Научная статья на тему 'Диний қадриятлар ва тасвирий санъат интеграциясининг ёшлар эстетик тафаккурига таъсири'

Диний қадриятлар ва тасвирий санъат интеграциясининг ёшлар эстетик тафаккурига таъсири Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
443
199
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ислом / санъат / интеграция / эстетик тафаккур / шахс / маънавият / тасаввуф / диний қадрият / комил инсон / тасвирий санъат / рангтасвир. / Islam / art / integration / person / aesthetic thinking / spirituality / religious value / harmonic perfect personality / fine arts.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Улуғмуродов Элёр Сайдуллоевич

Мақолада диний қадрият ва тасвирий санъат интеграциясининг субстанционал компонентлари ва ривожланиш қонуниятлари илмий асосланди, миллий ғояни сингдиришда ислом санъатининг ўрни ва аҳамияти очиб берилди, ислом қадриятлари ва тасвирий санъат интеграциясининг ҳозирги кунда комил инсонни шакллантиришнинг илмийфалсафий ҳамда методологик асослари тадқиқ этилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE EFFECTS OF RELIGIOUS DIGNITY AND IMITATIVE ART IN INTEGRATION ON YOUTH AESTHETIC THINKING

This article paper are researched the religious values of fine arts on the base of identification substantional components and laws of the development, are shown the place and the meaning of Islam arts within the system of national ideas; are investigated the scientific and philosophical and methodological basics of the influence of integration of Islamic values and fine arts on formation of perfect personality.

Текст научной работы на тему «Диний қадриятлар ва тасвирий санъат интеграциясининг ёшлар эстетик тафаккурига таъсири»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (SI) II/2020 ISSN 2181-063X

ДИНИЙ КАДРИЯТЛАР ВА ТАСВИРИЙ САНЪАТ ИНТЕГРАЦИЯСИНИНГ ЁШЛАР ЭСТЕТИК ТАФАККУРИГА

ТАЪСИРИ

Улугмуродов Элёр Сайдуллоевич Самарканд давлат чет тиллар институти

Аннотация: Мацолада диний цадрият ва тасвирий санъат интеграциясининг субстанционал компонентлари ва ривожланиш цонуниятлари илмий асосланди, миллий гояни сингдиришда ислом санъатининг урни ва ауамияти очиб берилди, ислом цадриятлари ва тасвирий санъат интеграциясининг уозирги кунда комил инсонни шакллантиришнинг илмий-фалсафий уамда методологик асослари тадциц этилди.

Таянч сузлар: ислом, санъат, интеграция, эстетик тафаккур, шахс, маънавият, тасаввуф, диний цадрият, комил инсон, тасвирий санъат, рангтасвир.

ВЛИЯНИЕ ИНТЕГРАЦИИ РЕЛИГИОЗНЫХ ЦЕННОСТЕЙ И ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОГО ИСКУССТВА НА ЭСТЕТИЧЕСКОЕ МЫШЛЕНИЕ МОЛОДЕЖИ

Улугмуродов Элёр Сайдуллоевич Самаркандский государственный институт иностранных языков

Аннотация: В статье сделан научно обосновано интеграция религиозных ценностей изобразительного искусства на основе выявления субстанциональных компонентов и законов развития, показаны место и значение искусства ислама в системе национальной идеи; исследованы научно-философские и методологические основы влиянияинтеграции исламских ценностей и изобразительного искусства на формирование совершенной личности.

Ключевые слова: ислам, искусство, интеграция, эстетическое мышление, личность, духовность, религиозные ценности, совершенная личность, изобразительное искусство, живопись.

THE EFFECTS OF RELIGIOUS DIGNITY AND IMITATIVE ART IN INTEGRATION ON YOUTH AESTHETIC THINKING

Ulugmurodov Elyor Saydulloevich

Samarkand State of Foreign Languages

Abstract: This article paper are researched the religious values of fine arts on the base of identification substantional components and laws of the development, are shown the place and the meaning of Islam arts within the system of national ideas; are investigated the scientific and philosophical and methodological basics of the influence of integration of Islamic values and fine arts on formation of perfect personality.

Key words: Islam, art, integration, person, aesthetic thinking, spirituality, religious value, harmonic perfect personality, fine arts.

