Научная статья на тему 'Адабий таълим – жамият маънавий ривожланишининг муҳим омили сифатида'

Адабий таълим – жамият маънавий ривожланишининг муҳим омили сифатида Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1037
82
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шакллантириш / ривожлантириш / миллий ғурур / адабиёт / бадиий / инсон / тарбия / эҳтиёж / формирование / развитие / национальная гордость / литература / художественный / человек / воспитание / потребность

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Эгамбердиева Н. М.

Мақолада адабий таълимнинг жамият маънавий ҳаётини ривожлантиришдаги ўрни, бадиий эҳтиёжнинг маънавий эҳтиёж билан ўзаро боғлиқлиги ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЛИТЕРАТУРНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР ДУХОВНОГО РАЗВИТИЯ ОБЩЕСТВА

В статье освещены вопросы роли и места литературного образования в развитии духовной жизни общества, взаимосвязи литературной потребности с духовной потребностью.

Текст научной работы на тему «Адабий таълим – жамият маънавий ривожланишининг муҳим омили сифатида»

Эгамбердиева Н.М.,

Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат узбек тили ва адабиёти университети «Педагогика ва психология» кафедраси мудири, педагогика фанлари доктори, профессор

АДАБИЙ ТАЪЛИМ - ЖАМИЯТ МАЪНАВИЙ РИВОЖЛАНИШИНИНГ МЩМ ОМИЛИ СИФАТИДА

ЭГАМБЕРДИЕВА Н.М. АДАБИЙ ТАЪЛИМ - ЖАМИЯТ МАЪНАВИЙ РИВОЖЛАНИШИНИНГ МУЦИМ ОМИЛИ СИФАТИДА

Маколада адабий таълимнинг жамият маънавий х,аётини ривожлантиришдаги урни, бадиий эх,тиёжнинг маънавий эх,тиёж билан узаро боFликлиги ёритиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: шакллантириш, ривожлантириш, миллий Fурур, адабиёт, бадиий, инсон, тарбия, эх,тиёж.

ЭГАМБЕРДИЕВА Н.М. ЛИТЕРАТУРНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР ДУХОВНОГО РАЗВИТИЯ ОБЩЕСТВА

В статье освещены вопросы роли и места литературного образования в развитии духовной жизни общества, взаимосвязи литературной потребности с духовной потребностью.

Ключевые слова и понятия: формирование, развитие, национальная гордость, литература, художественный, человек, воспитание, потребность.

EGAMBERDIYEVA N.M. LITERARY EDUCATION AS AN IMPORTANT FACTOR OF SOCIETY'S SPIRITUAL DEVELOPMENT

There is enlighted in the article ussues of literature role and significance in development of spiritual life of cociety and the connection of literature with spiritual needs.

bywords: forming, development, national pride, belles literature, human, training, demand.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

Инсоннинг маънавий оламини кашф этадиган цудратли восита сифатида адабиёт ёш авлодда миллий турур ва иф-тихор туйтусини шакллантириш ва ривожлантиришда му-%им урин тутади.

Бу борада адабий таълим жамият маънавий ривожланишининг мухим йуналиши булиб, хозирда адабиётшунослик олдида куйидаги илмий муаммолар турибди:

- адабий таълим мазмуни ва модернизация килиш асосий йуналишларини аниклаш-тириш;

- бадиий-маърифий асарларнинг маъна-вий-ахлокий имкониятларини кенг ёритиш;

- миллий тарбия жараёнини ташкил этиш-да адабиётдан тарбиявий кадриятлар сифатида фойдаланишнинг амалий-технологик асос-ларини ишлаб чикиш.

