Научная статья на тему 'ВАН ЯН МИН ФАЛСАФИЙ ТАЪЛИМОТИНИНГ МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ВА ГНОСЕОЛОГИК ҚИРРАЛАРИ'

ВАН ЯН МИН ФАЛСАФИЙ ТАЪЛИМОТИНИНГ МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ВА ГНОСЕОЛОГИК ҚИРРАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

230
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
конфуцийлик / даосизм / буддизм / нафс / билим / инсон / онг. / confucianism / Taoism / Buddhism / desire / knowledge / human / mind.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Санжарбек Султонбекович Хошимов

Мақолада XV-XVI асрда Хитойда яшаб ижод қилган мутафаккир Ван Ян Мин фалсафий таълимотининг маънавий-ахлоқий ва гносеологик қарашлари очиб берилган. Унда инсоннинг комилликка эришиш мақсадида нафсни тарбиялаши, инсон ўзлигини англаши учун оламдаги ашёлар ҳусусиятларини англаши лозимлиги кўрсатиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPIRITUAL-ETHICAL AND GNOSEOLOGICAL ASPECTS OF VAN YAN MIN PHILOSOPHICAL DOCTRINE

The article reveals the spiritual-ethical and epistemological views of the philosophical teachings of the thinker Wang Yan Ming, who lived and worked in China in the XV-XVI centuries. It states that in order to achieve perfection, a person must cultivate the nafs, and in order for a person to understand himself, he must understand the properties of things in the universe.

Текст научной работы на тему «ВАН ЯН МИН ФАЛСАФИЙ ТАЪЛИМОТИНИНГ МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ВА ГНОСЕОЛОГИК ҚИРРАЛАРИ»

ВАН ЯН МИН ФАЛСАФИЙ ТАЪЛИМОТИНИНГ МАЪНАВИЙ-АХЛОЦИЙ ВА ГНОСЕОЛОГИК ЦИРРАЛАРИ

Санжарбек Султонбекович Хошимов

ФарFOна политехника институти укитувчиси hoshimov1989@inbox.uz

АННОТАЦИЯ

Маколада XV-XVI асрда Хитойда яшаб ижод килган мутафаккир Ван Ян Мин фалсафий таълимотининг маънавий-ахлокий ва гносеологик карашлари очиб берилган. Унда инсоннинг комилликка эришиш максадида нафсни тарбиялаши, инсон узлигини англаши учун оламдаги ашёлар хусусиятларини англаши лозимлиги курсатиб утилган.

Калит сузлар: конфуцийлик, даосизм, буддизм, нафс, билим, инсон, онг.

SPIRITUAL-ETHICAL AND GNOSEOLOGICAL ASPECTS OF VAN YAN

MIN PHILOSOPHICAL DOCTRINE

Sanjarbek Sultonbekovich Khoshimov

Teacher of Fergana Polytechnic Institute hoshimov1989@inbox.uz

ABSTRACT

The article reveals the spiritual-ethical and epistemological views of the philosophical teachings of the thinker Wang Yan Ming, who lived and worked in China in the XV-XVI centuries. It states that in order to achieve perfection, a person must cultivate the nafs, and in order for a person to understand himself, he must understand the properties of things in the universe.

Keywords: confucianism, Taoism, Buddhism, desire, knowledge, human, mind.

КИРИШ

Инсоният цивилизацияси пойдеворига тамал тошларидан бирини куйган К,адимги Хитой дастлабки фалсафий фикрлар вужудга келган мамлакатлардан бири хисобланади. Бу давлат фалсафаси турли хил йуналиш ва окимларга бойдир. Уларда фалсафий тафаккур кадриятларини ишлаб чикишга жазм килган машхур кишилар, уз даврининг кузга куринган донишманд-файласуфлари табиат, жамият ва инсон хаётига таалукли булган купгина муаммоларнинг

ечимини топиш йулларини изладилар хамда уз даври шарт-шароитлари FOяларидан келиб чикиб таълимотлар яратдилар. Шундай инсонлардан бири булган неоконфуцийчилик мактабининг вакили - мутафаккир Ван Ян Миндир. Ван Ян Мин Конфуцийдан сунг Хитой феодал жамиятида чукур из колдирган энг йирик файласуфлардан бири булган. У узининг бутун хаёти давомида конфуцийчилик акидалари хукмрон булган Хитой маданияти ва сиёсатида неоконфуцийчиликнинг фундаментал асослари ва FOяларини кайта ривожлантириш йулларини кидирди. Унинг ватанпарварлик, миллий анъана ва кадриятларга ишонч, содиклик каби карашлари бугунги кунда нафакат Хитой худудида, балки Шаркий Осиё давлатларида хам етакчи FOялардан бири сифатида каралади. Шу тарика, хозирги пайтда хам Ван Ян Миннинг фалсафий карашлари жуда долзарб ахамият касб этади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТАДОЛОГИЯ

Неоконфуцийчилик FOялари Т.Метсгер томонидан умумий ва батафсил холда таърифлаб берилган. Европа ва Америка тадкикотчилари анъанавий равишда неоконфуцийчиликни маънавий таълимот сифатидагина караб келганлар. Россия хитойшунослиги асосчиси Бичурин Н.Я. (1777-1853) "Нихоят Мин сулоласи даврида (XIV-XV аср) Хитойдаги ахлокий таълимотлар узининг дастлабки куринишида кайта тикланди ва шу вактдан буён у узгармай келмокда" - деб таъкидлайди.[1] Мин сулоласи даврда ижод килган Ван Ян Миннинг хаёти ва унинг фалсафий мероси дунёнинг турли бурчакларида катта кизикиш билан тадкик этилмокда. Унинг фалсафий FOяларига Гарбда ХХ аср биринчи ярмидан кизикиш бошланди. Хусусан, Гарбда янминизм FOялари хакидаги илк маълумот Т.Хаганинг (1893 й) япон фалсафий мактабларига баFишланган маколасида келтирилган эди. Шундай килиб Европа илмий хамжамияти биринчи марта ушбу фалсафий оким билан унинг хитой манбалари оркали эмас, балки япон манбалари оркали танишди. Бу табиий хол эди. Чунки Японияда бу таълимот Хитойдан кура купрок мафкуравий кучга эга булган. Япон янминизмини урганишни Р.Армстронг узининг "Шаркдан нур" (1914 й) китобида давом эттиради. ХХ асрнинг биринчи чорагида янминизм FOялари буйича учта мухим асарлар дунё юзини курди. Булар 1936 йилда ёзилган Ван Чанчжи каламига мансуб француз тилидаги "Ван Ян Миннинг ахлокий фалсафаси" асари ва шу йили Л.Кеди ёзган "Ван Ян Миннинг хиссий билиш назарияси" хамда 1939-1940-йилларда Чжан Юйсуан томонидан ёзилган "Ван Шоужен давлат арбоби сифатида" (иккаласи хам инглиз тилида ёзилган) асарларидир. Хитойшунос тарихчилардан Л.Вигер, А.Форке, Г.Хакман ва Э.Сенкерлар Ван Ян Мин

фалсафасини энг содда тарзда ёритиб беришга уринганини куришимиз мумкин. Гарбда янминизмни урганишнинг энг ривожланган даври XX асрнинг 50-йилларига туFри келади. Бунга янминизм билан FOявий жихатдан боFликликда булган дзен-буддизмнинг машхур булиши хам сабаб булди. 1966-йилнинг бахорида Колумбия университетида Хитой жамиятида Мин сулоласи давридаги мафкурага баFишланган семинар ва шу йилнинг июнида америкалик олимлар рахбарлигида булиб утган илмий конференсия Ван Ян Мин таълимотини урганишнинг яна бир боскичи булди. Конференсия материаллари 1973-йилнинг бошида иккита жуфт ракамларда "Philosophy East and West" журналида нашр килинган.

Совет илмий адабиётида хам Ван Янминга таълимотига баFишланган махсус асарлар яратилди. Хусусан, А.А.Петровнинг "Хитой фалсафаси тавсифи", "Фалсафа тарихи", "Фалсафий энсиклопедия"сини айтиб утишимиз мумкин. Й.Б.Радул-Затуловскийнинг "Неоконфуцийчилик ва унинг Японияда ёйилиши" асарида янминизм FOялари туFрисида туларок маълумотлар жамланган. Ван Янмин таълимотини тадкик килишда А.И.Кобзевнинг илмий изланишлари мухим ахамиятга эгадир.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Урта асрларда 3 илм синтези - конфуцийлик, даосизм ва буддизм Хитой мафкурасининг мухим белгиларидан хисобланган. Бу соха олимлари узлари яшаган урта асрларда хам, ундан кейинги тарихий боскичларда хам давлатнинг ахлокий - ижтимоий принциплар курикчилари ва муаллимлари, хукукий нормалар ва таълим тизими яратувчилари булиб колавердилар. Маълумки, Хитойда урта аср хукук ва ахлокий карашларининг асосида конфуцийлик таълимоти ётади. XV-XVI асрда конфуцийчилик таълимоти негизида мутафаккир ва давлат арбоби Ван Ян Миннинг хам хукукий ва маънавий-ахлокий карашлари шаклланди. Унинг FOялари давлат бошкарувида хамда уша давр ахлокий тамойилларинг ривожланишида мухим ахамият касб этди.