Эстетиканинг ижодкорлар учун амалий ахамияти нихоятда катта. Чунки, санъатнинг бирор-бир турида ижод килаётган санъаткор биринчи уринда уз сохасининг билимдони булиши керак. Айтайлик, бастакор нотани билмасдан, мусикий асар яратиш конун-коидаларини, шу жумладан, мусикага хам тааллукли булган эстетиканинг умумий конуниятларидан бехабар холда халкчил асар яратиши даргумон. Баъзилар «Дахо санъаткорлар конун-коидаларсиз хам ижод килаверадилар» - деган нотугри тасаввурга эгалар. Вахоланки, дахоларнинг узлари куп холларда нафосат назарияси билан шугулланганлар. Бу борада Абдурухмон Жомий, Лутфий, Алишер Навоий, Леонардо да Винчи, Фридрих Шиллер, Гёте каби буюк ижодкорларнинг номларини эслашнинг узи кифоя килади.

Узбекистонда ислом маданияти хамда исломшунослик фанида эришилган ютукларга асосланиб, ислом маданияти ва тасвирий санъатнинг жамият ривожига ва шахс эстетик тафаккурига таъсирини фалсафий тахлил килиш бугун учун хам долзарбдир.

Хрзирги глобаллашган жамиятда шу нарса маълум буладики, бугунги кун жамиятшунос олимлар олдида ёшлари эстетик тафаккурини шакллантириш борасида улкан вазифалар турибди. Зотан биз кураётган фукаролик жамиятининг аъзоси хар жихатдан камол топган, юксак нафис дид эгаси булмоги лозим.

Булардан ташкари, айникса ёшларнинг нафосат тарбиясига алохида эътибор бериш - замоннинг долзарб талаби булиб бормокда. Шу боис «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» да узлуксиз таълимни ташкил этиш ва ривожлантириш тамойилларидан бири: «Таълимнинг ижтимоийлашуви-таълим олувчиларда эстетик бой дунёкарашни хосил килиш, уларда юксак маънавият, маданият ва ижодий фикрлашни шакллантириш», деб аник белгилаб куйилгани бежиз эмас.

Интеграция ХХ асрнинг охири XXI асрнинг бошида энг универсал, оммавий ва кенг камровли жараёнга айланди. Айни чогда у ижтимоий, сиёсий, хукукий ва маънавий сохаларни камраб олди. Дин ва санъат, хусусан, ислом кадриятлари билан тасвирий санъатнинг интеграцияси хам уз конуниятлари ва тамойилларини намоён килаётган объектив ходиса сифатида реал вокеликка айланди. Ушбу жараёнларнинг чукур фалсафий тахлили комил инсон тарбиясида мухим ахамият касб этади.

Куплаб олимлар томонидан "Интеграция" тушунчаси тахлил килинган ва унга куйидаги таъриф берилган. "Интеграция" субъектларнинг уз олдига куйган максадларини амалга оширишни кузловчи узаро уйгунлашувидан иборат булган жараёндир. Бу таърифлардан келиб чикиб дин билан санъатнинг узаро интеграцияси деганда, дин ва санъатнинг инсон маънавиятини, эстетик тафаккурини шакллантиришдаги, тарбиялашдаги узаро ижтимоий якинлашув жараёни тушунилади.

Санъатнинг ижтимоий, эстетик вазифалари жуда кенг ва хилма хил. Санъат - инсон учун эстетик завк-шавк манбаи; инсон хаётига гузаллик бахш этади; одамларда вокеъликка нисбатан хиссий муносабатни шакллантиради; хаётни кузатиш, урганиш ва билиш воситаси; хаётни инсон орзу килган томонга узгартиришда ёрдам беради; тарбия воситаси; хаётдаги гузалликдан илхомланишга, одамлар санъат орасидаги маънавий куприк, мулокот воситаси; одамларнинг бадиий эстетик дидини тарбиялайди, уларда маълум дунёкарашни шакллантиради.

Эстетиканинг санъатни халк орасида ёядиган ва таргиб этадиган ташкилотлар рахбарлари учун ахамияти мухим. Айникса, маънавият ва мафкура сохаларига мутасадди рахбарларнинг эстетикадан бехабар булишлари мумкин эмас. Аксинча, маънавият таргиботчиларининг эстетикага эътиборсизлиги санъат учун фожиали холатларни юзага келтиради. Агар эстетикадан бехабар булсангиз, Гури Амир макбарасининг гумбази, Регистондаги мадрасалар ёнида кад кутарган миноралар, пештоклардаги кухна жимжимадор арабий ёзувлар сизда кизикиш уйготмайди. Борди-ю, аксинча, нафосат илмидан хабардор булсангиз, у холда нафакат уларнинг чиройлилигини, балки гумбаз шунчаки гумбаз эмас, Худо гузаллигининг рамзи эканини, у «жамол» деб аталишини, миноралар-Тангри кудратининг тимсоли уларок «жалол» дейилишини, пештоклардаги гузал ёзувлар-оятлар, Худонинг белгиси, «сифат» деб номланишини эслайсиз ва олаётган таассуротингиз бир неча баробар кучайди. Зеро, эстетика оркали биз факатгина курганларимизнинг шаклий гузаллигини эмас, балки айни пайтда шакл билан бирга унинг фалсафий мохиятини хам идрок этамиз.

