosophy, society, ideas, cognitive systems, human, cognition, action, concepts, personalities, structures, changing, systems.

КИРИШ

Дунёни билган одам маълум методологик ёндашувлар ёрдамида маълум билим усулларини куради. Илм-фаннинг ривожланиш тарихидан, унинг концепцияларидан шуни таъкидлаш мумкинки, билиш прагматикасидаги барча фарклар, ижтимоий-маданий ва тарихий шарт-шароитлар учун "узаро боFлик муаммолар" деб номланган - илмий сохаларнинг турли контекстларида "мухим" ядрони ушлаб турадиган, аммо кабул киладиган холатлар мавжуд узгарувчан талкинлардир. Буларга "севги" тушунчаси билан боFлик булган узгаришлар тизими киради.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мухаббатни онтологик нуктаи назардан тушуниш мухаббатни борликнинг субстанционал асоси сифатида куришда намоён булади.

Мехр-мухаббатнинг ижтимоий функцияси инсон экзистенционал борлиFини кенгайтиришга, узгартиришга кодир.

Мухаббат муаммоси илк бор К,адимги Юнон файласуфлари асарларида бир бутунлик ва уз-узидан харакат килишни таъминловчи мавжудликнинг асоси сифатида куриб чикилган. Абу Али Ибн Сино узининг «Мухаббат туFрисидаги рисола»сида мухаббатни истисносиз барча нарсаларга (жонсиз оддий субстанциялардан бошлаб илохий рухгача) хос, яратувчи ва барча яралган нарсаларни бирлаштирувчи субстанция сифатида куриб чиккан. Абу Али Ибн Сино таъкижлаганидек, "хар бир (олий тамойил билан) бошкариладиган нарсанинг борлоти туFма мехр-мухаббат билан белгиланади". Албатта, хар бир субстанцияни мукаммалликка олиб борувчи узининг йули бор, «мавжуд нарсаларнинг хар бири узининг баркамоллигига нисбатан хам мухаббат хис килади» [1. Б. 701], мухаббатнинг умумий танлови узаро таъсирнинг узгаришига олиб келади, ухшашлик касб этади.

А. Эйнштейннинг «Худо туFрисида махфий хат»ида мухаббат коинотга хос куч сифатида куриб чикилган. Мухаббат хаёт асосининг негизи, квинтэссенциясидир. Олимнинг таъкидлаганидек, "хар бир алохида индивидуумда катта булмаган, лекин кудратли мехр-мухаббат генератори мавжуд, унинг энергияси озод булишни кутиб туради" [10]. Дархакикат, мухаббат векторининг хар томонлама йуналганлигининг окибати инсон онгида хам, унинг кундалик хаётида хам ижобийнинг ортишига олиб келади.

НАТИЖАЛАР

Суфийлар концепциясида мухаббат инсон фаолиятини фаоллаштирувчи, уни харакатчан килувчи ва максадга йуналтирувчи детерминанта сифатида ифодаланган.

Суфийларнинг шахс ички тузилиши, трасцендентлиги, хаётнинг узаро боFликлиги ва билимларнинг узгариши ва хк.лар хакидаги FOялари У.Матурана и Ф.Вареллаларнинг замонавий концепциясидаги FOяларига хамохангдир.

МУ^ОКАМА

Юкорида таъкидланган концепциянинг кискача мохиятига тухталиб утсак. Дархакикат, У.Матурана ва Ф.Варела томонидан хаётнинг пайдо булиши, жонли объектнинг жонсиздан фарки, хаёт ва билиш жараёни каби муаммоларни урганилган.

У.Матурана ва Ф.Варелалар янги тизимли назарий концепция ишлаб чикдилар - уз-узини кайта тикловчи (барпо этиш) тизим парадигмаси. Ушбу назарияга кура, тирик тизимлар узларини узи ташкил этади ва ураб турган мухитда узининг идентиклигини (узлигини) саклаш кобилиятига эга булиши керак []. Уз-узини кайта тикловчи тизим, компонентлар ва муносабатлардан ташкил топиб, элементлар хамда улар орасидаги боFланишларни факат уз харакатлари билан кайта ишлаб чикаришга кодирлар, яъни операциялар, тизимнинг узига тааллукли (тегишли), уни куршаб олган дунёга эмас.

