Научная статья на тему 'КАССАНДРА ТАМҒАСИ ЁКИ ОХИРЗАМОН НИШОНАЛАРИ'

КАССАНДРА ТАМҒАСИ ЁКИ ОХИРЗАМОН НИШОНАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

193
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
А.Крильцов-Филофей / Рим папаси / огоҳлик / эксперимент / оммавий маданият / кассандра-эмбирон / иксзурриёт / атроф муҳит муҳофазаси / экологик муаммолар / космос / орбитал станция / юксак интеллект. / A. Kryltsov-Philophey / Pope / awareness / experiment / popular culture / Cassandra embryo / excursion / environmental protection / environmental problems / space / orbital station / high intelligence

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Т. Қўйлиев, Н. Рахмонбердиева

Ушбу мақолада дунё бадиий адабиётининг буюк тимсолларидан бири Ч.Айтматовнинг “Кассандра тамғаси” асарида илгари сурилган глобал муаммолар – бутун инсоният тақдирига дахлдор масалалар атроф муҳит ҳимояси, келажак авлод тақдири, одамларнинг табиат неъматларига муносабати миллий ва умуминсоний муносабатлар уйғунлигида таҳлил этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CASSANDRA'S BRAND OR SIGNS OF THE END TIMES

This article analyzes the common human tasks the protection of the surrounding life, the fate of the future generation, the relationship of man to nature in the prisms of national and universal relations in the literary work "Brand of Cassandra" by the outstanding writer Chingiz Aitmatov.

Текст научной работы на тему «КАССАНДРА ТАМҒАСИ ЁКИ ОХИРЗАМОН НИШОНАЛАРИ»

КАССАНДРА ТАМГАСИ ЁКИ ОХИРЗАМОН НИШОНАЛАРИ

Т. ^уйлиев

Тошкент давлат аграр университети доценти

Н. Рахмонбердиева

Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мухандислари

институти катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада дунё бадиий адабиётининг буюк тимсолларидан бири Ч.Айтматовнинг "Кассандра тамFаси" асарида илгари сурилган глобал муаммолар - бутун инсоният такдирига дахлдор масалалар - атроф мухит химояси, келажак авлод такдири, одамларнинг табиат неъматларига муносабати миллий ва умуминсоний муносабатлар уЙFунлигида тахлил этилади.

Калит сузлар: А.Крильцов-Филофей, Рим папаси, огохлик, эксперимент, оммавий маданият, кассандра-эмбирон, иксзурриёт, атроф мухит мухофазаси, экологик муаммолар, космос, орбитал станция, юксак интеллект.

CASSANDRA'S BRAND OR SIGNS OF THE END TIMES

T. Kuyliyev

Associate Professor, Tashkent State Agrarian University

N. Rakhmonberdieva

Senior Teacher, Tashkent Irrigation Agricultural Mechanisation Engineers

ABSTRACT

This article analyzes the common human tasks - the protection of the surrounding life, the fate of the future generation, the relationship of man to nature in the prisms of national and universal relations in the literary work "Brand of Cassandra" by the outstanding writer Chingiz Aitmatov.

Keywords: A. Kryltsov-Philophey, Pope, awareness, experiment, popular culture, Cassandra embryo, excursion, environmental protection, environmental problems, space, orbital station, high intelligence.

КИРИШ

ХХ асрнинг иккинчи ярми ва XXI аср биринчи ун йиллиги бутун дунё бадиий адабиётининг улкан чуккиларидан бири Чингиз Айтматовнинг асарларида илгари сурилган бош FOя - "табиат-жамият-инсон" уЙFунлигини таъминлаш асосида миллий ва умуминсоний муносабатларга ечим топишдан иборат булган асар кахрамонларининг кураш тархидир. УлуF адибнинг деярли барча асарларидаги кахрамонлар хаёти баъзан ута сокин, баъзан эса ута шиддатли даражада ривожланиб борганини хар бир китобхон юракдан хис этади.

