Научная статья на тему 'Ўқувчи-ёшларда ижодий фикрлашни шакллантириш ва ривожлантириш'

Ўқувчи-ёшларда ижодий фикрлашни шакллантириш ва ривожлантириш Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1805
279
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фикрлаш / узлуксиз таълим / таълим тизими / ижодий ва танқидий фикрлаш / ўрганувчилар / ижодий топшириқлар / малака ва кўникма / шакллантириш ва ривожлантириш / мышление / непрерывное образования / система образования / творческое и критическое мышление / обучающиеся / творческие задание / умения и навыки / формирование и развитие

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ибрагимова Гулсанам Нематовна, Сидикова Асия Бахтияр Қизи

Мақолада узлуксиз таълим тизимида ўқувчиларнинг ижодий ва танқидий фикрлашини шакллантириш ва ривожлантириш масалаларининг аҳамияти кўриб чиқилди. Ижодий-танқидий фикрлашни ривожлантириш бўйича шакл ва усуллар берилган. Ўқувчи-ёшларнинг билиш фаолиятини ривожлантиришга қаратилган, ижодкорлигини ривожлантирувчи, уларнинг мустақил ишлашларига имкон берувчи ва ҳозирги кунда узлуксиз таълим тизимида кенг қўлланилувчи метод ва усуллар таснифи келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ ТВОРЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ У УЧАЩИХСЯ

В статье рассматривается необходимость формирования и развития творческого и критического мышления у учащихся в процессе непрерывного образования. Рассматриваются формы работы над развитием творческих умений. Приводится описание методов и приемов, которые приобщает учащихся к познавательной деятельности, развивают их творчество, самостоятельность и широко используются в непрерывном образовании.

Текст научной работы на тему «Ўқувчи-ёшларда ижодий фикрлашни шакллантириш ва ривожлантириш»

Ибрагимова Гулсанам Нематовна,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Умумий педагогика» кафедраси доценти, педагогика фанлари буйича фалсафа доктори;

Сидикова Асия Бахтияр к,изи,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Педагогика назарияси» йуналиши 1-боск.ич магистранти

УКУВЧИ-ЁШЛАРДА ИЖОДИЙ ФИКРЛАШНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА РИВОЖЛАНТИРИШ

УДК: 373: 371

ИБРАГИМОВА Г.Н., СИДИКОВА А.Б УЦУВЧИ-ЁШЛАРДА ИЖОДИЙ ФИКРЛАШНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА РИВОЖЛАНТИРИШ

Мак,олада узлуксиз таълим тизимида укувчиларнинг ижодий ва танк,идий фикрлашини шакл-лантириш ва ривожлантириш масалаларининг ах,амияти куриб чик,илди. Ижодий-танк,идий фикрлашни ривожлантириш буйича шакл ва усуллар берилган. Ук,увчи-ёшларнинг билиш фао-лиятини ривожлантиришга к,аратилган, ижодкорлигини ривожлантирувчи, уларнинг мустак,ил ишлашларига имкон берувчи ва х,озирги кунда узлуксиз таълим тизимида кенг кулланилувчи метод ва усуллар таснифи келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: фикрлаш, узлуксиз таълим, таълим тизими, ижодий ва танк,идий фикрлаш, урганувчилар, ижодий топширик,лар, малака ва куникма, шакллантириш ва ривож-лантириш.

ИБРАГИМОВА Г.Н., СИДИКОВА А.Б. ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ ТВОРЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ У УЧАЩИХСЯ

В статье рассматривается необходимость формирования и развития творческого и критического мышления у учащихся в процессе непрерывного образования. Рассматриваются формы работы над развитием творческих умений. Приводится описание методов и приемов, которые приобщает учащихся к познавательной деятельности, развивают их творчество, самостоятельность и широко используются в непрерывном образовании.

Ключевые слова и понятия: мышление, непрерывное образования, система образования, творческое и критическое мышление, обучающиеся, творческие задание, умения и навыки, формирование и развитие.

IBRAHIMOVA G.N., SIDIKOVA A.B. FORMATION AND DEVELOPMENT OF STUDENTS' CREATIVE THINKING

In the article highlighted the necesity of formation and development of creative and critical thinking of pupils in the process of continuous education. There are considered forms of work for development of creative abilities. The description of methods and ways of learners acquare a cognitive activity, develops their creativity, independence and which are widely used in continuous education in present time.

Keywords: thinking, continuous education, an education system, creative and critical thinking, learners, creative tasks, skills, formation and development.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 4(77)

Мамлакатимиз мустациллиги йилларида таълим тизи-мини шаклан ва мазмунан ислоц цилиш, унинг цуцуций база-сини такомиллаштириш, моддий-техника базасини мустац-камлаш, таълим-тарбия мазмуни, шакл ва методлари сама-радорлигини ошириш борасида муцим ишлар амалга оширил-моцда.