Узбекистан Республикаси Биринчи Президен-ти Ислом Абдуганиевич Каримов таъкидлаб ут-ганидек, «Адабиётнинг инсоншунослик деб, шоир ва ёзувчиларнинг эса инсон рухининг мухандислари, деб таърифланиши бежиз эмас, албатта. Халкимиз орасидан мана шу Fоят машаккатли сохага бутун хаёти ва ноёб истеъ-додини баFишлаб, адабиётимиз хазинасидан муносиб урин эгаллаган улмас асарлар ярат-ган буюк суз санъаткорлари - уларни барча-сининг номларини зикр этиш, албатта, куп вактни талаб килган булур эди - етишиб чиккани билан барчамиз х,акли равишда фахрланамиз»1.

Замонавий шароитда республикамизда ка-тор бадиий-маърифий асарлар яратилиб, маз-кур асарлар усиб келаётган авлодни турли маънавий тахдидлардан асраб-авайлаш билан бирга, уларни хар томонлама баркамол, юк-сак маънавиятли шахслар этиб тарбиялашда мухим восита вазифасини бажармокда. Улар-нинг тарбиявий имкониятларининг янада кенгрок очиб берилиши, ёшлар уртасида тар-Fибот килиниши маънавият сохасида амалга оширилаётган ишларимизнинг жадаллигини таъминлашга хизмат килади.

Жамиятимизнинг бозор муносабатларига утиш даврида шахснинг бадиий ижод фаолия-тини ошириш муаммосининг тадкик килиниши

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2015. -136-б.

мухим назарий ва амалий ахамият касб этади. Чунки мазкур муаммо ечимига эришиш жа-миятимиз тараккиётининг пировард максади булган маънавий баркамол, комил инсонни шакллантириш, камол топтиришнинг энг мухим шарти хисобланади. Жамиятимиз ижти-моий хаётида бадиий маданият, санъатнинг роли муттасил ошиб бормокдаки, бу объектив конуният тарзида амал килишлиги билан характерланади.

Маънавият масаласини шахснинг ички маънавий дунёси ва бадиий ижод фаолияти бир-лигида олиб караш бугунги жамиятимиз маънавий хаётининг асосларини белгилашда, уни руёбга чикаришда мухим методологик ахамият касб этади.

Бадиий фаолиятнинг маънавий фаолият ма-комида амал килиши бадиий эхтиёж билан такозо этилгандир. Бадиий фаолият, бадиий ижоднинг асосида бадиий эхтиёж ётади. Чунки хар кандай фаолият тури каби бадиий фаолиятнинг хам ички детерминанти унга муво-фик келадиган эхтиёж типидир. Маълумки, эхтиёж сузи кенг маънода хар кандай фаолият сохибининг муносабатлари тизимидаги мухим элементи хисобланади. Бу сохибнинг мохиятли хусусияти билан белгиланадиган борлиFини таъминловчи ташки шароитлар мажмуига булган заруратдир. Эхтиёж узининг ушбу си-фатига кура фаолият сабаби хисобланади, яъни у хар кандай хаётий фаолияти ички сти-мулидир.

Эхтиёжнинг ушбу сифати бадиий фаолият учун хам хосдир. Лекин у бадиий эхтиёжда узига хос тарзда намоён булади. Бундай эхтиёж ижтимоий тараккиёт билан заруран такозо этилган, маънавий эхтиёж асосида шаклланади ва унинг ички мазмуни, ташки йуналиши, даражасини ифодалайди. Шу маънода бадиий эхтиёж даражаси жамият маънавий хаёти тараккиётини ифодаловчи узига хос мезон хисобланади. Бу шу билан изохла-надики, жамият маънавий хаёти, тараккиёти

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

унинг бадиий маданияти, бадиий х,аёти дара-жаси билан белгиланади.

Бадиий эх,тиёж жамият маънавий х,аётини ривожлантиришнинг мух,им, таъсирчан воси-таси булиб х,исобланади. Бундай эх,тиёж шахс-нинг эстетик, ахлокий, сиёсий, хукукий онгини шакллантиради ва фаолиятининг ички мазму-нига айланади. Шу маънода бадиий эх,тиёж куп функционаллик хусусиятга эгадир. У уз мох,иятига кура ички эх,тиёждир, чунки бадиий фаолият шахснинг ички маънавий дунёси билан бевосита боFлик характерга эга булган фаолият типидир. Ахлокий, эстетик кадриятлар шахснинг ички маънавий дунёси оркали узлаштирилганда унинг эътикодига айланади.