Жахоний адибнинг асарларида кутарилган муаммолар дастлабки таржималаридан сунгги китобларигача хамиша зукко узбек укувчиларининг диккат марказида булиб келган ва бундан кейин хам шундай булиб колишига шубха йук.

Чунки, утган йиллар давомида булиб утган ва утказилаётган тадбирлар буни тасдиклайди. "Буюк адиб ва жамоат арбоби Чингиз Айтматов таваллудининг 90 йиллигини кенг нишонлаш туFрисидаги Узбекистон Республикаси Президентининг карори"да белгилаб берилган вазифалар улуF адибнинг улмас бадиий мероси халкларимиз уртасидаги асрий дустлик муносабатларини мустахкамлаш учун янада мухим ахамият касб этишини курсатиб турибди.

Чингиз Айтматов хакидаги берилган маълумотларга кулок тутиладиган булса, унинг китоблари ЮНЕСКО нинг эътироф этишича XXI аср арафасида 168 мамлакатда 830 марта, жами 672 миллион нусхада чоп этилган. Бугунги кунда эса расмий ва норасмий мамлакатларнинг сони аллакачон 200 га етиб турган бир даврда бу курсаткичлар сони янада ортганига шубха килмаса хам булади. Туркий адабиётнинг бошка бир вакилининг асарлари бундай санокка хозиргача етиб бормаган.

Бундай куп нусхадаги усиш хар кандай мехнаткаш адибни миллий заминдан ажралмаган холда хам, бутун инсониятнинг энг илFор ёзувчисига айланиши мумкин эканлигини исботловчи абадий хакикатдир. Шу маънода Чингиз Айтматов дунё халкларини эзгулик ва бахтга чорловчи буюк феномен -узига хос такрорланмас адиб сифатида Шарк ва Гарб адабиёти мухлислари уртасида чукур хурмат козонишига сабаб булди.

Бундай мухаббат унинг дастлабки журналистик маколаларидан сунгги роман ва киссаларидаги образлар хаёти севги ва кувонч, каЙFу ва алам чексиз инсоний дардлар, OFриклар - сайёравий тафаккур, умумбашарий онг оркали индивидуал калб пиризмасидан утказилиб уз укувчиларига етказа олинганидадир.

Бугун хам, кеча хам инсоният фарзандлари дуч келаётган муаммолар борган сари кенгайиб ва чукурлашиб уни боши берк кучалар сари тизгинсиз етаклаб бормокда. Айникса, маFрур жарангловчи инсон деган номга ва инсон хаётига доF булиб тушаётган купдан-куп салбий иллатлар, миллатлар генофондига таъсир этаётган турли тиббий касалликлар хамда атроф мухит мухофазаси ва экологик муаммолар, илмий техник тараккиётнинг ижтимоий окибатларини бартараф этишда инсониятни кандай куч борган сари узи билиб билмасдан якинлашиб колаётган халокатидан асраб кола олади. Хуш бундай шароитда Инсон кандай йул танлаши керак?

Маълумки, инсон фалсафий тил билан айтганда бутун мохияти билан узида хам ижтимоий, хам табиий (биологик) омилларни мужассам этган буюк хилкатдир. Шу жихатдан уни турли касб эгалари узлариниг хаётий тажрибалари ва интеллектуал салохиятларидан келиб чиккан холда бахолаганлар. Агар унга бадиий тафаккур хам келиб кушиладиган булса, унинг кулами янада кенгаяди ва чукурлашуви табиий холдир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Буюк адиб Чингиз Айтматовнинг барча катта ва кичик асарлари етук узбек таржимонлари оркали аллакачон уз укувчиларига етиб борган. Забардаст танкидчи, зукко олим И. Гофуров уз вактида "Айтматов асарлари XX аср дунё китобхонини тарбиялаб келяпти. У миллий орбитадан туриб умумжахон орбитасига кутарилаолган ва хар бир асарини шу орбитадан туриб ёзолган санъаткор",- деб ёзган булса, яна бир олим, таникли журналист А. Мелибоев "Адибнинг бадиий тафаккури "Эверест" чуккиси, умумсайёравий микёсдаги тафаккур тимсоли"- деб бахо беради.