Инсониятни яратган Аллох таоло уларни хамиша санъатга ошно килган. Одамлар санъатсиз яшай олмайди. Ислом дини санъатга карши дейдиганлар хато килади. Ислом динида суннийлик, шиалик, калом фалсафаси, муътазилийлар хамда ханбалийлик мазхаби узагида пайдо булган салафийлик (ваххобийлик)таълимоти, тасаввуф диний-фалсафий таълимоти ва файласуфлар уртасида тасвирий санъат масаласида турли бахс-мунозаралар булиб утган.

Ислом маданияти ва тасвирий санъат муносабатлари тахлили шуни курсатадики, бу дин илохиётида бахс-мунозаралар Аллох киёфаси (антропоморфизм) хакида кетади. Чунки ислом маданиятида тасвирий санъатга муносабат Аллох киёфаси, унинг бадиий ифодаси масаласини ойдинлаштиришдан келиб чикади. Ислом фалсафасидаги тавхид гоясидан диний кадриятларнинг мазмун-мохияти келиб чикади.

Шу билан бирга хадисларда тасвирий санъат мутлак такикланмагани ва бир катор истиснолар мавжудлигига мисоллар етарли.

Саъид ибн Абу Хдсан айтади: "Ибн Аббос розияллоху анхумонинг хузурида эдим. Тусатдан бир киши келиб: "Эй Абу Аббос! Мен хам бир инсонман, тирикчилигим факат кул мехнатидан, мен мана бу суратларни чизаман", деди. Шунда Ибн Аббос: "Мен сенга факат Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам сузлаётганларини эшитганимнигина айтиб бераман. У зотнинг "Ким бирор сурат чизса, то унга жон киритмагунича Аллох уни азоблайди. Хрлбуки у хеч качон жон кирита олмайди", деяётганларини эшитганман", деди. Х,алиги киши каттик хансираб, юзи саргайиб кетди. Шунда у (Ибн Аббос): "Шуринг курсин! Агар шуни килишдан бошкага кунмасанг сенга мана бу дарахт, хар кандай жони йук нарсалар(ни чизиш мумкин)", деди". Имом Бухорий ривояти. Имом Муслимда эса "дарахт ва жонсиз нарсалар чизиш" деган суз келади.

Бир йул тусилса бошка йул пайдо булади. Содда килиб айтилганда жонли нарсаларни расмини чизиш ман килинганда, жонсиз нарсаларни шундай тасвирландики лол колмасдан илож йук. Демак, рассомчиликда юзага келган йул дин-диёнатга тугри келиши керак эди. Натижада ислом китобот ва хаттотлик санъати хам ривожланди. Зеро, жонсиз табиатга боглик булган санъатни ислом кораламайди. Китобхонликда сийрат ва тасаввур хакидаги мавзулар ривожланди. Мисол Имом Термизийнинг "Шамоили Мухаммадия" ва олимларнинг хаёт тарзига оид китобларни хам келтириш мумкин. Уларда инсон ва жонли табиат шунаканги тасвирландики, худди куз унгингизда тургандек гуё. Бу уз навбатида инсон дунёкарашини янада ривожланишга сабаб булди.

Ислом аслида санъатни этика ва эстетик хамда одоб меёрларига солди холос. Бу билан эса эстетик завк берадиган санъат турлари ривож топди. Дархакикат, ислом дини дин-диёнатга мос келадиган санъат ва санъат ахлини

кадрлашига тарихий манбалар гувохлиги етарли даражани ташкил килади. Санъат аслида арабча суз булиб, кул мехнати, вазифа, турли хил, мохир, пухта, ихтиро килиш, пайдо килиш, сузга уста, гузал тарзда такдим килиш, хаётига назар солиш, собит туриш, иш урни яратиш, ёмгир суви йигиладиган куза, иш каби бир неча маъноларда келади[1].

Ислом динининг тасвирий санъатга хайрихохлиги узбек халкининг тарихида уз ифодасини топган ва исботланган. Бу тарихий тажриба ва аждодлар меросидан ижодий фойдаланиш, уни бойитиш хамда халкаро майдонда кенг таргиб килиш мавзунинг долзарблигини курсатади.