Мустакиллик шароитида х,ар бир шахсда бадиий ижодкорлик кобилиятини карор топ-тириш маънавий тикланиш, миллий узликни англашнинг зарурий шарти булиб, бу, энг ав-вало, уларда бадиий эх,тиёжни шакллантириш-ни такозо этади. Бадиий эх,тиёжни маънавий фаолиятнинг зарурий элементи сифатида шакллантириш бир-бирини узвий боFлик икки йуналишда олиб боришни талаб этади:

1. Кишилардаги ижодкорлик имкониятини юзага келтириш оркали уларни оммавий бадиий ижодга йуналтириш.

2. Бадиий кадриятлар мазмунини узлаш-тириш, маънавий такрор ишлаб чикариш оркали инсон умумий фаолиятининг ички эх,тиёжи, мотиви, стимулларига айлантириш.

Бадиий тарбия бошка тарбия шакллари билан узаро ички алокадорликда амал килган пайтдагина, у санъатнинг бадиий маданият макомини олишига ва унинг жамият маънавий х,аётига таъсир курсатишини таъминлаш-да сиёсий омил булиб хизмат килади.

Бугунги кунда бадиий фаолиятнинг асоси булган бадиий эх,тиёжни маънавият феноме-нига, аникроFи шахснинг маънавий фаолиятининг ички элементига айлантириш вазифаси индивидуал бадиий ижод оркали амалга оши-рилади. Бадиий тарбия тизимининг максади шахснинг янгича дунёкараш тамойили билан белгиланади. Шунга кура, умумхалк бадиий тарбия тизимини ташкил этиш ва уни илмий режалар тарзида бошкариш шу сох,анинг му-тахассис кадрларини тайёрлаш масаласини х,ал этиш билан бевосита боFликдир.

Уз-узини карор топтириш инсоннинг мотиви, олий максад ва туЙFуга булган фаолияти-дир. Шу маънода мазкур фаолият ёркин фаолият булиб, унинг белгиловчи детерминанти ташки куч эмас, балки индивиднинг маънавий дунёси, дунёвий эътикоди, ички маънавий эх,тиёжи х,исобланади.

Бадиий асарларни урганишга факат амалий масалаларни х,ал киладиган йуналиш сифатида каровчиларнинг устувор мавке тутишини таъкидлаш жоиз. Уларнинг фикрларида жон борлигини инкор этмаган х,олда, бадиий асарларни урганишнинг факат амалий жих,атлар билан чекланмаслигини таъкидлаш жоиз булган х,олда пайдо буладиган турли муаммо-ларнинг х,ал килинишига ёрдам бериши ло-зим.

Профессор Б.Тухлиев бадиий асарларни урганиш масаласига тухталар экан, куйидаги саволларни кундаланг куяди: «Бадиий асарни укитиш ва ургатишнинг асосий максадлари сифатида нималар белгиланиши лозим? Бола-ларнинг кайси ёшида бадиий адабиётнинг кандай намуналарини тавсия этиш мумкин? Хар кандай бадиий асарни укувчиларга тавсия этиш мумкинми? Укувчилар учун муайян бадиий асарни тавсия килишда кандай «улчов бирликларига» таяниш керак? Уларнинг бадиий асарларни тушунишларидаги кандай кир-ралар биринчи навбатда эътиборда туриши керак? Бадиий асарни тах,лил килишнинг х,амма риоя этиши шарт булган ёки барча бир хилда фойдаланиши мумкин булган шакл ва усуллари мавжудми? Уларни танлашда нима-ларга эътибор каратиш уринли булади? Уму-ман, бадиий асар кандай тах,лил килиниши керак? Бунда укувчиларнинг шахсий-индивидуал хусусиятларини эътиборга олишнинг даража-лари кандай булади?»1.