"Чингиз Айтматов ва Узбекистон"(2018) номли Хотира китобида 40 дан ортик таниыли шоир ва ёзувчилар, филолог, файласуф, сиёсатшунос ва хукукшунос хамда бошка мутахассисларнинг адиб хакидаги дил сузлари ва асарларининг узига хос талкинлари ифодасини топган.

Юкорида зикир этилган китоблардан ташкари, Илхом Ганиев ва Рустам Ибрагимовларнинг "Чингиз Айматов ва XXI аср" (2013), Ахмаджон Мелибоевнинг "Чингиз Айтматов: Давр. Инсон. Х,акикат"(2018), Сайди Умировнинг "Чингиз Айтматов-публицист ва мунаккид"(2018). Асил Рашидовнинг куплаб автобиографик ва танкидий тахлил меваси булган унлаб номдаги маколалари хамда рисолаларини келтириш мумкин.

Шунингдек рус тилидаги "Чингиз Айтматов навечно в сердцах узбекистанцев. Автор проекта и составитель Т.М. Курбанов. (2008) хамда

ёзувчининг узи ва машхур казок шоири ва сиёсатчи Мухтор Шохоновларнинг (1998 ва 2019) нашр этилган автобиографик характерга эга булган "Чуккида колган овчининг охи зори. Аср адоFида айтилган истиFфор" яна бошка куплаб тадкикотчларнинг номларни келтириш мумкин. Уларнинг хар бирлари буюк суз устасининг узлари билан боFлик булган вокеа ва ходисалар негизида адиб ижодига бахо берадилар.

Ёзувчининг бетакрор фалсафий тафаккури, айни пайтда жозибадор бадиий услуби натижасида унинг барча асарларидаги ижтимоий муаммолар хакида куплаб ижобий фикирлар билдирилган. Жумладан, таникли журналист, сиёсатшунос-файласуф Н. Жураев "миллий тафаккур, миллий турмуш тарзи, анъаналар, кадриятлар ва рухий олам оркали инсон калбининг энг нозик, хамма хам илFай олмайдиган, илFаган такдирда хам мукаммал ифода этиб беролмайдиган жихатларини кашф этиб, уни умуминсоний кадриятлар даражасига олиб чикди" - деб ёзади.

Нафакат асар нашр этилган дастлабки кунларда балки бугун хам куплаб бахс ва мунозораларга - сабаб булган асарларидан бири "Кассандра тамFаси"дир. Купчилик янги асарни Айматов фалсафий карашларининг улкан чуккиси деб бахолади, кимлардир эса уни кабул кила олмади ва рад этди. Таникли журналист Ахмаджон Мелибоевнинг ёзиши буйича В.Бондаренко исмли муаллиф "Наш современник" журналида босилган "Насл-насабини билмаган Чингиз" номли маколасида ёзувчини миллий адабиёт, халк манфаатларига нисбатан соткинликда, бу хам етмаганидек, кучирмачиликда, манкуртликда айблайди. Бадиийликдан йирок, хеч кимга кераги йук, адиб хаёлига келиб колган ва тутруксиз услубда битилган алмойи-алжойи гаплар йиFиндиси, дейишгача бориб етади.

Кескин, бирёклама бахо ва айни чокда бадиий тафаккурнинг юксак намунаси деб бахоланган асар бунчалик диккат-марказда булишининг куплаб сабаблари мавжуд. Бунинг учун энг аввало асар ёзилган конкрет вакт ва хукмбардор коммунистик мафкура якка хукумронлиги билан боFлик булган ижтимоий-сиёсий вазият, миллатлар тенглги аммо бир миллат вакилларига берилган шовенистик имтиёзлар хамда инсон хукуклари ва эркинликлари билан боFлик холатларни хам, албатта, эътиборга олиш лозим.

