Научная статья на тему 'ЎҚУВЧИЛАРДА МУСТАҚИЛ ФИКРЛАШНИ ШАКЛЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ'

ЎҚУВЧИЛАРДА МУСТАҚИЛ ФИКРЛАШНИ ШАКЛЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

1012
98
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мукаммал / мушоҳада / глобаллашув / тенденция / толерантлик / демократик / инсонпарварлик / индивидуаллик / эркинлик / хислат / жараён / мерос / малака. / perfection / observation / globalization / trend / tolerance / democracy / humanity / individuality / freedom / character / process / heritage / qualification.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ергашова Гулчеҳра

Мақолада умумий ўрта таълим муассасаларида ўқувчилар мустақил ишларни ташкил этиш ва уни илмий-услубий жиҳатдан самарали бошқариш усуллари бўйича фикр-мулоҳазалар билдирилган. Ўқувчиларда мустақил фикрлашни шакллантиришдаги самарали усулларнинг аҳамияти ва муҳим шартлари асослаб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METHODS OF FORMATION OF INDEPENDENT THINKING IN STUDENTS

The article provides feedback on the organization of independent work of students in general secondary education and its scientifically and methodologically effective management. The importance and important conditions of effective methods in the formation of independent thinking in students are substantiated.

Текст научной работы на тему «ЎҚУВЧИЛАРДА МУСТАҚИЛ ФИКРЛАШНИ ШАКЛЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ»

УЦУВЧИЛАРДА МУСТАКИЛ ФИКРЛАШНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

УСУЛЛАРИ

Гулчехра Ергашова

Тошкент вилояти Чирчик шахридаги 6-умумий урта таълим мактаби

Аннотация

Маколада умумий урта таълим муассасаларида укувчилар мустакил ишларни ташкил этиш ва уни илмий-услубий жихатдан самарали бошкариш усуллари буйича фикр-мулохазалар билдирилган. Укувчиларда мустакил фикрлашни шакллантиришдаги самарали усулларнинг ахамияти ва мухим шартлари асослаб утилган.

Калит сузлар: мукаммал, мушохада, глобаллашув, тенденция, толерантлик, демократик, инсонпарварлик, индивидуаллик, эркинлик, хислат, жараён, мерос, малака.

METHODS OF FORMATION OF INDEPENDENT THINKING IN

STUDENTS

Gulchehra Ergashova

Comprehensive school No. 6 in Chirchik, Tashkent region

ABSTRACT

The article provides feedback on the organization of independent work of students in general secondary education and its scientifically and methodologically effective management. The importance and important conditions of effective methods in the formation of independent thinking in students are substantiated.

Keywords: perfection, observation, globalization, trend, tolerance, democracy, humanity, individuality, freedom, character, process, heritage, qualification.

КИРИШ

Укувчилар мустакил ишларини ташкил этиш ва уни илмий-услубий жихатдан самарали бошкариш нафакат таълим-тарбия жараёнида, муболаFасиз айтиш мумкинки, ёш авлодни миллий мустакиллигимиз инъом этган буюк-неъмат-инсон хак-хукукларини том маънода химоялашни кафолатлаш ва унинг уз хохиш истаги билан онгли касб танлаш ва мустакил Ватанимиз

мустакиллигини мустахкамлашда уз улушини кушишида хам катта яратувчилик ахамият касб этади.

Маълумки, бугунги кунда юз бераёттан вокеалар микёсининг узгариши шароитида укув дастурларини ишлаб чикувчилар, сиёсатчилардан бошлаб, то синфда болалар билан бевосита ишлаётган барча педагогларга кадар болаларни келажакдаги хаётлари самарали, таъминланган ва омадли булишига яхши тайёрлаш масаласи хар качонгидан хам долзарб эканлигига амин булмокдалар.

Тарих укитишнинг назарий асосларини чукур эгалламай туриб укитишни илмий асосда ташкил килиш, таълим-тарбия ишларини узвий бирлигига эришиш, умуман тарих укитишни, мустакил фикрлашни шакллантириш, укитиш усулларини доимо такомиллаштириб бориш вазифасини муваффакиятли хал килиб булмайди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Укувчиларнинг мустакил фикрлашини такомиллаштириш буйича мамлакатимизда Т.Тошпулатов, Я.Гаффоров, К,.Шоназаров, Ш.Мардонов, Ж.Усаров, С.Матчонов, З.Нишонова, У.Ходжамкулов каби олимларнинг илмий -педагогик фаолиятларида куплаб услубий таъминотлар келтирилган.

