Научная статья на тему 'ЭКОЛОГИК МУАММОЛАР ВА МАЪНАВИЯТ'

ЭКОЛОГИК МУАММОЛАР ВА МАЪНАВИЯТ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

708
69
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дунёнинг тузилиши / “табиат-жамият-инсон” / табиий ва ижтимоий омиллар / экологик уйғунлашув / экологик оптимизм / экологик пессимизм / скептизм / авантюризм / илмий-техник тараққиёт / экологик муаммоларнинг таснифи / макон ва замон. / structure of the world / "nature-society-man" / natural and social factors / ecological harmony / ecological optimism / ecological pessimism / skepticism / adventurism / scientific and technological progress / classification of ecological problems / space and time.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Тўлқин Қўйлиев

Мазкур мақолада, табиат ва жамият ўртасида кейинги даврларда вужудга келаётган зиддиятларнинг асосий сабаблари, уларни англаб етиш ва тартибга солишда маънавиятнинг ўрни нималардан иборат эканлигини аниқлашга ҳаракат қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ENVIRONMENTAL PROBLEMS AND SPIRITUALITY

This article seeks to identify the root causes of the conflicts that have arisen between nature and society in recent times, and the role of spirituality in understanding and regulating them.

Текст научной работы на тему «ЭКОЛОГИК МУАММОЛАР ВА МАЪНАВИЯТ»

ЭКОЛОГИК МУАММОЛАР ВА МАЪНАВИЯТ

Тулкин ^уйлиев

Тошкент давлат аграр университети доценти

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада, табиат ва жамият уртасида кейинги даврларда вужудга келаётган зиддиятларнинг асосий сабаблари, уларни англаб етиш ва тартибга солишда маънавиятнинг урни нималардан иборат эканлигини аниклашга харакат килинган.

Калит сузлар: дунёнинг тузилиши, "табиат-жамият-инсон", табиий ва ижтимоий омиллар, экологик уйгунлашув, экологик оптимизм, экологик пессимизм, скептизм, авантюризм, илмий-техник тараккиёт, экологик муаммоларнинг таснифи, макон ва замон.

ENVIRONMENTAL PROBLEMS AND SPIRITUALITY

Tulkin Kuyliyev

Associate Professor, Tashkent State Agrarian University

ABSTRACT

This article seeks to identify the root causes of the conflicts that have arisen between nature and society in recent times, and the role of spirituality in understanding and regulating them.

Keywords: structure of the world, "nature-society-man", natural and social factors, ecological harmony, ecological optimism, ecological pessimism, skepticism, adventurism, scientific and technological progress, classification of ecological problems, space and time.

KHPHm

HHCOHHAT y3HHH aparyBHH Ba öyHegKop Kyn экaнпнгннн aHraaraH BaKTgaH öomnaö y3ura y3H caBon öepuö Kenagu: y KaHgaö naögo öynraH Ba BOKea-xogucanapHHHr KeHHHru puBO^naHumu yHH Kaepnapra onuö öopagu? By xo3uprana MaB^yg öynraH öapna gyHe^apamnap: a^coHa, guHHH Ba ^anca^ufi TatnuMoraapga ^aBOÖ öepumra xapaKaT KH^uHraH Ba KH^HHaeTraH aöaguö caBongup. By caBonra öepunraH ^aBOÖ Ha^a^aT ogaMnap gyHe^apamuHH maKmaffrapagu, Sarau HHCOH ^aonuaTHHHHr moxh^thhh TymyHumra x,aM epgaM öepagu. MHCOHnapHUHr ucTaK Ba HHTunumnapu yHH Kafinapra эптн6 Tamnamu yHnanuK My6x,aM эмac.^нaцa

кескинрок; килиб айтиладиган булса, бу унинг тириклик дунёсида уз фаолиятини кандай давом эттиришига хам тугридан тугри таъсир этадиган хаёт мамот масаласидир. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг "Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси тугрисида"ги фармонининг бешинчи булим биринчи кисмининг "Хавфсизлик, диний багрикенглик ва миллатлараро тотувликни таъминлаш сохасидаги уствор йуналишлари кисмида" атроф-табиий мухит, ахоли саломатлиги ва генофондига зиён етказадиган экологик муаммоларни олдини олиш масаласига алохида эътибор каратилиши ута мухимдир, дейилган [1].