Шубхасиз бу роман гарчи фантастик вокелик асосида тукима образлар оркали бадиий тафаккур кучи билан яратилган куплаб Ч. Айтматов асарлари орасида узига хос уринга эга. Эътроф этайлик, илмий техник тараккиётнинг пириворд натижаси уларок бугун чексиз самода ойлаб ва йиллаб учиб юрган орбитал станцияларда фаолият олиб бораётган космонавтлар вакти келиб турли

субъектив сабаблар оркали келгусида асар кахромони Филофей сингари ерга кайтишдан бош тортиб колишлари мумкин эмасми? Якиндагина собик Иттифок мафкураси билан келиша олмай имкон булиши билан турли сабаблар билан чет элларга чикиб, сунгра уз юртига кайтмай, борган давлатларидан сиёсий бошпана сураган канчадан-канча фукаролар булгани сир эмас. Аслида Филофей образи оркали ёзувчи узи яшаган бутун бир тузум иллатларини аёвсиз ва шафкатсиз танкид килиб, улуFланган ва шарафланган тизимга маломат тошларини ёFдиради, тавба-тазарру оркали кечикиб булса хам уз муносабатларини билдиради.

Космонавт Филофей образи нафакат кишилик хаётини, бутун борликни узгартирувчи ва айни пайтда хар бир инсоннинг узи хакида уйлашига, узининг кимлгини, канака одамлигини, нималарга кодирлигини уйлаб куришига, англашига, узига узи бахо бера олиши каби ички маънавий кудратга, рухий иродага эга булишга даъват этадиган афсонавий, илмий тилда айтадиган булсак фантастик вокелик асосида яратилган бадиий образдир..

Бундай айбловларни бир четга суриб, асарни узига кайтадиган булсак, маълумки, унинг вокеалари бир неча кун ичида содир булади. Американинг "Трибюн" газетасида узини "само рохиби" деб атаётган рус олими Филофейнинг Рим папасига мактуби эълон килинади, бутун жахон оёкка туради, одамлар жунбушга келадилар.

Ёзувчининг бошка асарларида булгани каби бу асарда хам катта бадиий махорат фантастика билан реализмни уЙFунлаштирган. Аччик хакикат, кисмат шундан иборатки, Андрей Крильцов ерда уз хакикатларига одамларни эргаштираолмагач, самовий рохиб- Филофей булиб эксперимент ва FOяларни ердагиларга тушунтириш учун Рим папасига очик хат ёзади. Одамлар олис фазодан туриб ердаги хаёт, одамлар, авлодлар, зурриётлар такдирига аралашётган кимсани лаънатлайдилар. Филофейни ерда туриб куллаб -кувватлаган америкалик футуролог олим Роберт Борк оломон томонидан шафкатсизларча улдирилади. Х,олбуки, Гарвад уиверситети алломасининг бутун умри анашу эксзурриёт муаммосининг маFЗини чакишга каратилган эди.

Филофей ким, унинг Рим папасига мактуби нима хакда эди. Мактубдан англашиладики, уни бир вактлар уз туккан онаси (отасининг кимлиги номаълум) аёзли киш кунларидан бирида болалар уйи эшигига ташлаб кетади. "Ушанда, эслайди - Филофей, - калин кор эди. Мен эса уша субхи содик пайтини эс-эс биламан, десам, хеч ким ишонмайди, албатта. Лекин мен туFрисини гапираман. Ушанда кулоFимга онамнинг кадамлари остида корнинг Fарч-Fурч овози эшитилган. Ёдимда, онам уша киш куни, каллайи сахарда шоша-пиша кадам

ташлар эди. Эсимда, у безовталаниб мени 6aFp^a босар, дам-бадам сесканиб чучиб тушар эди, онам юрагининг куркинч аралаш гупиллаб урганини менинг нораста танам сезар эди...".