Жонли объектларда дастлабки структураси аник жойда, шароит ва мухитда пайдо булади. Объект ва мухит доимо узаро таъсирда булади. Мухит хам узига хос структуравий динамика ва операционлиги билан жонли объектдан фаркланади. Шу билан биз иккита мустакил структура мавжудлигини эътироф этдик: жонли объект ва ташки мухит. Улар орасида доимий, зарурий структуравий конгруэнтли (бир-бирига туFри келиш, мослик) булиши керак (структуравий мослашиш).

У.Матурана ва Ф.Варелалар фикрига кура, жонли организм ва мухит бир -бирига таъсир утказади, бир-бири билан боFлик. Система хам, атроф мухит хам иккала томон хам фаолдир. Организм динамик тизим сифатида сакланиб колиши учун атроф мухит узгаришларига мос булиши шарт. Бу адаптация жараёни жонли объектни ташки мухитдаги узгаришларига мослигидир. Деструктив узгаришлар натижасида жонли объектнинг адаптацион мослашуви йуколади.

Структуравий конгруэтлик булмаса объект халок булади. Жонли объект ва мухит уртасида узаро таъсир доирасида мухитдаги узгаришлар жонли объектда содир булаётган узгаришларни хал килмайди. Ташки мухитнинг хар кандай таъсири жонли система холатини, фаолиятини узгартира олмайди. Жонли объект хам, уз навбатида ташки мухитга таъсири анархик (режасиз) эмас.

Жонли объектда содир булаётган узгаришларни унинг структураси хал этади (структурали детерминизм). Жонли объект доим уз-узини такрор (кайта) бунёд этиш (тиклаш) кобилиятга эга, у уз фаоллигига асосланади. Айнан шундай бунёд булиш (тикланиш) жараёни жонли объектнинг ажратиб турган хусусиятидир.

Аутопоэзис концепциясига кура, билиш феноменига ташки дунёда кандайдир "фактлар" ёки объектлар мавжуд, биз уларни англаймиз ва бошимизда саклаймиз, деб ёндашиш мумкин эмас. Дунё туFрисидаги тажрибадан олинган далиллар асосида инсон структураси узига хос усул асосида тасдиклайди ва таърифлаш учун имкониятлар очилади.

Аутопоэзис пайдо булиши ва борликни бир-биридан ажратиб булмайди, бу уларга хос булган ташкилланишдир. Аутопоэзис концепцияси муаллифлари У.Матурана ва Ф.Варелалар билиш жараёнининг «тайёр» холатида эмас, балки дунё яратилиши хаёт жараёни асосида шаклланишини эътироф этадилар. Яъни, «хар кандай фаолият билишдир, хар кандай билиш фаолиятдир».

Билиш - хаёт жараёни. Тирик организмлар - усимлик, хайвон ёки инсон атроф-мухит билан таъсирининг мохияти когнитив узаро таъсир. Х,аёт ва билиш шу асосда узвий боFлик. Ментал фаолият - материянинг барча тирик боскичларига имманент. Бу билиш концепциясининг радикал кенгайишидир.

Инсон тажрибаси канчалик кенг булмасин, дунё вужудга келиши инсоннинг чукур когнитив илдизлари борлиги билан боFлик. Ушбу илдизлар инсонни биологик мохиятидан келиб чикади. Дунёни бунёд булиши инсон хар бир фаолиятида ва борлотида намоён булади. У купчилик холларда инсон ижтимоий хаётининг барча томонларига таъсир этади, шу билан бирга инсоний кадриятлар ва хохишларига. Шу билан ижтимоийлик ва хар бир инсон шахсига

тегишли булган хусусиятлар ва уларнинг биологик илдизлари орасидаги боFланиш узилмайди.

Суфийлик инсон интеллектуал кобилиятларининг куп жихатларда, мураккаб, хилма-хил намоён булишидир. Биз эътиборингизни оламни замонавий фалсафий куриш призмаси оркали бизнинг диккатимизни узига жалб килган билиш тизимидаги баъзи FOяларга каратмокчимиз.