Санъатнинг тарбиявий кучи унда ифода этилган кечинма ва образларнинг хар бир укувчи, томошабиннинг калбига кириб бориши, уларда завкий хиссиётларни уйготишидадир. Зеро, санъатни Аллох таоло одамга илхом килганининг узи бежиз эмас. Куръони каримдаги "Намл" сурасида хам: Сиз тогларни куриб (мангу) котиб турувчи, деб уйларсиз. Х,олбуки, улар хам худди булутлар (сузиб) юргандек (хавода сузиб) юрурлар. (Бу) барча нарсани пухта килган зот-Аллохнинг синоатидир. Албатта, У зот сизлар килаётган(барча)ишлардан огохдир! [2]

Ижодий ворисийлик конуниятлари асосида аждодлардан авлодларга мерос булиб утиб келаётган юксак маънавиятни асраб-авайлаш, хусусан, ислом динининг эзгулик ва маърифатпарварлик гояларидан, тасвирий санъатдаги юксак эстетик кадриятлардан ёш авлод тарбиясида самарали фойдаланишнинг назарий-услубий асосларини ишлаб чикиш зарурияти ошмокда; Диний кадриятлар тизими идеал тарзда намоён булади, шунингдек инсон илохий конунларни мукаддас кадрият сифатида кабул килади. Диний эътикод хамиша инсоният ахлокининг пойдеворини ташкил этиб келган. Х,ар бир диндаги илохий кадриятлар санъатда тимсол сифатида яратилади.

Куръони каримда "У - Яратувчи, (йукдан) Бор килувчи, (барча нарсага) Сурат (ва шакл) берувчи Аллохдир" каби мукаммаллик гояси борликда 99 та исмида сифатланиши оркали намоён булади. Исломга хос мухим хусусият мукаммаллик (идеаллик) гояси хеч качон тулалигича битта хиссий идрок этиладиган ходисада амалга ошиши кийин. Шунингдек, Илохий кадрият реалистик бадиий киёфаси оркали эмас, балки рамзийлик оркали бадиий ифодаланди. Натижада идеаллик инсон борлигининг энг олий кадриятлари булган эзгулик, хакикат, адолат, гузаллик ва бошка ижобий гоялар, тасаввурлар билан уйгунлашиб санъатда объективлашади ва кадриятли тус олади. Куръони каримда "Аллох - Ундан узга илох йукдир. (У) хамиша Бархаёт ва абадий Турувчидир". Аллохнинг узигагина ибодат килинг, деб буюрилган. Шунингдек, ислом динида Аллохга бир сурат ёки хайкал воситасида сигинишни рад этади: "Узларингиз йуниб (ясаб) олган нарсаларга ибодат киласизми?! ^олбуки,

сизларни хам, сигинаётган бутларингизни хам Аллох яратган-ку?!" [3] дейилган эди.

Ислом назариётчилари купинча Худони дунёни улкан санъат асари каби яратган буюк рассом билан солиштиришади. Хдкикий дунёда мавжуд булган уйгунлик, симметрия, тартиб, мутаносиблик, ёруглик ва ранг - бу Худонинг узи камолотининг аксидир. Мусулмон эстетикасида инсон борликнинг барча сохалари - хам моддий, хам маънавий томондан айланадиган бир окимдир. Аммо инсоннинг гузаллиги биринчи навбатда унинг калби ва рухи, ички дунёси, мехрибонлиги оркали намоён булади. Хдкикий гузаллик ташки эмас, балки ички булиб, у сезгилар воситасида эмас, балки акл томонидан идрок этилади. Исломга кура, ички гузаллик эзгулик билан ажралиб туради, унинг на шакли, на ранги, на тасвири, на чизиклари ва на бир текислиги бор.

Куръоннинг "Нур" сурасида: "Аллох осмонлар ва Ернинг "нури"дир..." "Аллох узининг (бу) нурига узи хохлаган кишиларни хидоят килур" [4], дейилади. Аллох маънавияти мажозий "Нур" тимсолида тасвирланган.

Исломда Худонинг инъикоси 99 та исмига кучирилган булиб, Унинг мохияти буюклик (жалол), гузал (жамол), рахмдил (ар-Рахмон), саховатли, карамли, мехрли, нурли ва хзо маънавий тушунчалари оркали англанади.