Куриниб турибдики, бу саволлар куплаб назарий муаммоларни билиш, урганиш х,амда х,ал килишни такозо этади. Жумладан:

1. Бадиий таълим-тарбия мазмуни ва унинг асосий йуналишларини аниклаштириш.

1 Тухлиев Б. Адабиёт санъат тури ва укув предмети сифатида. // «Адабий таълим ва ёшлар тарбияси» мавзуси-даги Республика илмий-амалий анжумани материалла-ри. - Т., 2009. -8-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

2. Миллий тарбия жараёнини ташкил этиш-да бадиий педагогика ва тарбиявий кадрият-лар интериоризациясининг1 асосий параметр-ларини тадкик этиш.

3. Жамиятни модернизациялашда бадиий педагогика имкониятларидан фойдаланиш мазмуни, имкониятлари ва йулларини аник-лаштириш.

4. Бадиий таълим-тарбиянинг модерниза-цион йуналишларини аниклаштириш.

5. Мумтоз ва замонавий бадиий-маърифий асарларнинг таълимий ва тарбиявий имкони-ятларини кенг очиб бериш.

Бу муаммоларни хал килиш учун йирик методист олимларнинг жуда катта куч ва Fай-ратлари сафарбар килиниши лозим. Укувчи таълим жараёни учун ажратилган вактдан унумли фойдалана олишига, уз кучини бадиий асарни урганиш учун окилона тарзда йунал-тиришга, буларнинг пировард натижасида бадиий асардаги асосий ва иккинчи даражали, мухим ва мухим булмаган ходисаларни онгли равишда фарклай олиш, ажрата билиш куникма ва малакаларини пухта эгаллашга эришиш лозим.

Худди шу ерда адабиёт, адабий асарларнинг ёш авлодни тарбиялашдаги урни яккол намоён булади. Зеро, «Адабиётшунослик бадиий адабиёт хакидаги фандир. Адабиётшунослик бадиий адабиётни, унинг мохиятини, келиб чикишини ва ижтимоий алокаларини хар тарафлама урганувчи фандир; суз оркали бадиий фикрлашнинг узига хос хусусиятлари хакидаги, бадиий ижоднинг генезиси (негизи, замини) структураси (тузилиши), тарихий-адабий жараённинг локал (маълум жой ва даврга оид) ва умумий конунлар хакидаги би-лимлар жамидир; бу сузни торрок маънода олганда, адабиётшунослик бадиий адабиётни ва ижодий жараённи урганишнинг принцип-лари ва методлари хакидаги фандир»2. Демак, адабиётшунослик туркумига мансуб булган фанларнинг кайси боскичда укитилишидан катъий назар, мутахассис адабиётшунослик

1 Ташки ижтимоий фаолият омилларининг инсон ички психологик туЙFулар таркиби шаклланишига таъсири (тахр.)

2 Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. Qayta ishlangan va to'ldirilgan исЫпсЫ nashri. - Т.: «О^^сЫ», 2005. -15-Ь.

фанлари назариясидан четда кола олмайди. Уларнинг умумий саноFини И.Султон адабиёт тарихи, адабий танкид, адабиётшунослик ме-тодологияси, адабиёт назарияси, адабиётшунослик историографияси тарзида курсатади.

Бадиий асарнинг мохиятини англаш, би-ринчи навбатда, уни хис этиш билан боFлик. Бу ерда укитувчининг муайян бадиий асарни тахлил килиш, тахлил жараёнларига укувчи-ларни жалб этиш ва бу жараённинг ичига уларни тулиFича кирита олиш махоратига чамбарчас боFликдир. Бу холат хар бир асарнинг жанр хусусиятлари, тасвир принциплари, воситалари, тегишли адабий-назарий тушун-чалар, синф ва синфдан ташкари машFулот-ларнинг узаро алокадорлиги, шунингдек, дарс жараёни ва мустакил ишлар уЙFунлиги, уларни ташкил этишдаги замонавий илFор метод-лардан фойдаланишни такозо этади.