Суфийлик таълимотларининг ривожланиш тарихи катта кизикиш туFдиради. Бунинг сабабларидан бирини «суфийлик муайян нарсаларни тузатиш учун мулжалланган, утмишда илдиз отган, лекин замонавий жамиятга кулланилиши мумкин булган трансцентеднтал фалсафа» эканлиги билан тушунтириш мумкин. «Суфийлик» тушунчасининг куплаб талкинлари мавжуд. Идрис Шох, суфийлар таълимотларини тахлил килган холда, ушбу тушунчага узининг талкинини беради: «унинг биттаю-битта туFри талкини шундан иборатки, бу сузнинг таркибида шифрланган мухаббат концепцияси бор» [2. Б. 52].

Суфийлар талкинида мухаббат бу - нафакат лаззатланиш, балки у харакатчан, динамик булиб, куп векторли харакатни билдиради. Мухаббат хар доим бирлаштиради ва максадга йуналган булади.

Суфийликка тегишли адабиётларда худога булган мухаббат уни билишнинг шарти эканлиги таъкидланади. У ташки олам билан булган куп вариантли узаро муносабатида шахс харакатлари фаоллашишининг сабаби хисобланади. «Худога каратилган мухаббатни суфий худо яратган оламга булган мухаббатга ухшатади» [Хожа Ахмат Яссавий - тасаввуфнинг туркий булими асосчиси]. Мазкур концепцияда бошка бир нарса эмас, айнан мухаббат шахснинг кундалик хаётида хам, шеъриятда хам, ишга булган муносабатда хам фаоллигини кучайтирадиган катализатордир. Суфийларнинг мухаббатни, инсон романтик изланишлари ва фаолиятини фаоллаштирувчи омил сифатидаги мухаббатни излашга баFишланган FOялари Европада рицарлик сифатида руёбга чиккан ва рицарликка баFишланган бадиий адабиётда уз аксини топган.

Идрис Шох фикрича, "суфийлик жамиятнинг алохида кисми учун мулжалланган эмас, чунки бундай кисмнинг узи йук, балки инсонларда яширинган муайян кобилият учун мулжалланган. Одамлар ушбу кобиялиятини фаоллаштирмаган жойда суфийлик мавжуд булмайди" [2. Б. 41]. Демак, суфийлар тушунишида мухаббат инсон фаолиятини фаоллаштирувчи, уни харакатчан, максадга йуналган килувчи детерминантасидир. Ушбу узаро таъсир шахс сифатини белгилайди. Шахсни фаоллаштириш учун узаро таъсир омилидан фойдаланилади. «Суфийлар хар бир инсонда кандайдир бир элемент

яширинган, уни мухаббат оркали фаоллаштириш мумкин ва у инсонга хакикий вокеликка эришишга ёрдам беришига ишонадилар» [2. Б. 42].

Бунга мувофик равишда, вокеликни билишда билиш усуллари, методологик нуктаи назарлар хам хилма-хилдир. Суфийлар тушунишида вокелик таркибида «хам «катъий» ва «юмшок» вокелик, хам ковушмаганлик ва уЙFунлик, хам уЙFOнишнинг ёркин ёруFлиги ва интилишнинг юмшок короетилиги бор» [2. Б. 42]. Бу мураккаб, ночизикли олам, унда бир-бирини истисно килувчи олам характеристикалари биргаликда мавжуд. Ушбу мураккаб вокелик карама-каршиликлардан таркиб топган. Мазкур вокеликни суфийларнинг алохида билиш усуллари воситаисда билиш мумкин, у бир -бирини тулдирувчи зиддиятлардан иборат, улар бир бутунликнинг мураккаб тузилишини шакллантиради.

Суфийларга хос бир фикр кизикдир, яъни инсон тушуниш -тушунмаслигидан катъий назар харакат килиши шарт, бу жараёнда у суфийларнинг «сиз яшамокдамисиз, демак, сиз урганмокдасиз» деган тезисини ривожлантиради. Замонавий методология тезисида «хар кандай харакат -билишдир, хар кандай билиш - харакатдир» [5. Б. 81], деб таъкидланади.