Ислом тасвирий санъатида орка угириб утирган холатлар тасвирланмайди. Диний кадриятларнинг мазмуни асосини ахлок ташкил этиб, унга кура, бировга орка угириб утириш такаббурлик, тарбия курмаганликдир. Инсон чехрасида Аллох таоло нури акс этар экан унга тескари утириш Хдкка юз угириш, яъни гунох саналади каби диний ахлокий кадриятлар тасвирланган [5]

Ислом динининг эстетик жихатлари унинг меъморлик санъатида хам намоён булади. Санъатнинг бу турининг пайдо булиши инсоннинг турар жойга булган эътиёжидан келиб чиккан. Ва одам эстетик табиати уни тобаро гузаллаштириб боришни талаб этган. Кейинчалик жозибали булиш саройлар, масжидлар, хизмат биноларида акс этган. Мисол учун, Испаниядаги Ал-Х,умо масжиди, Олмониядаги Кёлн жомеъси, Хивадаги Нуриллавой саройи ва бошкалар шулар жумласидандир.

Шаркда хаттотларнинг хатлари маъно ифодасидан ташкари, кишини хаяжонга солиб, унга эстетик завк берган. Х,ар бир хатга санъат муъжизаси сифатида каралган.Кейинчалик мусулмон маданиятида бу диннинг мохият мазмунини, кадриятларини акс эттирадиган санъат тизими нафис тасвирий санъат, меъморчилик, хаттотлик, китобат санъати билан диний кадриятлар уйгунлаштирилган.

Хаттотлик санъатидан меъморчилик ва халк амалий санъатида хам кенг фойдаланилган. Юртимизда азалдан меъморий иншоотлар - масжидлар, мадрасалар ва макбараларнинг ташки ва ички деворлари, пештоклари турли

накшлар билан биргаликда хаттотлик услубларида ёзилган битиклар - Куръони карим оятлари, хадислар, хикматли сузлар ва шеърий парчалар билан безатилган.Мусулмон хаттотлик санъати Хитой, Япония ва Европада хам кенг таркалган.

Хулоса шуки, диний кадриятлар мавзуси замонавий тасвирий санъатда XXI аср узбек мусаввирлари ижодида нафис тасвирий санъат, кубизм, экспрессионизм, абстракционизм, фотоарт, инсталляция каби услубий йуналишларидаги шаркона ахлок фазилатларининг санъатдаги бадиий ифодаси бугунги баркамол авлод орзуси (идеали)ни ёритишга миллатимиз маънавиятининг ривожланишига хизмат килади. Айникса, тарбияланаётган бугунги ёш авлоднинг маънавий баркамол булишига ижобий таъсир курсатади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Муъжам ул васит, Лисанул араб, ал-комусул мухит. Муаллифлар жамоаси. 2002.

2. Куръони карим маънолари таржимаси. Таржимон: Абдулазиз Мансур. Тошкент.2001.

3. Куръони карим маъноларининг таржима ва тафсири / Таржима ва тафсир муаллифи: Шайх Абдулазиз Мансур. - Тошкент: Тошкент ислом университети нашриёт матбаа бирлашмаси, 2007. - Б. 449.

4. Куръони карим маъноларининг таржима ва тафсири / Таржима ва тафсир муаллифи: Шайх Абдулазиз Мансур. - Тошкент: Тошкент ислом университети нашриёт матбаа-бирлашмаси, 2007. - Б. 354.

5. Махмудов Т. Миниатюра фалсафаси // Сино. - Тошкент, Эрон Ислом Республикасининг Узбекистондаги Элчихонаси хузуридаги маданият ваколатхонасининг нашри, 2002. - № 8. - Б. 40

References

1. Муъжам ул васит, Лисанул араб, ал-комусул мухит. Муаллифлар жамоаси. 2002.

2. Куръони карим маънолари таржимаси. Таржимон: Абдулазиз Мансур. Тошкент.2001.

3. Куръони карим маъноларининг таржима ва тафсири / Таржима ва тафсир муаллифи: Шайх Абдулазиз Мансур. - Тошкент: Тошкент ислом университети нашриёт матбаа бирлашмаси, 2007. - Б. 449.

4. Куръони карим маъноларининг таржима ва тафсири / Таржима ва тафсир муаллифи: Шайх Абдулазиз Мансур. - Тошкент: Тошкент ислом университети нашриёт матбаа-бирлашмаси, 2007. - Б. 354.

5. MaxMygoB T. MuHHaTropa $anca$acu // CHHO. - TomKeHT, 3poH HCHOM Pecny6nHKacHHHHr Y36eKHCTOHgarH 3nnHX0Hacu xy3ypHgarH MagaHH^T BaKonaTxoHacHHHHr Hampu, 2002. - № 8. - E. 40

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.