Андрей Крильцов укишни битиради, билимини кунт билан оширади ва уз устида тинимсиз ишлаб иктидорли биолог олим булиб етишади. Фанда кутилмаган кашфиётлар килади. "Х,а, менинг омадим чопди, - дейди у уз мактубида, - бу сохада манфаатдор ташкилотларнинг ёрдами хам чакки булмади, лекин бу хакда алохида гапирамиз, мен булсам, муваффакиятлардан илхомланганимдан, шиддат билан куч туплаган кавок арига ухшаб, фан пайкали устида парвоз килар эдим: мен кашфиётдан кашфиётга учиб, олдинлари хеч кимга маълум булмаган фикр-FOялар шавкинидан гангиб юрар, анашу сохада абадийлик сир-асрорининг муаллифи - Оллох таолонинг узини хам оркада колдиришга тайёр эдим. Мен илмий экспериментлар доирасида булса -да, ота оналар хохлашадими- йукми, кимнинг ёруF дунёга келишини, кандай туFилиши, кандай ота-оналардан туFилишини шахсан узим хал килар эдим, уларнинг уруFларидан нима ярата олишимни билишса эди..." (222-223 - бетлар).

Кибир, манманлик, шайтоний васваса. Ва нихоят узи эътроф этганидек Оллохни хам оркада колдиришга кандайдир ички ишонч, уни бошлаб куйган йулидан хеч кандай куч тухтата олмас эди.

А.Крильцов илмий изланишлар борасида акл бовар килмайдиган даражага етишади, чорва молларини сунъий кочиришга ухшаш, сунъий уруFлантириш йули билан ота оналари, насл-насаби номаълум одамларни яратиш мумкинлигини исботлайди.

"Х,ар кандай жиноят, ахлоксиз хатти-харакат ирсият утлокларида кайта униб чикиш фаслини кутиб ётади. Охир-окибат, аслидан кура юз чандон, минг чандон ёвуз, тажавузкор куч юзага келади ва унга гунохкор хам, гунохсиз хам дучор булади..." Чингиз Айтматовнинг "Кассандра тамFаси" асаридан англашиладиган асосий маъно - шу. "Мураккаб дунёвий фожеаларни,-деб ёзади О.Ёкубов асар сузбошисида,-буюк каламкашнинг сезгир калби хатто башоратчи футуролог олимлардан хам олдин пайкади" (3 - бет). Таъкидлаш лозимки, мутафаккирлар даврнинг ижтимоий, сиёсий, иктисодий, маънавий холатини чукур билиб, анализ килганлари боис куп вокеа-ходисаларни олдиндан кура билганлар.

МУХОКАМА

О. Ёкубов таъкидлаганидек, "Роман вокеаси ута шиддатли психологик можаролар ва тукнашувлар заминига курилган. Ер курраси ахлокий муаммолар

синаб куриладиган полигонга айланган. Инсоният халокат ёкасига бориб колган. Бу халокат ташкаридан келган эмас, балки бани одамнинг хатти-харакатлари, мунофиклиги, худбинлиги, ахлоксизлиги окибатида юзага келгандир. Дунё бедаво дардга чалинган, агар инсоният ижтимоий хасталиклардан фориF булмас экан, интиком мукаррардир". (4 - бет).

Агар романнинг ижтимоий табиатига жиддий эътибор берадиган булсак, унда технократ зомоннинг фожеалари, асорат ва иллатлари, кавм, миллат, жамият, тузум ва сиёсатларнинг таназзули синтезлашган. Тахлилчилар туFри таъкидлашганидек, бу роман фанлар чоррахасида яратилган. Унда тарих ва социология, сиёсатшунослик ва футурология, психология ва генетика, биология ва социология, зоология ва ихтиология, география ва астрономия каби унлаб фанларнинг энг сунгги ютуклари бадиий синтез килинган. Бу романни тушуниш ва хис килиш учун укувчидан юксак интеллект талаб килинади.