Таълим жах,он микёсида уз урнига эга, обру-эътибор козонган жамият барпо этиш, мамлакатимизнинг демократик тараккиётини таъминлаш ва фукаролик жамиятини шакл-лантириш, уни демократлаштириш ва либе-раллаштириш, фукароларнинг сиёсий-х,укукий, маънавий-ахлокий, ижтимоий онги х,амда дунёкараши даражасини ошириш, соFлом тафаккурли баркамол авлодни шаклланти-ришнинг пойдевори х,исобланади.

Бозор муносабатларига асосланган жами-ятда яшаш х,ар бир инсондан айникса, укувчи-ёшлардан кенг билимларга эга булишни талаб килади. Шундай экан, вояга етаётган ёш авлодни оилада ва таълим-тарбия муассаса-ларида ижодий мушох,ада килишга ургатиб бориш зарур.

Шунинг учун, биринчи навбатда, таълим мазмуни ва унинг таркибини кенгайтириш ва чукурлаштириш, хусусан, бу мазмунга нафакат, билим, куникма ва малака, балки умуминсо-ний маданиятни ташкил этувчи ижодий фао-лият тажрибаси, теварак-атрофга муносабат-ларни х,ам киритиш Fояси кун тартибига кундаланг килиб куйилди. Укувчи шахси ижод-корлигини ривожлантириш, изчил равишда бири иккинчисининг урнини тулдирувчи бос-кичлардан иборат узлуксиз жараён булиб, ушбу жараённинг сифати муайян педагогик-психологик шарт-шароитлар ва вазиятларга боFликлиги асос булди.

Умумтаълим мактабларида укувчиларнинг укув жараёнида фанга кизикишларини ортти-риш, уларнинг мустакиллиги ва фаоллигини таъминлаш, танкидий тафаккурни шаклланти-ришга каратилган билиш жараёнини таркиб топтириш мух,им ах,амиятга эга. Мустакил ижодий тафаккурнинг ривожланиши укув

жараёнида укувчини изланишга ундайди. Бунда шахс фикрлаш фаолиятининг энг мух,им жих,атлари намоён булади. Бу жараёнда укувчи укитувчи билан биргаликда фаол изла-нишда буладилар. Мактаб укувчиларининг ижодий-танкидий фикрлаш даражасини урга-ниш учун уларнинг мулокотга киришиш жара-ёнларини кузатиш мух,им ах,амият касб этади. Кузатиш методидан укувчиларнинг фикрлаш ва мулокотга киришиш куникмаларини киёс-лашда кенг фойдаланилади.

Укувчиларда ижодий-танкидий фикрлаш куникмаларини шакллантиришга йуналтирил-ган педагогик тизимни вужудга келтиришда куйидагиларга алох,ида эътибор каратиш лозим:

- укувчиларда ижодий-танкидий фикр-лашни шакллантиришнинг педагогик-психо-логик шароитларини яратиш;

- укувчиларнинг ижодий-танкидий фикр-лашига куйилган талабларни аниклаш;

- укувчиларда ижодий-танкидий фикрлаш куникмаларини шакллантириш жараёнининг узига хос педагогик технология жих,атларини аниклаш1.

Умумтаълим мактабларининг юкори синф укувчиларининг ижодий-танкидий фикрла-шини ривожлантиришда таълимий уйинлар-нинг ах,амияти катта. Ушбу жараёнда укитувчи таълимий уйинлардан уз урнида фойдалана олиши укувчиларнинг ижодий-танкидий фикрлашининг ривожланишига ижобий таъ-сир этади. Таълим жараёнида ижодий, сюжетли-ролли уйинлар билиш материалла-

1 Ибрагимова Г. Интерфаол укитиш методлари ва технологиялари асосида талабаларнинг креативлик кобилиятларини ривожлантириш. - Т.: «Фан ва технология. 2016. -150-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 4(77)

рини узлаштиришга ундовчи хордик чикар-тиришга хизмат киладиган усул ва йул эмас, балки уйинлар жуда катта эвристик ва ишон-тирувчи кувватга эга. Уйинлар ягона яхлит тарзда куринган ходисаларни булиб-булиб, кисмларга ажратиб идрок килиш имконини беради. Шу асосда урганилаётган ходисаларни киёслаш, узаро фарклаш ва бир бутун тарзда идрок этиш имконини беради. Уйинларнинг педагогик ахамиятини илмий жихатдан олдин-дан кура олиш, укувчиларнинг уйинни тасав-вур этиш лаёкати яхлит ходисалар тизимини билиш даражаси билан боFлик.