Шу билан бирга, Ван Ян Мин фалсафий FOяларининг шаклланишига буддавийлик ва даосизм хам кучли таъсир курсатган. Ван Ян Мин таълимотидаги инсон табиати, унинг ички дунёси муаммоларининг устиворлиги масалалари янминизм FOяларининг кенг таркалишига олиб келди. Узидан олдинги файласуфлардан фаркли уларок (улар купрок эътиборини жамиятга каратишган) неоконфуцийчилик FOяларининг таъсири натижасида индивидуал шахс мутафаккир фалсафасининг энг асосий объектига айлана борди. Шу сабабли, янминизмда мавхум инсоният эмас, балки индивидуал шахс, аник

инсонга эътибор биринчи даражали макомга эга булди. Объект эмас, балки субъектга булган муносабат Ван Ян Минни бошка файласуфлардан фарклаб турувчи мухим хусусиятдир.

Ван Ян Мин инсон узида осмоннинг олий тамойилини саклаш (хитойда "осмон" буюк яратувчи сифатида талкин килинади) ва инсоний хирс хамда хавойи истакларни жиловлаш ва эзгу максадлар сари йуналтиришда "нафсни" тарбиялаш кераклиги хакида фикр юритди. "Нафс жиловланганда осмоннинг олий тамойили доимо тиник булади, инсоний истаклар буFилади ва уз-узини йук килади" деб таъкидлайди. Яъни инсон уз нафсининг кулига айланиб колишдан саклана олсагина эзгу максадларга интилиш кучаяди хамда ёмонлик ва гунох ишларга ундовчи уй-фикрлардан халос булади.

Нафсни тарбиялаш "инсон онгида беъмани фикрлар булмаслигини, ташки оламда эса бемаъни харакатлар содир этилмаслигини" талаб килади. "Кдчонки юракда жохилликка ундовчи истак колмаса, мана шу тарбияланган нафс булади". [2]

Ван Ян Мин ахлокий нормаларни инкор килувчи диний карашларга карши чиккан.Унинг инсонда нафсни тарбиялаш хакидаги фикрлари Шарк маданиятида майдонга келган тасаввуф таълимотига ухшаш ва хамохангдир.

Ван Ян Мин барча нарсаларда ижобий сифатларга эга "ли" (хитой фалсафасига кура, рухий олам, рухий субстанция) [3] мавжуд булса, у эзгу булади деб таъкидлаган. Файласуф давлатда хам давлатчилик ёки бошкарув "ли"си булиши керак, деб хисоблайди. Агар давлат шу "ли"га асосан ташкил этилган ва бошкарилаётган булса, у баркарор булади ва равнак топади, агар ундай булмаса - у хаосга йуликади. Ван Ян Мин бундай "ли" - кадимги донишманд хукмдорлар амал килган ва улар ургатган бошкарув тамойили эканлигини таъкидлаган. "Ли" - унга амал килиниши ё килинмаслиги, унга ургатилиши ё ургатилмаслигига карамасдан абадийдир. Бу масалада Ван Ян Мин уз дусти файласуф Чен Лян билан бахс-мунозарага киришган. Чен Лян "Дао" (бошкарув тамойили) хакида гапириб, у одамлар фараз килиши мумкин булган чегарадан ташкарида мангудир. У кандай булса, шундайдир, у мангу ва йук килиб булмасдир. Одамлар унга риоя килмаган булсалар-да, у йук булиб кетмайди". "Дао" - деб давом этади Чен Лян, - мавжуд булмай колмайди. Мавжуд булмай коладиган нарса эса - инсонга оид".[4]

Файласуф ва мутафаккир Ван Янмин "ли" (бошкарув тамойили) утмишда хам келажакда хам бир хил куринишда булади деб таъкидлайди. Унга риоя киладиганлар муваффакият козонадилар, унга риоя килмайдиганлар муваффакиятсизликка учрайдилар. Нафакат кадимдаги донишмандлар унга амал

килганлар, хаттоки бугунги куннинг буюк шахслари хам бу тамойилга амал килмасалар, муваффакиятга эришмайдилар. Бирок бу ерда тафовут бор. К,адимдаги донишмандлар асосий нарсаларни аъло даражада бажариб, "олтин мувозанат"ни тутиб тура олар эдилар, шу боис улар бажараётган барча нарсалар бошидан охиригача яхшиликка лиммо-лим эди. Мутафаккир таъкидлашича, узи яшаган даврдаги узини буюк деб атаган одамлар хеч качон "ли"га риоя килмадилар ва факатгина уз нафсоний тилакларига биноан фаолият юритганлар. Улар кайси сохада муваффакиятга эришиш осон булса, уша сохада муваффакиятга эришиб, "ли"тамойилига амал килмокдамиз деб уйлайдилар. Лекин, амалларни аъло даражада бажармайдилар, шунинг учун улар "олтин мувозанат"ни тутиб тура олмайди. Улар хар сохада бир-бирларига ухшайди. Улар бажараётган нарсалар "ли"га батамом мувофик келиши мумкин эмас, шунинг учун уларнинг баркамоллиги комиллик эмас".