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Буюк адиб Чингиз Айматов уз хотираларининг бир жойида Яратган Эгам ва Инсон уртасида булиб утган куйидаги диалогни келтириб утади,"Ер юзидаги бутун тирикликни ихтиёрингга топшираман. Бепоён текисликлар, пурвикор тоглар, кум-кук денгизлар, зилол куллар, куюк урмонлар - хамма-хаммаси сеники Жамики махлуклар хам сениинг хукмингда булсин. Буларнинг хаммасига, биринчидан, Узим, иккинчидан, сен жавоб берасан. Х,аёт Ер юзида гуллаб яшнайдими ёки хаммасининг кули кукка совриладими - факат сенга боглик. Хдммаси учун Менинг олдимда жавоб берасан" [2] - дейди. Инсоннинг янгиланаётган дунёдаги урни бундан кейин кандай булади ва унинг мохиятини нималар ташкил этади? Умуман олганда олдиндан белгилаб берилаётган ёки башорат килинаётган вокеликда кутилмаган ходисалар пайдо булиб колиш эхтимоли канчалар мавжуд, инсон унга канчалар тайёр?

Таникли файласуф-эколог, профессор С. Мамашакиров жамият тараккиётининг хозирги боскичида ижтимоий, иктисодий, сиёсий, экологик ва бошка сохалардаги инкирозлар глобаллашиб кетаётганидан хавфсираб илмий жамоатчиликнинг бу сохадаги масалаларга муносабатлари турлича булиб колаётгани, бунинг натижасида уларни шартли равишда: оптимистлар, пессимистлар, скептиклар ва реалистларга ажратиш мумкинлиги хакида ёзади. Бундай ажралиш урнига "Хозирги давр реаллиги турли таълимотларнинг "хакикат талашиб" бир-бирлари билан охири куринмайдиган самарасиз мунозараларини давом эттириши эмас, балки утмишнинг аччик тажрибаларидан хулоса чикариб мавжуд вокеликни билишда илмий назарий-методологик асосларга таянган холда умумий муросага келишлари, келажак авлодлар баркарор тараккиётининг яхлит стратегиясини ишлаб чикишлари - инсоният цивилизациясини мукаррар халокатдан куткаради" Акс холда хар кандай куринишдаги "экологик оптимизм авантюризмнинг намоён булишидир" [3]' -деб хисоблайди.

Шубхсиз айтиш уринлики, жамият тараккиётининг хозирги боскичи оламшумул микёсда ижтимоий, иктисодий, сиёсий, экологик ва бош;а сохалардаги инкирозлар глобаллашиб бораётган бир даврда одамларни жами тирикликка мухаббат ва дарддошлик рухида тарбиялаш борган сари долзарб булиб бораётганини англатувчи ижтимоий масаладир. Тараккиёт сохасида маънавиятга зришмай турибинсоният хеч качон фаровонликни кулга кирита олмайди. Хддемай дунё 10 миллиард инсон яшайдиган мега жамиятга айланади. Бу эса сузсиз хозирги холатида хам мураккаб булиб турган масалаларни янада уткирлаштриб, куламини хам вертикал хам горизонтал микёсда кенгайтириб ва чукурлаштириб юбориши тайин.

Кейинги даврда тугри таъкидланаётганидек, бугунги кунда,"Табиат мусаффолиги учун курашиш барча сиёсий курашлардан устун туради" [4]. Ер юзида содир булган ва булаётган барча салбий иллатлар замирида, яъни табиатда содир булган юкотишларнинг барчасида инсон маънавиятидаги катта кемтик - уларда баркарор ривожланиш муаммоларини тушунишнинг асосини ташкил этувчи экологик билим хакидаги маълумотларнинг етишмаслиги ёки унга беписанд караш окибатидир. Экологик билимлар нафакат турфа хил тирик организмлар, инсон ва жамиятнинг табиий мухит билан узаро муносабатларининг характерини тушунтирибгина колмасдан, балки инсоннинг узгартирувчи фаолияти мумкин булган чегараларини хам белгилаб беради. Экологик билимларга чукуррок эга булаётган инсон илгари узи учун иккинчи даражали булиб туюлган табиатдаги куплаб алокалар ва муносабатларнинг ахамиятини кийинчилик билан булсада англай бошлади.