Юкорида таъкидлаганимиздек романнинг бош кахромони Андрей Крильцов - фашизмга карши уруш йилларида етимхона эшиги олдида колдириб кетилган ташландик бола. Етимхонада чакалокка Андрей Андреевич Крильцов деб ном беришади. Она ва ота мехрини курмай етимхонада усган. У Руза шахрининг чеккасидаги Малеевка кишлоFидаги 157- болалар уйида тарбияланади. Музика укитувчиси ва маъмур Вава холанинг нимагадир сирли ишоралари ва талант, истеъдодига булган ишончни шакллантириши эхтимол унинг бундан кейинги хаётини бутунлай узгартириб юборган булиши мумкин.

Медицина институтида укиб юрган кезлари унинг хаёлини хомиладорлик муъжизаси ва одамнинг дунёга келиш сир-асрорлари кизиктиради ва у генетика буйича олим, академик, катта бир илмий даргохнинг рахбари булиб етишади. У узок йиллар давомида утказган тажрибалари якунида махкума аёллар корнида ота-она, кариндошнинг тайини йук иксзурриёт етиштиради. Бундай манкуртларни етиштириш собик комфирка эътиборини тортади. КПСС МКнинг мафкуравий масалалар ва халкаро коммунистик харакат буйича секретари Вадим Конюхов билан булиб утган сухбатда бунарса янада ойдинлашади: "Иксзурриёт уз умрини утаган эски дунёни келажакда купориб ташлаш баробарида янги дунёни бунёд этажак, - дейди у ишонч билан (237- бет).

Аёли Евгения эрининг бу мудхиш кашфиётига карши. Махкума Руна билан булиб утган киска сухбат уни узил кесил ердаги хаётдан умидини сундиради. Чунки махкума аёл исён сифатида узини сувга Fарк этади. ЁлFиз колган Андрей Крильцов узини фазовий рохиб деб эълон килиб, Филофей лакаби билан космосга чикиб кетади. Самода Филофей эксперимент ва FOялари билан параллел холда ерда Роберт Берк саргузаштлари, яъни сайловда кандай килиб

оммани ишонтириш муаммоси берилган. Бу билан Ч. Айтматов табиат ва жамият конунларини киёслайди. Табиат, генетика конунлари бузилган ерда, жамиятда фожиа, таназзул содир булади. Чунки азалдан табиат уз ишини билиб килади. Самовий рохибнинг Рим папасига хати бу - бутун инсониятга мурожаат, улуF хавфдан огохлантириш хам.

НАТИЖАЛАР

Романнинг марказий FOяси иккинчи бобнинг "Рим папасига" деб номланган кисмиида XX асрнинг бутун ижтимоий сиёсий, иктисодий, фанний, социал муаммолари сифатида бадиий ва фалсафий акс эттирилган. Андрей Крильцов - Филофей уз тажрибаларининг ахлокий, тарихий нуктаи назардан зарарли эканини билади: "Мен шунга амин булдимки, инсон хомиласи она корнидаги ривожининг биринчи хафталарида узининг келажаг хаёти кандай кечишини ички хис билан сезиш ва такдири азалга уз муносабатини билдириш имкониятига эга булар экан. Агар эмбрионнинг кисмати келажак хаётда ёмон кечадиган булса, хомила узининг ёруF дунёга келишига каршилик килар экан.

Мен эмбрионда шундай сигнал-нишон топдимки, эмбрион туFилишга салбий муносабатда булса узидан нишон, яъни сигнал беради. Бу сигнал тугилишни хохламайдиган болага хомиладор аёлнинг пешонасида кичкинагина рангли доF шаклида куринади. Мен бу доFни Кассандра тамFаси деб, кунгилсиз сигналлар бериб турадиган хомилани кассандра-эмбирон деб атадим" (26- бет).