Инсон оламни билиш жараёнида, методологик ёндашувлардан фойдаланган холда, билишнинг муайян усулларини конструкциялайди. Фан, унинг тушунчалари ривожланиши тарихидан келиб чикиб, таъкидлаш мумкинки, билиш прагматикасидаги фарклар, ижтимоий-маданий ва тарихий шартланганлик булганига карамасдан, "асосий (тугун) нукта" (Е. Князева), «кесишган (барча фанларга тегишли) муаммо» (Л. Микешина), «муаммо» (В.Вернадский) кабилар, яъни «илмий сохалар турли контекстларида мазмундор "негизини" саклайдиган, лекин турлича талкин килинадиган» [6. Б. 145] вазиятлар мавжуд. Бундайларга "мухаббат" тушунчаси билан боFлик булган узгаришлар тизими киради.

Асрлар давомида инсон яшайдиган ва фолиятини амалга оширадиган илмий, ижтимоий, маданий мухит узгариб боради, лекин мухаббат муаммоси, унинг куп киррали тушунилиши инсон фикри яна ва яна кайтиб келувчи муаммо хисобланади.

Мухаббат муаммоси кадимги даврлардан олимлар кизикиш объекти булиб келган. Мазкур объектни этикага оид, ижтимоий-маданий, ахлокий, маданий-тарихий, онтологик каби турли ёндашувлар нуктаи назаридан тадкик килиш мумкин. Мухаббатни онтологик нуктаи назардан тушунилиши. Онтологик тамойил мухаббат борликнинг субстанционал асоси сифатида намоён булишида ифодаланади.

Мухаббат муаммоси К,адимги Юнон файласуфлари асраларида «бир бутунлик ва уз-узидан харакат килишини таъминловчи мавжудликнинг асоси сифатида»[7. Б. 10] куриб чикилган. Ушбу FOя Абу Али Ибн Синонинг «Мухаббат туFрисидаги рисола»сида ривожлантирилади, унда мухаббат мавжуд нарсаларнинг мустахкам асоси сифатила курилган. Ибн Сино концепциясида мухаббат истисносиз барча нарсаларга (жонсиз оддий субстанциялардан бошлаб илохий рухгача) хос, яратувчи ва барча яралган нарсаларни бирлаштирувчи субстанция сифатида куриб чикилган. Вокелик имкониятларининг руёбга чикиши унга туFма равишда хос булган мухаббат билан белгиланади, «(олий тамойил билан) бошкариладиган хар бир нарсанинг борлоти унга туFма равишда хос булган мухаббат билан белгиланади»[1. Б. 701]. Х,ар бир субстанцияни мукаммалликка олиб борувчи узининг йули бор, «мавжуд нарсаларнинг хар бири узининг баркамоллигига нисбатан хам мухаббат хис килади» [1. Б. 720], танланган йул объект тузилишининг узгаришига олиб келади, яъни мухаббат нарса узгаришининг асоси хисобланади.

Мумкин булган куплаб узаро таъсир имкониятларидан объектнинг узгаришига факат бир танлаб борувчи йули руёбга чикади. Узгаришга олиб келадиган узаро таъсир, яъни жавоб реакциясига олиб келувчи узаро таъсир асоси бу ухшашликдир (аналогиядир). «.. .окил рух узига ухшаган (бошка) окил рухга уз ухшашлигини, яъни акл оркали билинадиган шаклни узатган холдагина таъсир килади» [1. Б. 721].

Турли даражаларда аналог хар хил намоён булади. Х,ар бир даража факат унга хос булган хусусиятларга эга. Абу Али Ибн Сино концепциясида мухаббат борлик субстрати, баркамоллик детерминанти. У баркамолликка интилишнинг ривожланишига имкон беради. Нарсалар уртасидаги танлаб амалга ошириладиган узаро таъсир мос келишга асосланган, аналогиялар уларнинг ифодасидир.