Аксар Хитой мутафаккирлари Афлотуннинг "файласуф хукмрон, ёки хукмрон файласуф булмагунича мукаммал давлат хосил булмайди", деган фикрини куллаб-кувватлайдилар. К,адимги Хитой хукмдорлари файласуф булишга интилганликлари хакида хам Ван Ян Мин уз мулохазаларини билдириб утган.

Ван Ян Мин хар бир одамда, хар бир нарсада булгани каби тулалигича "Буюк чегара" мавжуд деб хисоблаган. "Буюк чегара"- бу барча "ли"ларнинг умумлашгани булганлиги сабабли, "ли"лар бизларда хам мавжуд, аммо бизнинг жисмонийлигимиз (моддий) туфайли тулалигича ифодаланмаган. Бизларнинг узимиздаги "буюк чегара" ифлос сувдаги марваридга ухшайди. Биз бу марваридни куринарли килишимиз керак.

ХУЛОСА

Ван Ян Мин билимга эришиш йулининг икки тарафламалиги хакида гапирган файласуф Чен Ин куллаган "ашёларнинг мохиятини англаш оркали билимни поёнига етказиш" усулини хамда "онг"ни илгари суради. Файласуф "билимдан (батамом) махрум инсоннинг онги йук деб билади. Оламда "ли"га эга булмаган ашёлар йук. Аммо "ли"ни тулик англай олмаганлиги туфайли бу билим тулик булолмайди. У узининг "Буюк устозга саволлар" (Да сюе вен) китобининг биринчи насихатида "укувчи мавжуд ашёлар хакидаги билимни нихоясига етказиши ва шу билан уз билимларини максимал даражага ошиб бориши учун англаган "ли"лари ёрдамида йулда давом этиши керак" деб кайд этади. Бу йулда барча кучларини сарф килган инсон бир куни албатта барчасини англайди.

Ушанда барча ашёларнинг ички ва ташки, нафис ва купол хусусиятлари намоён булади, онг эса хакикат равшанлигига тулади дея таъкидлайди.

Файласуф узининг панд-насихатларида комил инсон даражасига етишиш учун булар етарли эмас деб хисоблайди. Агар инсонда онг булмаса, ашёлар мохиятини англаш оддий маънавий машк булиб колаверади ва исталган максад

- фикрнинг ойдинлашувига олиб келмайди. Ашёларни англаб, биз уз бурчимиз

- уз шахсий табиатимизни намоён килишимиз ва марваридни ялтираши учун тозалашни ёдда тутишимиз лозим. Фикрнинг ойдинлашуви учун доимо равшанлик хакида уйлаш керак. Онгнинг вазифаси мана шунда.

Ван Ян Миннинг маънавий такомиллашиш усули Афлотун усулига, унинг табиатимизда барча ашёлар "ли"си мавжудлиги хакидаги назарияси -Афлотуннинг эслаш сифатидаги билим консепсиясига ухшайди. Афлотун "биз билимни барча мохиятлар туFилишидан аввал оламиз", деган эди. [5]

Шундай килиб, Ван Ян Мин таълимотида марказий уринни инсон муаммоси эгаллайди. Лекин унинг максади одамнинг мавжудлигини объектив урганиш эмас, балки уни хакикий комил инсонга айланиш йулини курсатишдир.

REFERENCES

1. Бичурин Н.Я. (1972) "Статистическому описанию Китайской империи" (1842г). стр-68. М.

2. Кобзев А.И. (1983) Проблема природы человека в конфуцианстве (от Конфуция до Ван Янмина) // Проблема человека в традиционных китайских учениях. Стр-128. М.

3. Д.Пулатова, М.Кддиров, М.Ахмедова, А.Абдухалимов, Ш.Шозамонов. (2011) Шарк фалсафаси. Укув куланма. Т., 494-б.

4. Wilson, Thomas A. (1995) Genealogy of the Way: the construction and uses of the Confucian tradition in late imperial China, Stanford: Stanford University Publications.

5. Gertz, Sebastian R.P. (2011) Death and Immortality in Late Neoplatonism: Studies on the Ancient Commentaries on Plato's Phaedo, Leiden: Brill.

6. Хошимов Санжарбек Султанбекович (2020) «Размышления о природе человека в китайском философском мышлении и их интерпретация в идеях Ван Янь Миня», Научный вестник Наманганского государственного университета : Вып. 2: Вып. 1, статья 27

7. Хошимов Санжарбек Султонбекович (2019) "Interpretation of human problems in philosophical thinking of East and West", Scientific-technical journal of FerPI 23 (№3), 243-246.

8. Х.О.Шайхова, С.С.Хошимов (2019) "Modern World and It's People", Научный вестник. ФерГУ 4 (4), 122-127.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.