Ушбу жараёнларнинг факат укитувчи эмас, балки укувчи шахсига купрок боFликлиги хам мухим омиллардан биридир. Булажак мутахассис эркин, мустакил, ижодий фикр эгаси булиб етишмас экан, хар кандай замонавий шакл ва усуллар, замонавий педагогик техно-логиялар, укитувчининг махорати самарасиз-лигича колаверади. Демак, таълим-тарбия жа-раёнларининг инсонпарварлаштирилиши, би-ринчи навбатда, булажак укитувчиларни та-йёрлаш билан чамбарчас боFлик холда амалга оширишни такозо этади.

Бадиий педагогиканинг эндигина шаклла-ниб келаётган укувчи шахсига курсатувчи ахлокий-маънавий, маърифий, эстетик хамда эмоционал таъсирининг кучайиши унинг энг мухим нукталаридан бирини ташкил этади. Бу адабий таълимнинг барча боскичларида узлуксиз тарзда такомиллашиб бориши шарт булган жараёндир.

Демак, бадиий адабиёт билан таништириш-да укувчиларнинг ёш хусусиятларига, уларнинг билим даражалари, дунёкарашлари, адабий тажрибалари, бу сохадаги куникма ва ма-лакаларига таяниш зарурати кадимги замон-лардаёк яхши илFаб олинган ва унга риоя этилган.

Бадиийлик санъатнинг барча турларига хосдир. Бадиийлик сифатисиз санъатнинг би-рор турини тасаввур этиш мумкин эмас. Айни

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

пайтда, санъатнинг х,ар бир турида бадиийлик узига хос тарзда намоён булади. Усиб келаёт-ган ёш авлоднинг шахсияти, маънавий олами, тафаккури, нутки х,амда ижодий кобилият-ларининг шаклланиши ва усишида санъатнинг х,ар бир тури узига хос урин тутади. Бунга у узидаги бадиийлик туфайли эришади. Бу жих,атдан адабиёт мутлако узига хос хусусият-ларга эга. Мутахассислар бу узига хосликлар-ни атрофлича таъриф ва тавсиф килиб бериш-ган. «Санъатнинг бош хусусияти сифатида бадиийлик вокеликни бетакрор образлар асоси-да акс эттиришини, тор маънода эса «бадиийлик» санъат асарининг эстетик мох,и-ятини белгиловчи мезонни англатади»1.

Умумий урта таълим, академик лицейлар, шунингдек, касб-х,унар коллежларида ургани-ладиган адабий асарларнинг камрови х,ар доим х,ам долзарб илмий-назарий ва амалий ах,амият касб этади. Худди шунинг учун х,ам адабий таълимнинг турли боскичлари учун тузиладиган дастур, дарслик ва укув кулланма-ларининг мундарижаси, мазмуни алох,ида эътиборни талаб этади. Мустакиллик даврида бу масалаларнинг янада жиддийрок тарзда мух,окама килиниши, бу борадаги янгилаш ва такомиллаштириш ишларининг узлуксиз ра-вишда давом этаётгани табиий х,олдир.

Услубчи олимлар адабиёт фанларини уки-тишда «ахлокий-маънавий, Fоявий, эстетик ёки ахлокий-эстетик йуналишлар» борлигини кайд этишади. Уларнинг ёнида Fоявий-эстетик, эмоционал-эстетик, адабий х,амда лингвости-листик тах,лиллар курсатилади.

Фан х,ар доим ривожланишда булади. Бу ривожланиш жамиятдаги ижтимоий-сиёсий, иктисодий, маънавий усиш билан чамбарчас боFликдир. Ривожланишнинг х,ар бир даври учун тегишли тушунчалар, муайян назарий карашлар хос булади. Бу адабий-эстетик карашлар учун х,ам тааллуклидир.