Кувват сифатида мухаббат Коинотнинг кудратли кучидир, Коинотда содир буладиган барча ходисаларни камраб олади, бошкаради ва бирлаштиради, яшашдан максадни очиб беради, яхшини орттириб боради. Мухаббатнинг бундай талкини А. Эйнштейннинг ижодида уз аксини топган. А. Эйнштейн узининг «Худо туFрисида махфий хат»[10]ида коинотда кудратли куч мавжудлиги, фан унинг расмий талкинини хали топмаганлигини таъкидлайди. Бу куч Коинотдаги барча ходисаларни уз ичига олади ва уларни бошкаради. Бу Коинотга хос куч мухаббатдир.

А.Эйнштейн талкинида мухаббат бу - ёруFлик, у уни кабул килувчилар ва таркатувчиларни маърифатга етказади. Мухаббатга узига тортиш хусусияти хос,

чунки у баъзи одамларни бошка одамларга интилишини уЙFOтади. Мухаббат бу - куч, чунки у биздаги эзгу хислатларни зиёда килади ва инсониятни кур-курона худбинликка чукмаслик имконини беради. Биз мухаббат учун яшаймиз ва вафот этамиз. Мухаббат бу - Худо ва Худо бу - мухаббат, бу куч хамма нарсани тушунтириб бера олади ва хаётга мазмун бахш этади. У биз жуда узок вакт назаримиз илмай келган узгарувчан микдордир, эхтимол, биз Мухаббатдан курккандирмиз [10].

Куп йуналишга эга мухаббат вектори кучининг окибати инсон онгида хам, кундалик хаётида хам ижобийнинг ортишидир.

Факат мухаббат оркали биз хаёт маъносини топишимиз, тинчликни саклашимиз мумкин, ва хар бир окил ёки хис килувчи мавжудот тамаддунимиз тирик колишига ёрдам бериши мумкин. Эхтимол, "мухаббат бомбасини" яратишга тайёр эмасмиз, у сайёрамизни харобага айлантирувчи нафрат, тубанлик ва хасисликни бутунлай йук кила оладиган етарли даражада кучли мослама. Шунга карамасдан, хар бир алохида олинган инсонда катта булмаган, лекин кудратли мухаббат генератори бор, унинг куввати озодликка чикишни кутиб турибди. Биз ушбу универсум кувватини олиш ва кайтариб беришни урганганимизда, мухаббат барчани енга олишини тасдиклайми, у хамма нарсани енга олади, чунки мухаббат - хаёт квинтэссенциясидир [10].

Мухаббат хаёт асосининг негизи. А. Эйнштейн концепциясида мухаббатнинг хам ахлокий-этик, хам онтологик жихатлари куриб чикилган. Мухаббатнинг куп функционал тизими ривожланиш, харакатни детерминация килади, ушбу ривожланишда пайдо буладиган тусикларни енгади.

Мухаббат муаммоси "кесишган (барча фанларга тегишли) муаммо" сифатида турли нуктаи назарларда турган фанлар, концепциялар вакиллари тахлилининг объектига айланмокда.

Замонавий аутопоэзис концепциясида мухаббат ижтимоий ривожланиш асоси сифатида курилади. «Мухаббатсиз, бизларда бошка тирик мавжудотларни кабул килмай туриб, ижтимоий тараккиёт жараёни мумкин эмас ...биологик жихатдан, мухаббатсиз, бошкаларни кабул килмасдан ижтимоийлик ходисаси мумкин эмас» [5. Б. 81].

Х,ар доим зиддиятлар пайдо буладиган, ноаникликлар ортиб бораётган, динамикага олдиндан башорат килинмаган, тасодифий таъсирлар ошиб бораётган замонавий жамиятда, мухаббат функциялари мухим ахамият касб этади. Инсонпарварлик, дустлик, кураш, ишонч, бирдамлик, диалог, баFрикенглик, нафрат каби тушунчалар субъектлар узаро таъсирларининг асосини ташкил килади, улар одамлар уртасидаги муносабатларни

мувофиклаштиради, белгилаб беради. Ушбу узаро муносабатлар мураккаб тизимида мухаббат онтологик мохияти узига мос булган тушунчаларда ифодаланиши керак. Мухаббатнинг айнан шу ижтимоий функцияси инсон экзистенциал борлотини узгартиришга кодир, ижтимоий жараёнлар детерминантасига айланиши мумкин. Масалан, толерантлик тушунчасининг куп сонли талкинларидан мактовга сазовори шу буладики, у «самимий хайрихохликка ёки инсоннинг баркамол эмаслигини тушунишга асосланганда, энг ярамас жиноятларни содир этиб, жавоб бераётганларга хам рай-андиша билан муносабатда булишни такозо килади, хамда мурувват ва рахмдиллик деб номланади, ушбу хислат хакикатан аълодир...» [9. Б. 511; 3. Б. 301].