МУ^ОКАМА

Ижтимоий тараккиётнинг хозирги босичида экологик мутаносибликдаги узгаришларнинг иктисодий курсаткичлари уз урнини экологик, хусусан, маънавий мезонлари билан алмаштирмокда. Яъни инсоннинг табиатга нисбатан антропоген ва техноген доираси, унинг ривожланиш даражаларида табиий атроф-мухитни мухофаза килиш муаммоси хал килувчи курсаткичга айланиб бормокда. Шу сабабли булса керак, йирик файласуфлардан бири, профессор Н. Шермухамедованинг таъкидлашича, "Экология сохасидаги тадкикотларнинг умумий максади атроф-мухитни мухофаза килиш ва инсоннинг табиат билан узаро муносабатларини уйгунлаштиришдир" [5].

Биринчи Президенти И.Каримов халкимизнинг энг кадимий комусий асари "Авесто" да илгари сурилган улуг гоя "Эзгу фикр, эзгу суз, эзгу амал" хакида гапира туриб "... борликнинг яхлитлиги ва бир бутунлиги, инсон хаётининг табиат билан уйгунлиги масаласи одамнинг рухий оламига чамбарчас

боглик холда курсатилгани куп нарсани англатади. Бу холат инсоннинг маънавий дунёсини шакллантиришда атроф-мухит кадим замонлардан буён кандай кучли таъсир утказиб келганига яна бир бор эътиборимизни жалб килади"[6],-деб таъкидлаган булса, бугун Президентимиз Ш.Мирзиёев бу фикрни янада конкретлаштириб "Энг мухим масала - ахолининг экологик маданиятини ошириш хакида жиддий бош котиришимиз зарур. Албатта, бундай муаммоларни факат маъмурий йул билан хал этиб булмайди, бунга ёш авлод калбида она табиатга мехр-мухаббат, унга дахлдорлик хиссини тарбиялаш оркали эришиш мумкин" [7],- деб хисоблайдилар. Мана шундай узгаришларга одамларнинг канчалик тайёрлигига караб инсоний сифатлар, давр маданияти характери хакида фикр юритиш мумкин. Бундай холатда, "аклли инсон" кийинчиликлар билан булсада "доно инсон"га айланиб бормокда, деган хулосага келиш мумкин.

Аммо, агар экологик муаммони жамият ва табиат уртасидаги моддалар, энергия ва информация алмашинувидаги карама-каршиликнинг бир куриниши сифатида карайдиган булсак, унда унинг асосий йуналишлари богланганлигини пайкаш кийин эмас. Бу биринчидан, табиатдан жамият учун керакли булган моддалар, энергия ва информация олиш кийинчилигининг усиб бориши билан; иккинчидан, табиатнинг унга бегона булган нарсалар, кушимча энергия, табиат ходисалари ва жараёнларида информацион сабабият тизимини бузувчи дезинформация билан ифлосланиши билан белгиланади.

Махсус предмет сифатида караб чикиладиган булса, экологик муаммоларнинг макон ва замон хусусиятлари ва унинг ечими шартларини хам ажратиб курсатиш зарур булди. Бунинг зарурлиги шундаки, жамият билан табиат уртасидаги энергетик ва информацион алмашинув органик жихатдан макон ва вакт билан богланганлиги окибатида юзага чикади.

Макон ва замон таснифларисиз хар кандай билишга оид ва узгартириш учун хизмат киладиган фаолият хакида гапириш ёки уйлаб куриш мумкин эмас. Чунки одатда улар ушбу фаолиятнинг назарий ва амалий узлаштиришнинг тугри йулларини танлашда асосий омиллар хисобланади. Алохида таъкидлаб утиш жоизки, жамият ва табиатнинг узаро муносабатлари жараёнидаги карама каршиликлар хозирги замоннинг ижтимоий, иктисодий ва сиёсий жараёнларида уз аксини топмокда.