Ривожланишнинг узи тарихий характерга эга. Ана шу жараёнда нимадир эскиради, ни-мадир уз вазифасини адо этиб булади, уларнинг урнига янги хрдисалар юзага келади.

1 Тухлиев Б. Адабиёт санъат тури ва укув предмети сифатида. // «Адабий таълим ва ёшлар тарбияси» мавзуси-даги Республика илмий-амалий анжумани материалла-ри. - Т., 2009. -8-б.

Янги х,одисалар олдингисидан фаркланувчи хусусиятларга, улар бажара олмайдиган вази-фаларни бажара олишига, камровининг янги-чалиги ва мазмунининг мукаммаллигига кура фаркланади. Фаннинг асосий вазифаси олам х,одисалари асосидаги конуниятларни, уларнинг узаро боFланиш хусусиятларини урга-нишга йуналтирилган.

Адабиётга берилган таърифларнинг энг ом-малашган куринишларидан бирида «Адабиёт-шунослик - инсоншуносликдир» дейилади. Шу уринда таъкидлаш лозимки, инсоншунослик сох,асига йуналтирилган фанлар х,ам оз эмас. Масалан, анатомия, педагогика, психология каби фанлар, асосан, инсонга боFлик булган х,одисаларни текшириши билан ажралиб ту-ради.

Санъат х,ам инсон х,аётининг турли кир-раларини акс эттиради, уни тасвирлайди. Му-сика, тасвирий санъат, ракс, кино, театр, х,айкалтарошлик х,аётни акс эттирар экан, бош максадни албатта, инсон билан боFлик х,олда шакллантиради.

Оммага кенг равишда таълим бериш иши х,озирги кунда танланган йуналиш ва тизимда олиб борилаяпти, деб булмайди. Бизнингча, бадиий таълимнинг асосий вазифаси киши-ларда санъат асарларини маънавий кадрият-лар сифатида узлаштириш булиб, назария ва амалиёт бирлигида олиб борилиши талаб эти-лади. Мазкур таълимни бундай тарзда олиб боришнинг мух,им шартларидан бири - умумий урта таълим, урта махсус, касб-х,унар таъ-лими ва олий таълим, ижтимоий институтлар, мах,алла, театр, клуб, жамоат ташкилотлари ва бошка тизимлар фаолиятининг узаро фунда-ментал бирлашуви асосида эришилади. Бун-дай вазифани «Маънавият ва маърифат» мар-казлари утайди. Бу марказлар таълим тизими-даги ташкилотларнинг бадиий таълим масала-лари буйича фаолиятини мувофиклаштиради ва умумий максадга йуналтирилади. Бунинг учун муайян дастурлар ишлаб чикилади. Уларнинг амалга оширилиши учун аник тадбирлар, йул-йуриклар белгиланади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

Адабиётлар руйхати:

1. Миллий истиклол Fояси: асосий тушунча ва тамойиллар - Т.: «Узбекистон», 2001. -80-б.

2. Абдурахмонова Б. «KутадFу билиг»да ёшлар тарбияси. // «Адабий таълим ва ёш-лар тарбияси» мавзусидаги Республика илмий-амалий анжумани материаллари. - Т., 2009. -3-21-б.

3. Вьюнкова Ю.Н. Проблемы коррекционно-развивающего обучения. // «Педагогика», 2006, № 1. -С. 50-55.

4. Тухлиев Б. Адабиёт санъат тури ва укув предмети сифатида. // «Адабий таълим ва ёшлар тарбияси» мавзусидаги Республика илмий-амалий анжумани материаллари. -Т., 2009. -8-б.

5. 1иа1 БиНоп. Adabiyot nazariyasi. / Рау1а ^Ыапдап va to'ldirilgan uchinchi nashri. -Т.: «O'qituvchi», 2005. -15-Ь.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.