Ана шуларга асосланган узаро таъсирлар хам инсонлар уртасидаги, хам давлатлар уртасидаги ишонч ва тенгликка асосланган муносабатлар негизини ташкил килади. Узаро муносабатлар жараёнида тизимда тузилишга оид узгаришлар содир булиши мумкин, улар тизимни микдор ва сифат жихатдан узгартириши мумкин. Янги тузилишларнинг шаклланиши ва амал килиши тизимнинг мосланувчанлик имкониятлари билан боFлик. Янги тузилишларнинг пайдо булиши тизимга узгариб бораётган атроф мухитга мослашиш имконини беради, бу тизимнинг эволюцияси хисобланади. Тизимнинг сифат жихатдан узгаришига олиб келувчи тузилишларнинг узгариши, янгисининг пайдо булиши хам жонсиз, хам жонли ва хам ментал сохалар учун умумий конуниятдир.

Мухаббатга асосланган муносабатлар муаммоси ижтимоий ривожланиш, конструктив сузлашув (диалог), узаро тушуниш ва хк.лар учун шарт шароитлар яратади ва инсоният цивилизацияси ривожланишининг фундаментал асосини ташкил килади.

Инсоннинг ички тузилиши унинг атроф мухитдаги барча харакатларини белгилаб беради. Хдкикий суфий ва сохта суфий уртасидаги фарк шундан иборатки, маънавий йулни униси хам, буниси хам босиб утгани билан «факат бунинг учун туFилгани хакикий суфий була олади»[11. Б. 30].

Суфийларнинг инсон ички тузилиши хакидаги FOяси Афлотун FOялари, Декартнинг "туFма FOялари", Кантнинг трасцендеталлик хакидаги FOяларига хамоханг. Кантнинг фикрича, трансценденталлик онгимизга имманет хисобланади, яъни «Кантнинг буюк ва фундаментал кашфиёти: инсон тафаккури ва идроки тажрибадан олдин муайян фундаментал тузилишга эга» [4] лигидан иборат. Кант фикрига кура, нарсалар бизга таъсир килиб, бизда хилма-хил сезгиларнинг пайдо булишига ёрдам беради ва бунда ички фоалликни уЙFOтади.

Инсонлар уртасидаги узаро тушуниш жараёнини куриб чикиб, Ж. Румий таъкидлайдики [8. Б. 19], бунинг сабаби сузлар эмас, балки одамлар уртасидаги маънавий умумий томонлар хисобланади.

Замонавий аутопоэзис концепциясига кура, «хар бир жонли мавжудот бирон дастлабки тузилишдан бошланади»..., яъни хар бир жонли мавжудот муайян ички тузилишга эга. Аутопоэзис концепцияси холатлари билиш жараёнида гносеологиянинг классик, анъанавий холатларига хар доим хам туFри келавермайди ва билишнинг янги моделини ифодалайди.

Ички тузилишнинг таш^и таъсир билан структуравий бирикканлиги дастлабки тузилишда пайдо буладиган узгаришларни белгилаб беради. Бунда ички тузилиш мазкур таъсир окибатларини белгилайди. Мазкур концепцияда илмий жихатдан асосланган, «жонли мавжудотнинг атроф мухит билан узаро таъсиридан келиб чикадиган узгаришлар таъсир килувчи объект сабабли келиб чиккани билан таъсир остидаги тизимнинг тузилиши билан белгиланади» [5. Б. 17]. Тузилиш узаро таъсир йуналишини белгилайди.