Инсониятнинг табиатни узгартирувчи моддий ишлаб чикариш фаолияти йуналиши ва мазмунининг маълум бир ижтимоий муносабатлар билан чукур узаро богликлиги экологик муаммонинг ижтимоий, иктисодий ва сиёсий контекстларини хам юзага келтиради.

НАТИЖАЛАР

Х,ар кандай очик тизимнинг ташки олам билан узаро экологик муносабатлари жараёнида у ёки бу карама каршиликларнинг вужудга келиши мукаррардир. Улар харакат ва узаро муносабатларнинг барча турларига тегишлидир. Жамият ва табиатнинг узаро экологик муносабати жараёнида янгича ёндашув, янгича фикрлашни талаб киладиган у ёки бу даражадаги карама каршиликлар хар доим вужудга келаверади. Бундай холат экологик муаммоларнинг фундаментал ва купкирралилигини, унинг барча йуналишларининг ягона ва бир тухтамдаги ечими мавжуд эмаслигини курсатади. Айтиш мумкинки, экологик муаммолар бу жамиятнинг табиат билан булган узаро муносабатлари тизимида вужудга келган карама каршиликларнинг инсон ва унинг фаолияти билан боглик булган шароитларига таъсиридир. Экологик муаммоларнинг асосий таркиби бизнингча куйидагилардан иборат:

1) Жамиятнинг яшаши ва ривожланиши учун зарур булган моддалар, энергия ва информацияларнинг табиатдан олишнинг мураккаблашуви;

2) Табиатни ундаги мутаносибликни бузувчи, унга бегона булган ишлаб чикариш чикиндилари билан ифлосланиши;

3) Биологик хилма-хилликнинг борган сари кашшокланиб бориши;

4) Одамлар турмуш тарзи ва соглиги билан боглик муаммоларнинг огирлашуви.

Агар кадим замонларда инсонлар узлари яшаб турган ер тупроги ориклаб, урмонлари кесилиб, кургокчилик бошланиб кетган такдирда бошка хосилдор ерларга кучиб утиш имкони булган булса, хозир эса бундай "эгасиз, буш" ва "жаннатмакон" худудларнинг узини топиш мумкин булмай колди.

Юкорида курсатилган омиллар бевосита ёки билвосита бир-бирига богланган ва уйгунлашган холда узаро чатишиб, купинча кутилмаган окибатларга олиб келади. Чунки, "Инсонни бугун каноатлантирган иктисодий ва ижтимоий борлик, муносабатлар эртага унинг талабига жавоб бермайди. Натижада у узини ураб турган табиий ва ижтимоий борликни, мавжуд ижтимоий муносабатларни, самарали фаолият курсатиши учун янада кулай булган шарт-шароитлар билан алмаштириш максадида узгартиришга, кайта ташкил килишга киришади" [8]. Хрзирги замонда экологик вазиятнинг кескинлашиши маълум бир маънода Ер шарининг чегараланганлиги билан богликдир.

Макон таснифи буйича экологик муаммоларнинг махаллий, минтакавий ва глобал [9] куринишларини курсатиш мумкин. Уларнинг бирлиги ва бир бирига ухшашлиги экологик муаммоларнинг асосий узига хос хусусияти хисобланади. Бу эса биосферанинг яхлитлиги, геосферада мураккаб узаро богликликлар мавжудлиги билан белгиланади. Табиат тизимларига булган бевосита таъсир,

унинг узгариши ва ифлосланиши махаллий даражада (алохида ахоли пунктлари, саноат зоналари ва бошкалар) амалга оширилади. Унутмаслик лозимки, табиат тизимларига булган техноген таъсирлар куйи даражада колиб кетмайди, балки глобал куламгача кенгаяди.

Аммо атмосферадаги озон катламининг емирилиши, Ердаги радиацион фоннинг ошиши каби ходисалар мустакил, глобал характерни олди ва сайёрамизнинг хар бир нуктасида уз аксини топмокда.