Республикамизда чоп этилаёттан педагогик даврий нашрлар ("Халк таълими", "Узлуксиз таълим", "Педагогик таълим", "Мактаб ва хаёт" журналлари, "Маърифат" газетаси ва б.)да мустакил фикрлаш ва укувчиларнинг мустакил фикрлашини шакллантириш масаласига кенг эътибор каратилмокда. Масалан, З.Нишонованинг "Мустакил фикрлаш ижодиёт сари куйилган кадам" маколасида мустакил фикрлаш ижодий кобилиятни ривожлантириш воситаси сифатида тахлил этилади. Муаллиф укувчиларда ижодий тафаккурни шакллантириш учун уларда дивергент тафаккурни ривожлантириш керак, яъни уларни битта муаммони турли йуллар билан ечишга ургатиш лозимлигини таъкидлаб утади. Мустакил фикрлашнинг бу усули укувчиларда креативликни шакллантиришга ёрдам беради. Мустакил ижодий фикрлашни ривожлантириш учун ишлаб чиккан машFулотларидан мисоллар келтиради. Бирок маколадаги асосий узак тушунчалар - "мустакил фикрлаш", "ижодий фикрлаш" ёки муаллифнинг нуктаи назари буйича "мустакил ижодий фикрлаш"га аник таъриф берилмайди. М.Зайнитдинованинг "Укувчиларнинг мустакил фикрлаш фаолиятларини ривожлантириш омиллари" маколасида эса, бошлаетич синф укувчиларида мустакил фикрлашни шакллантиришни уч боскичда амалга ошириш зарурлиги курсатиб берилган.

Биринчи боскичда таълимнинг биринчи кунларидан бошлаб укувчиларни мустакил харакат килишга, доскага туFри ва хаттоки, нотуFри булса хам эркии харакат килишга ургатилади.

Иккинчи боскичда укувчиларда билим, куникма ва малакаларни шакллантириш жараёнига утилади. Бунда укувчи унга берилган масалада нима маълум ва номаълум эканлиги хакида фикр юритиши; масалани киска баён этиб бера олиши, унинг шартини туза олиши, шартини тахлил кила билиши хамда масаланинг тулик матнини туза олиш малакасини эгаллаши мухимдир.

Учинчи боскичда эса, масаланинг шартини узгартириш ва уни ечинг топшироти берилиши мумкин. Укувчи илгари узлаштирган билим, куникмалари асосида мустакил, ижодий фикрлаган холда масалани еча олиш куникмаси малака даражасига усиб утади.

МУ^ОКАМА

Мазкур муаммони узлуксиз давом этаётган ахборотлар гирдоби янада мукаммаллаштирмокда. Бугун укувчиларга имкониятларимизга караб бера оладиган ахборотлар улар бутун таркибининг жуда оз кисмини ва уларнинг бутун хаёти давомида керак буладиган ахборотнинг факат кичик кисмини ташкил этади. Демократик ва иктисодий жихатдан сермахсул хаётга укувчиларни кандай килиб яхширок тайёрлашимиз мумкинлиги хакидаги энг мухим савол бугунги кун укувчиларининг диккат марказида булиши зарур. Бошкача килиб айтганда, укувчиларнинг асосий вазифаси кандай килиб укувчиларнинг самарали укиш ва мустакил фикрлашга урганишни узлаштириб олишига эришиш булмоFи лозим. Яъни укувчилар янги ахборотга дуч келганда, мустакил тафаккур оркали мушохада юрита олиш куникмасини эгаллаши керак. Илмнинг барча сохаларида ахборотлар селдек окиб келаётан хозирги даврда улар мазкур ахборотлардан узлари учун фойдали булган жихатларини куриб чикиб, уз тасаввурларига мувофик ахборот ва фикрларни мустакил равишда бахолашни урганишлари лозим. Улар янги фикрларни хар томонлама куриб чика олишлари, мазкур ахборотларнинг киммати ва аниклигига доир хулосалар чикаришлари, уз максад ва талаблари асосида фикрларнинг умумий кимматини белгилай билишлари лозим.