Ташки таъсир ички тузилишга мос келган холда жонли тизим ички тузилишини фаоллаштириш мумкин. Бунинг натижасида синергетик таъсир амал килади, ички хусусиятларга мос келган ташки таъсир ижобий таъсирни ижобий ва зарурий йуналишда кучайтиради.

Тартибсизлик ва тартиб муаммоси инсониятни доим кизиктириб келган. Тартибсизлик ва унинг тартиб билан узаро нисбатининг турли таърифлари мавжуд. Масалан, Зардуштийлик таълимотидаги эзгулик ва ёвузлик уртасидаги узаро нисбатдан фаркли уларок, Румий фикрига кура, «ёвузликни эзгуликдан ажратиш мумкин эмас», «ёвузлик булмагунча, эзгуликка имкон йук» [8. Б. 93]. Эзгулик ва ёвузлик, тартибсизлик ва тартибларнинг узаро нисбати Румийнинг куйидаги фикрида ёркин ифодаланган: «агар инсон донишмандга айланиб, жахолатдан бутунлай кутулган такдирда, ушбу донишмандлик уни емиради. Демак, нодонлик мактовга сазовор, чунки у мавжудликни узлуксиз куллаб-кувватлайди. Нодонлик донишмандлик билан алмашиниб, унга кун ва тун бир -бирини тулдиргани сингари ёрдам беради».

ХУЛОСА

Юкоридагилардан айтиш мумкинки, суфийлик билиш тизимини урганиш оламнинг замонавий тушунилишига хамоханг булган кизикарли трансцендентал асосларни аниклаш имконини беради. Дунёкараши ва методологик нуктаи назарлари урнашган хозирги давр дунёсида улар кенгрок, фаркланган, даражаланган холда ва чукур талкин килинади.

Мазкур концепцияда асосини мухаббат ташкил килган узаро муносабатлар, узаро таъсирлар мухаббат функциялари ва имкониятларини оширади. Мухаббат тушунчасига асосланган одамлар уртасидаги узаро муносабатлар муаммоси узаро таъсирнинг ундовчи мотивларига муайян тузилишни белгилаб беради. Мухаббат кимсанинг бошка бировга ёки нарсага муносабатини акс эттиради хамда уюштирувчи, бирлаштирувчи куч булиб хизмат килади. Хрзирги мураккаб замонда хам инсонлар уртасида, хам давлатлар уртасидаги узаро муносабатларда мухаббат эзгуликни, олий гуманистик кадриятни ифодалайди.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Абу Али Ибн Сина. Авиценна. Соч.е. Т.2. - Душанбе: Дониш, 2005. - 841 с.

2. Идрис Шах. Суфизм. - Москва: Клышников, Комаров и Ко, 1994. - 446 с.

3. Ищенко Ю. Толерантность в дискурсе трансдисциплинарности // Трансдисциплинарность в философии и науки. Подходы, проблемы, перспективы. / Ред. В. Бажанов, Р. Шольц. - Москва Навигатор, 2015. - 564 с.

4. Лоренц К. Кантовская концепция a priori в свете современной биологии (эволюция языка) // Эволюция. Язык. Познание. (Отв. ред. - д.ф.н. И.П. Меркулов). - Москва: Языки русской культуры, 2000. - 272 с.

5. Матурана У., Варела Ф. Древо познания: биологические корни человеческого понимания. - Москва: Прогресс-Традиция, 2001. - 224 с.

6. Микешина Л. Диалог когнитивных практик / Из истории эпистемологии и философии наук. - Москва: РОССПЭН, 2010. - 575 с.

7. Попова О.А. Любовь как организующее начало бытие: Автореферат дисс.я канд.филос.наук. - Саратов, 2013. - 17 с.

8. Румий Ж. Ичиндаги ичиндадур. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2017. -134 б.

9. Соловьев В.С. Чтения о богочеловечестве. Соч. в 2 т. Т.2. - Москва: Издательство Правда, 1989. - 735 с.