ХУЛОСА

Жамият билан табиат уртасидаги узаро муносабатда маълум бир карама каршиликлар булиши мукаррар. Улар уртасидаги алмашинувлар жараёнида материя (модда, энергия ва информация) хеч каерга йуколмайди, балки бир холатдан иккинчи холатга утади. Бундан аввало шундай хулоса келиб чикадики, жамиятнинг тараккиёти мукаррар тарзда табиатнинг "хисобига" содир булади, чунки уз эхтиёжларини кондира туриб, инсонлар ишлаб чикариш жараёнида табиат ресурсларини ундан ажратиб олишга ва ундан бегоналаштиришга мажбур. Бундай "узлаштириш" хисобига жамият уз тараккиёти учун имконият олади.

Аммо жамият табиат хисобидан яшаётган булса, унинг тараккиёт йулидаги ривожланиши хам чексиз ва туганмас булиши мумкин, агар табиат хам хилма хил ва туганмас булса. Агар жамият чегараланган макон микёсида ривожланаётган булса (худди бизнинг сайёрамизга ухшаб), унда жамият уз тараккиётининг маълум бир боскичида материянинг яратилмаслиги ва йуколмаслиги тамойили остида экологик муаммолар билан тукнашиши мукаррардир.

Шубхасиз инсониятнинг биологик тур сифатида яшаб колиши куп жихатдан инсон узининг мехр-мухаббати, мехр-шафкати билан Инсоннинг бир тола сочига осилиб колган Она заминга булган муносабатига боглик. Зеро, мукаддас китобимиз "Куръони Каримда" хам "Унинг хузурида хамма нарса улчовлидир" дейилгандир.

Бирок жамият ва табиатнинг узаро муносабатидаги карама каршиликларнинг кучайиши ёки кучсизланиши етарли даражада инсоният фаолияти, унинг характери, самарадорлиги ва куламига боглик. Айнан ана шу холат шарофати билан инсониятда табиат билан булган муносабат жараёнларини уйгунлаштиришга умид мавжуд.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида"ги Фармони. Т. ; "Адолат" 2018,27-бет.

2. Чингиз Айматов, Мухтор Шохонов. Чуккида колган овчининг охи зори." Zabajad Media". Тошкент, 2019. 282 - бет.

3. С.Мамашакиров. Вахимами ёки хакикат. Т.: "IQTISOD-MOLIYA" 2012, 61-бет.

4. Эммануэл Макрон. Революция.Тошкент,: "Узбекистон" НМИУ, 2019.70 - бет.

5. Шермухамедова. Фалсафа ва фан методологияси. Т., 2005, 266-бет.

6. И. Каримов . Юксак маънавият - енгилмас куч. Т.; "МАЪНАВИЯТ"2008. 32-бет.

7. Ш. Мирзиёев. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. Тошкент: "Узбекистон " НМИУ, 1-жилд. 2018. 570 - бет.

8. Х.Хайдаров. Ислохотлар конунияти. Т.: "O'zbekiston", 2010.7-8-бетлар

9. Хашимова И. Диалектика глобального, региального и локального в экологии. Автореферат дисс. На соискание ученой степение док. Филос. Наук Т., 1992, С.36.

REFERNCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида"ги Фармони. Т. ; "Адолат" 2018,27-бет.

2. Чингиз Айматов, Мухтор Шохонов. Чуккида колган овчининг охи зори." Zabajad Media". Тошкент, 2019. 282 - бет.

3. С.Мамашакиров. Вахимами ёки хакикат. Т.: "IQTISOD-MOLIYA" 2012, 61-бет.

4. Эммануэл Макрон. Революция.Тошкент,: "Узбекистон" НМИУ, 2019.70 - бет.

5. Шермухамедова. Фалсафа ва фан методологияси. Т., 2005, 266-бет.

6. И. Каримов . Юксак маънавият - енгилмас куч. Т.; "МАЪНАВИЯТ"2008. 32-бет.

7. Ш. Мирзиёев. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. Тошкент: "Узбекистон " НМИУ, 1-жилд. 2018. 570 - бет.

8. Х.Хайдаров. Ислохотлар конунияти. Т.: "O'zbekiston", 2010.7-8-бетлар

9. Хашимова И. Диалектика глобального, региального и локального в экологии. Автореферат дисс. На соискание ученой степение док. Филос. Наук Т., 1992, С.36.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.