Узбекистон Республикаси биринчи Президенти таъкидлаганидек, "....болалар кайси синфдан бошлаб мустакил фикр юрита бошлайди. Умуман мактабларда болалар мустакил фикр юритишга ургатиладими? Демократик жамиятда болалар, умуман хар бир инсон эркин фикрлайдиган этиб тарбияланади. Агар болалар эркин фикрлашни урганмаса, берилган таълим

самараси паст булиши мукаррар". Укувчиларнинг мустакил фикрлай олиши катта ахамиятга эга булиб, укитувчиларнинг эса асосий вазифалари укувчиларда мустакил фикр юритиш куникмаларини хосил килишдан иборатлигини яхши тушунишса-да, бирок тажрибада унга риоя килмасликларини хам таъкидлаб утади. Бундан шу нарса яккол куринадики, хар бир фаннинг узига хосликларидан келиб чикиб, укувчиларнинг мустакил фикрлашини шакллантиришдаги имкониятларини очиб бериш бугунги кун учун жуда мухим.

Хрзирги вактда ахборотларнинг жадаллик билан кенгайиб бориши, "жахон таълим тизими доирасида маданиятларни узаро айрибошлаш жараёнида ахборотлашган жамиятга утилиши" укувчиларда мустакил фикрлашни шакллантириш оркалигина турли ахборот хуружларидан самарали химоялана олиш имконини беришини хам айтиб утиш зарур. Шундай бир вазиятда инсон уз мустакил фикрига, собит эътикодига, узи таяниб яшайдиган хаётий-миллий кадриятларига, шаклланган дунёкараш ва мустахкам иродага эга булмаса, хар турли мафкураларнинг босимига, уларнинг гох ошкора, гох пинхона куринишдаги тазйикларига бардош бериши амримахол.

Тафаккурни мустакиллик талабларига хамда хозирги ахборотлар технологияси хаётнинг барча сохаларига шиддат билан кириб келаётган, бутун дунёда глобаллашув тенденциялари кучайиб бораётган давр талабларига мослаштирмасдан туриб, жамиятдаги ижтимоий иктисодий хамда маънавий-маърифий ислохотларни юкори суръатларда ва муваффакиятли давом эттириш мушкул. Бундан ташкари, йилдан-йилга кучайиб бораётган ракобат, баъзи давлатларнинг жуFрофий-сиёсий хуружи ва мафкуравий тазйиклари, ахборотлар хуружи, диний-экстремистик ташвикотларнинг бугунги холати нафакат миллий мустакилликни, хатто, миллий айниятни мухофаза килишни долзарб масалага айлантирмокда. Ахолининг муайян кисми, айникса, тажрибасиз ёшлар турли сохта шиорлар, чакириклар, халкимизга ёт, бузFунчи FOялар таъсирига тушиб колишнинг олдини олиш учун аввало, уларни мустакил, танкидий, эркин фикрларга ургатиш, улар тафаккурини ижобий мазмундаги бунёдкорликка йуналтириш лозим. Факат эркин ва мустакил, танкидий ва ижодий фикрлай оладиган кишилардагина мутаассибликка, турли бузFунчи FOяларга нисбатан мафкуравий иммунитет вужудга келади.

Айнан укувчиларнинг мустакил фикрлашини шакллантириш оркали демократик ва инсонпарвар жамият учун асосий кадрият саналган "жамият хаётида фаол иштирок этиш", "хамкорлик", "индивидуаллаштириш", "онгли интизом", "толерантлик", "кадр-киммат", "эркинлик" каби тушунчалар хаётда уз

амалий тасдотини топади. Шу билан бирга, мазкур кадриятларни амалга ошириш оркали укувчиларда мустакил фикрлаш куникмалари шаклланади.

Демократик жамиятни барпо этиш учун унинг хар бир аъзоси жамият хаётида фаол иштирок этиши лозим. Бу фукароларнинг жамиятдаги муаммоларни билиши ва уз ишончларини саклаб кола олишларини билдиради. Мустакил фикрлай оладиган шахсларгина, демократик жамият хаётида фаол иштирок эта оладилар.

Демократик жамиятда хамкорликдаги аъзолар орасидаги тенглик куллаб-кувватланиши зарур. Шахс бошкалар билан хамкорлик килиши учун унинг узи мустакил ташаббусни намоён эта олиши, уз фикрига бошкаларда ишонч хосил килдира олиши лозим. Демак, эркин фикрлай олиш самарали хамкорликнинг асосидир.