10. Тайном письме о Боге Альберта Эйнштейна., [Интернет ресурс]. Режим доступа: URL: https: gcshelp.org /ru/ novosti/ taynoe _pisjmo_o_boge_aljrta_eynshteyna.html (Мурожаат этилган сана: 15.04.2020)

11. Шиммель А. Мир исламского мистицизме / пер. с англ. Н.И.Пригариной, А.С.Рапопорт. 2-е изд., и доп. - Москва: ООО «Садра», 2012. - 536 с.

12. Gaffarova, G.G. (2019), Problems self-organization: philosophical analysis // Scientific Bulletin of Namangan State University. -T.1. -№5, - C.185-190.

13. Gaffarova G.G., Gulomova, D.K. (2013), Vzaimosvyaz' kognitivnosti s processom reformirovaniya obshchestva // Innovacii v tekhnologiyah i obrazovanii: materialy mezhdunarodnoj konferencii. - Belovo, -S.22-24.

14. Gaffarova, G.G. (2019) Murakkab tizimlarda ahborot generaciyasining falsafij-metodologik asoslari: Dissertaciya fals.f.d. (DSc). - Toshkent, - 260 b.

15. Gafforova, G. G., Khaitmetov, R. K., & Madalimov, T. A. (2020). A Strategy Of Action As A Complex System. International Scientific Journal Theoretical & Applied Science, 90(10), 448-452.

REFERENCES

1. Abu Ali Ibn Sina. (2005) Avicenna. Soch.e. T.2. - Dushanbe: Donish, 2005. - 841 s. (In Russian)

2. Idris, Shah. (1994) Sufizm. Moscow: Klyshnikov, Komarov i Ko. (In Russian)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Ishchenko, Y.U.(2015) Tolerantnost' v diskurse transdisciplinarnosti // Transdisciplinarnost' v filosofii i nauki. Podhody, problemy, perspektivy. Moscow, 2015. -S.301. (In Russian)

4. Lorenc K. Kantovskaya koncepciya a priori v svete sovremennoj biologii (evolyuciya yazyka) // Evolyuciya. YAzyk. Poznanie. - M., 2000. -S.15-41. (In Russian)

5. Maturana U., Varela F. Drevo poznaniya: biologicheskie korni chelovecheskogo ponimaniya. - M.: Progress-Tradiciya, 2001. - 224 s. (In Russian)

6. Mikeshina L. Dialog kognitivnyh praktik / Iz istorii epistemologii i filosofii nauk. -M., 2010. -S.145. (In Russian)

7. Popova O.A. Lyubov' kak organizuyushchee nachalo bytie: Avtoreferat diss.ya kand.filos.nauk. - Saratov, 2013. - 17 s. (In Russian)

8. Rumiy J. Ichindagi ichindadur. - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2017. -134 b.

9. Solov'ev V.S. CHteniya o bogochelovechestve. Soch. v 2 t. T.2. - Moskva: Izdatel'stvo Pravda, 1989. -S.511. (In Russian)

10. Taynom pis'me o Boge Al'berta Ejnshtejna // https:gcshelp.org/ru/novosti/taynoe_pisjmo_o_boge_aljrta_eynshteyna.html (In Russian)

11. SHimmel'A. Mir islamskogo misticizme / per. s angl. N.I.Prigarinoj, A.S.Rapoport. 2-e izd., i dop. - M.: OOO «Sadra», 2012. - 536 s. (In Russian)

12. Gaffarova, G.G. (2019), Problems self-organization: philosophical analysis // Scientific Bulletin of Namangan State University. -T.1. -№5, - C.185-190.

13. Gaffarova G.G., Gulomova, D.K. (2013), Vzaimosvyaz' kognitivnosti s processom reformirovaniya obshchestva // Innovacii v tekhnologiyah i obrazovanii: materialy mezhdunarodnoj konferencii. - Belovo, -S.22-24.

14. Gaffarova, G.G. (2019) Murakkab tizimlarda ahborot generaciyasining falsafij-metodologik asoslari: Dissertaciya fals.f.d. (DSc). - Toshkent, - 260 b.

15. Gafforova, G. G., Khaitmetov, R. K., & Madalimov, T. A. (2020). A Strategy Of Action As A Complex System. International Scientific Journal Theoretical & Applied Science, 90(10), 448-452.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.