Филофей самодан туриб Рим папаси оркали хамма китъаларга мурожаат киларкан, уз FOя-экспериментларини келажак учун энг зарур, эртага содир булажак фожиаларнинг олдини акл-идрок билан олиш деб хисоблайди. У уз FOяларига тарихий мисол ва асос хам топади. Рим папасининг шахси ва обруйига эхтиром билдириб, "шунинг учун хам мурожаат этаяпманки, Сизнинг шахсингиз Ер куррасида яшайдиган жуда куп сонли кишиларнинг ахлокий имон -эътикодлари ва маънавий кадриятларини узида мужассамлаштиргандир", (28 -бет)деркан, ута усталик билан уз кашфиёини ерликларга сингдирмокчи булади.

У кассандра-эмбрионлар берган ахборотни шундай ифодалайди: "Эрк менда булса, мен туFилмасликни афзал курган булур эдим. Сиз юборган сурокларга сигналлар жунатяпман, сиз бу сигналларни укисангиз, келажакка мени ва бинобарин, менинг кариндош-уруFларимни аччик такдир, шурпешоналик кутаётганини билиб оласиз " (27-бет).

Филофей уз мурожаатида туFилажак болани келгусида нималар кутажаги она корнида бир хафталик булганида аёнлашади дейди: "Эндигина хомила шаклини олган инсон боласининг кисмати келажакда дунёда уни пойлаб турган

азоб-укубатлар - нажотсиз кашоклик ва касалликлар, зуравонлик, иллатлар ва хурликлар исканжасига тушажак" (30-бет).

Яна,"Кассандра тамFаси- дунёнинг охир булиши якинлашаётганини она корнидаёк бутун борлиFи билан ва умидсизланиш хисси ила кутаётган охирзамон хомиласининг кадр орти овозидир. Бу эса хомилада яшашга табиий интилиш хиссини сундиради.

Эндиликда шу кунларда индустриялашиб булган жамият шароитида бундай холатни дунёдан яшириб булармиди? Йук, албатта, бундай яшириш инсониятга карши, уз-узларимизга карши, жиноят булур эди" (33-34- бетлар).

Филофейнинг хати шу кадар илмий, мантиклики, уни унча-бунча одам инкор этолмайди. У хар бир даъвосига ердан, одамзод килмишидан мисол, асос келтиради ва уларни шундай таърифлайди:

"бирон киши томонидан килинган ёвузлик,- дейди у, - шу кишининг жисмоний йуколиши билан, хаёти суниши билан тугамайди, балки генетек урмонда азалий уруF шаклида сакланиб колиб, эхтимол булмиш соатни кутади ва белгиланган вактда портлайдиган минага ухшаб узини намоён килади" (35-бет). Бу - инкор килиб булмайдиган, генетика ва психоанализ, тарих исботлаб берган аччик хакикат. Кучма маънода эмас, балки чин маънода чекланган Совет кушинларининг АфFOнистонда олиб борган харакатлари туFрисида сузлайди.

Филофей ер юзида пайдо булган ижтимоий кескир муаммоларнинг асосини, илдизини инсоннинг уз ичидан, эхмоли бади, шухрат ва хокимятга интилиш инстинктидан излайди.

Хдкикатан хам, Филофейнинг изтироблари бугунги XXI асрда яшаётган интелектуал шахснинг энг биринчи муаммосидир: "Буларнинг хаммасининг манбаи каерда? Булар Fорда тириклайин кумилганларга ут куйган ибтидоий одамларданмикин ёки буFиб улдираётганда курбонининг кийнокларидан шахвоний лаззатланадиган васвасаларданмикан, минг йиллар давомида жахолат ва шафкатсизликларнинг иблисона жаханнамидан утган канча-канча золиму берахмлардан келиб чикадимикин; ва азалдан давом этиб келаётган анашу узундан-узок руйхатда жаллод хоннинг ёнида жаллодлик килганларни ёки уз тажрибаси билан бизга таниш булган, партия галалари орасида мутаассиб Fазобнок жарчиларни, балконлар ва минбарлардан туриб бор вужуди билан томоFини йиртиб-кичкириб, инкилоб ва уруш оловини ёккан, жон-жахди билан хокимятга ёпишиб каттарок амалга минган сари кутуриб кахр-Fазабга тулган рахбарларни эсламай булармиди?" (36-бет).