Демократлаштиришда индивидуаллик жамият олдидаги масъулиятлилик билан уЙFунлашади. Эркин фаолият курсатишга эга булиш шахс учун тарихий, ижтимоий ва ахлокий кадрият булиб, унинг индивидуаллигининг намоён булиши ва жамият тараккиёти даражасининг мезонидир. Шахс эркинлигини поймол этиш, унинг онги ва хулк-атворини бир колипга солишга интилиш, индивидларни жамият, давлатни бошкариш ишларидан амалда четлатиш шахс камолотига салбий тасир курсатиш билан бирга тараккиётни хам секинлатади, турFун холатга келтиради ва хатто таназзулга олиб келади. Шу билан бирга индивидуаллик шахс узининг хатти-харакатлари учун жавоб бера олишини таълаб этади.

Индивидуаллик - мустакил фикрлашнинг мухим шарти. Эркин жамиятда фикр ва карашлардаги хилма-хилликни тушуниш хамда шунга интилишни ривожлантириш зарур. Демократик жамиятда эркин фикрлай оладиган шахслар кадр - кимматга эга буладилар. Уз навбатида, улар бошкаларнинг интилиш ва фикрларини кадрлай оладилар. К,адр-киммат шахснинг ижтимоий ва маънавий эркинлигининг мухим томони сифатида юзага чикади.

Эркинлик - мустакил фикрлаш учун куйилган биринчи кадамдир. Мустакил фикрнинг мавжудлиги ва ривожланиши куп жихатдан укувчиларнинг эркинлик даражасига боFлик. Мустакил фикрлашни шакллантириш ва ривожлантириш учун укувчиларнинг индивидуал ва жамоавий даражада эркинлигига эришиш зарур. Чунки мустакил фикрлаш шахснинг хислати сифатида хар кандай фаолият турида индивидуал ва жамоавий ютукларга эришишда юкори курсаткични таъминлайдиган мухим омиллардан бири булиб колади.

НАТИЖАЛАР

Мустакил фикрлаш жамият инсонга яратиб берган имконият ва эркинликларнинг махсули ва иньикосидир . Фикрлаш эса, шахс билиш фаолияти жараёни булиб, вокеликни бевосита ва умумлашган холда акс эттириш билан характерланади. Фикрлаш фанлараро тадкикотларни, комплекс фанларни узида мужассамлаштиради.

Фалсафа материя билан боFликликда фикрлаш ёрдамида дунёни билишнинг йуллари ва имкониятларини урганади. Формал мантик фикрлашнинг асосий шакллари (тушунча, хукм, хулоса)га эътибор каратади.

Фикрлашга оид тадкикотларнинг ижтимоий жихати турли жамиятларнинг ижтимонй тузилиши билан бoFликликда фикрлашнинг тарихий ривожланиш жараёнини тахлил килиш билан тавсифланади.

Физиология эса, фикрлаш ходисасини аниклаштирувчи аклий механизмларни урганади.

Кибернетика эса, инсоннинг фикрлашига фаолиятда мухрланадиган ахборот жараёни сифатида карайди.

Психология фикрлашни билиш фаолияти сифатида урганади хамда фойдаланилаётган воситаларнанг характери ва умумлашган даражасига, субъект учун янгилигига боFликликда фикрлашнинг турларини дифференциялайди.

Педагогика фикрлашни фалсафий, физиологик, психологик жараён эканлигини эътироф этган холда, уни шакллантиришнинг шакл, метод ва воситаларини урганади ва амалиётга татбик этади.

Фикрлаш-аклий фаолият махсули. Энг асосийси, фикрлаш-меросий тушунчи, у барча инсонларга хос. Фалсафий, педагогик, психологик адабиётларда фикрлашнинг бир канча турлари ажратиб курсатилади. Х,ар бири узининг тадкикот объектидан келиб чиккан холда кайси бирларини асосий деб карашга мойилдир. Жумладан, фалсафий, психологик, педагогик луFатларда фикрлашнинг куйидаги турлари ажратиб курсатилади: мантикий, абстракт (мавхум), умумлашган, назарий, техник, репродуктив, ижодий (продуктив), тизимли, категориал, индуктив, дедуктив, алгоритмик, танкидий ва бошкалар. Бирок хеч бирида "Мустакил фикрлаш нима?" деган саволга жавоб мавжуд эмас ва хатто фикрлаш турлари каторига киритилмайди. Чет эл даврий нашрлари, педагогик ва психологик адабиётларида хам мазкур тушунчанинг мукаммал таърифи кузга ташланмайди.

ХУЛОСА

Замонавий методлар ёки интерфаол усуллар, укитишнинг самарасини оширишга ёрдам берувчи технологик тренинглар укувчилар талабаларда мантикий ижодий, танкидий мустакил фикрлашни шакллантиришга ёрдам беради.

Булардан ташкари хозирги интеграциялашган шароитда укувчи ёшларнинг атроф мухитга нисбатан мустакил фикрларини шакллантиришда экологик таълим тарбиянинг хам ахамияти каттадир. Чунки экологик таълим -тарбия умумий таълимнинг узаро алокадорлиги, инсонни унинг ураб турган табиатга нисбатан маъсулияти туFрисидаги умумий тасаввур ва мустакил фикрлаш асосларини шакллантиришга асослангандир.

REFERENCES

1. Gafforov Ya. X. (2020). Methods for developing a system of teaching history and increasing the effectiveness of history teaching. Индия. EPRA International Journal of Multidisciplinary Research. 2020, 108.

2. Гаффоров. Я.Х. Мактаб ислохати ва укитиш методларини такомиллаштириш. Science and education. Sgientific Journal. 2020, 482.

3. Toshtemirova S. A. (2020). Ta'lim sifati va uni demokratlashtirish ilmiy muammo sifatida // Uzluksiz ta'lim. № 1 (86). - S.5

4. Гайдаров С. Узбекистон тарихи фани дарслари самарадорлигини оширишда тасвирий санъат воситаларининг роли. "Science and Education" Scientific Journal September 2020/Volume 1 Issue 6. Page 174-179.

5. Гайдаров С. Педагог-укитувчиларда ахборот-коммуникация куникмасини шакллантириш асослари. "Science and Education" Scientific Journal Oktober 2020 / Volume 1 Issue 7. Page 610-617.

6. Тошев, С. (2020). Узбекистоннинг совет мустамлакачилиги даври тарихини урганишда турк тилидаги манбаларни урни. In Тарихий манбашунослик, тарихнавислик, тарих тадкикотлари методлари ва методологиясининг долзарб масалалари (pp. 121-127)

7. Тошев, Солежон Ахматжонович. (2020). ТУРКИЯДА МАРКАЗИЙ ОСИЁ ТАРИХИНИНГ УРГАНИЛИШИ. Science and Education, 1(7), 625-631

8. Тошев, Солежон Ахматжонович.(2020). Узбекистон совет мустамлакачилик даври тарихининг Туркияда урганилиши. Утмишга назар.2(2-махсус сон). 347353

9. Gafforov Ya.X. (2020). Important aspects of environmental education in the education system. EPRA International Journal. of research & development. India. 2020. 97.

10. Abdurakhmanova, J. N. (2020). The policy of tolerance in Uzbekistan (in the case of Greeks). International Journal on Integrated Education, 2(5), 212.

11. Жуммагул Номозовна Абдурахманова, Саодат Абдурашидовна Тоштемирова.(2020). Инновацион технологиялар ва ахборот маданиятини шакллантириш педагогиканинг долзарб масалаларидан бири. Science and Education.1(7). 436-442

12. JI Suyundikovich. (2020). TARIXNI O'QITISH METODIKASI RIVOJLANISHI TARIXIDAN. Fan va ta'lim, 1 (5), 195.

13. Toshtemirova, S. (2020). Factors Affecting the Quality of Education and the Importance of the Education Cluster to Address Them. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(4), 151-156.

14. Mardonov, S., Toshtemirova, S., Ahmadjonov, B., & Koshanova, N. (2020). Structure and Mechanisms of Action of the Educational Cluster. International Journal of Psychological Rehabilitation, 24(7), 8104-8111.

15. Н.С. Кенжаева (2019). Научное изучение Памира в 1923-1928 гг. при участии Материалы международной научно-практической конференции "Социально-экономическое и культурное сотрудничество Таджикистана и Узбекистана: история и современность. С. 291-295.

16. Н.С. Кенжаева (2019). Вклад российских ученых в изучение Памира и Припамирья в составе Таджикской комплексной экспедиции 1932 года. Гуманитарное измерение в истории российско-узбекистанских связей. С. 79-86.

17. Toshtemirova, С., Жолдасов, И. (2019). Бiлiмдi адамгершшкке баулу идеясыныц кажетлп // "Actual problems of society, education, science and technology: status and prospects of development" collection of scientific papers of the ii international scientific-practical conference. Актубе. P. 17-23.

18. Раимова, А. (2020). Эвакуация центров науки и культуры в Узбекистан в годы Второй мировой войны. Science and Education, 1 (7), 600-609.

19. X,. Жураев (2019). Бухоро Халк Совет Республикасида миллий театр ва кино саъати (1920 - 1924йй). КарДУ хабарлари. 1-сон, 48-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.