Шу тарика Филофей кассандра тамFаси устида бутун бир системавий тажрибалар утказади. Ер юзида булиб турган ижтимоий, иктисодий фожиалар

куламининг кенглиги, мусибатларнинг чеки куринмаслиги учун она корнида эмбрион шаклида булган бола туFилишни истамайди деган FOяни исботлашга уринади.

ХУЛОСА

Мактуб сунггида Андрей Крильцов - Филофей 15 га якин бугун хам инсоният хаётига хавф солиб турган умумбаширий муаммоларга диккатимизни каратади ва шундай дейди:

"Буларнинг хаммаси одамлар дастидан. Одамзоднинг бошига тушаётган мусибатлар авлоддан-авлодга ортиб бормокда. Ва буларнинг хаммасида барчамиз иштирокчимиз. Мана нихоят, Илох бизни жаханнам лабида тухтатиб, кассандра тамFаси оркали узи хакида нишон бермокда...".

Филофей шахсий хаётидан айрилган, суккабош, аслан ташландик, мехрсиз усгани боис хам оламга роботдек муносабатда булади. Унинг Рим папасига ёзган хатидаги ижтимоий-иктисодий, маънавий, социал муаммолар ер юзида мавжуд хамда келажакка тайин хавф солиб турибди. Бу хакикатни сайрамиздаги бирор зот инкор эта олмайди. Аммо муаммонинг ечими инсоний эмас, манкуртона, роботона. Отаси ва онаси, кавм-кариндоши, дини ва миллатининг тайини йук иксзурриёт билан бу фожиаларнинг олдини олиб булмайди.

Ч.Айтматов айтмокчи, дунё шундай танг, мураккаб, хатарли ахволга келиб колганки, фидойи, жасоратли, иймон-эътикодли, халол ва мехнаткаш инсонлар канча уринмасин, кургулик ва иллатлар кун, соат, лахза сайин купайиб бормокда.

Ер юзида одамзод шу даражада кутуриб, давр технократлашиб кетдики, инсон энди ер ости, сувлик ва космосни хам уз холига куймокчи эмас. Бу ходиса "Кассандра тамFаси" романида узини кирFOкка уриб, халок килган китлар галаси мисолида санъаткорона тасвирланган. Китларнинг уз-узини улимга махкум этиши ер юзида яшаб виждонсизлашаётган, доллархудолик килаётган, табиат конунларини назар писанд килмаётган, ахлоксизликни учига чикарган нафс бандаларига карши исён, улуF хавфдан огохликдир.

REFERENCES

1. "Буюк адиб ва жамоат арбоби Чингиз Айтматов таваллудининг 90 йиллигини кенг нишонлаш туFрисидаги Узбекистон Республикаси Президентининг карори". 2018 йил, 2 апрель.

2. О. Ёкубов. Чингиз Айматовнинг фалсафий башоратлари. // Чингиз Айтматов. Охирзамон нишоналари. - Т, 2007. 3- бет.

3. Илхом Ганиев, Рустам Ибрагимов. Чингиз Айтматов ва XXI аср. Т, '^^dem^sr" 2013.

4. Ахмаджон Мелибоев. Чингиз Айтматов: Давр. Инсон. Хдкикат. Т: Гафур Гулом номидаги нашриёт матбаа- ижодий уйи, 2018,159 - бет.

5. Чингиз Айтматов навечно в сердцах узбекистанцев. Автор проекта и составитель Т.М. Курбанов. Ташкент, "NOSIR" 2008.

6. Чингиз Айтматов, Мухтор Шохонов. Чуккида колган овчининг охи зори." Zabajad Media". Тошкент, 2019. 282 - бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.