Укувчиларнинг тасаввурлари ва ижодий фаолиятларини кенгайтиришда саёхат уйин-лари алохида педагогик ахамиятга эга. Улар географик, тарихий, улкашунослик характе-рига эга. Бундай уйинлар китоблар, хариталар ва турли хужжатлар ёрдамида амалга ошири-лади. Улар укувчиларда тасаввур килиш вази-ятлари ёрдамида утказилади. Барча харакатлар ва кечинмалар уйиндаги роллар ёрдамида аникланади. Бу ерда укувчилар геолог, икти-содчи, зоолог, топограф ролларида намоён буладилар. Укувчилар кундаликлар, хатлар ёзадилар, билиш характерига эга булган турли-туман материалларни туплайдилар.

Мазкур ёзма хужжатларда материалларни ишчан баён килиш уларнинг фикрлаш жараён-ларини жадаллаштиради. Мазкур уйинларнинг узига хос жихатлари укувчилар идрокининг фаоллашуви хамда узига хос фаолият шакли-нинг яратилиши, улар орасидаги дустлик ва хамкорлик мухитининг вужудга келиши билан белгиланади. Бундай уйинлар укувчилар тасаввурининг амалий фаолиятини кенгайти-ради. Бундай фаолият ташки харакатлар ёрдамида амалга оширилади. Шунинг учун хам бевосита доимий харакатга айланади. Шунга кура, уйин натижасида укувчиларда тасаввур-нинг ижодий фаолиятга айланиш жараёни амалга ошади. Бунинг натижасида улар муайян нарсанинг лойихасини тузиб, уни ташки харакатлар ёрдамида амалга оширадилар.

Натижада укувчилар орасида хамкорликдаги уйин, мехнат ва укиш фаолиятлари амалга оширилади. Бу жараёнда укувчилар куп мехнат киладилар, мавзуга оид китоблар, маълу-мотномалар ва хариталарни тахлил кила-дилар.

Маълумки, хар бир шахс муайян ижодий кувватга эга. Мазкур ижодий кувватнинг асо-сини эса янги нарсаларни яратиш ташкил этади. Укувчиларнинг тасаввурлари ижодий хамда яратувчилик характерига эга булади. Укув ёки бадиий адабиётларни укиш жараё-нида укувчилар ушбу китобларда баён килинган вокеликни уз хотираларида кайта жонлантиришлари талаб этилади. Ижодий хаёллар яратувчи хаёллардан янги намуна-ларни мустакил яратиш билан ажралиб туради. Улар укувчи фаолиятининг узига хос натижаларида акс этади. Инсон шахсининг кимматлилиги унинг таркибида тасаввур килишнинг кандай йуллари мавжудлигига боFлик. Агар ижодий тасаввур муайян фаоли-ятда намоён булса, бу укувчи шахсининг юкори даражада ривожланганлигидан дало-лат беради. Шахс тасаввурини ривожланти-риш зарур хисобланади. Билиш характеридаги ижодий, сюжетли-ролли уйинлар шахс тарак-киётида алохида ахамиятга эга. Чунки у укувчиларнинг хаёлот олами кенгайишига асос булади.

Укитувчи укувчиларнинг кизикишларини ошириш учун дарсларнинг мазмун ва сифа-тига эътибор беради. Бунинг учун болаларни фикрлашга, уларни фаоллаштиришга харакат килади. Укувчини тайёр билим кабул килувчи эмас, балки синфда укув жараёнининг фаол иштирокчисига айлантириш учун мунозара килишга йуллайди.

Укувчиларда ижодий-танкидий фикрлашни шакллантиришда муаммоли укитиш метод-лари самарали натижаларни беради, таълимда муаммоли ёндашиш укув дастурларида, укитувчи билимларини баён килишда, укувчиларнинг мустакил ишларида хам уз аксини

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 4(77)

топади. Таълим жараёнида танкидий фикр-лашни ривожлантириш буйича уч боскичли укитиш модели даъват килиш, идрок килиш ва фикрлаш боскичларидан иборат: даъват боскичида укувчиларни дарсга кизиктириш, мавзу буйича янги билимлар туплаш, ахборот-лар билан танишишларига эришилади. Идрок килиш поFонасида мавзу юзасидан уз билим-ларини янги ахборотлар билан боFлайди, таккослайди ва мохиятини аниклашга харакат килади. Мавзу укувчилар томонидан тулик идрок килингандан сунг бевосита фикрлаш жараёни бошланади. Бу боскичда олинган янги Fоя ва ахборотлар укувчилар томонидан анализ, синтез килинади ва матн мазмунини уз тушунчалари асосида сузлаб берадилар.

Фанларни укитишда «Гурухлар билан ишлаш», «Мунозара», «Муаммоли укитиш», «Аклий хужум» каби методлар1, шунингдек жадваллар билан ишлаш, мустакил фикрни ифодалайдиган ёзма ишлар, иншолар ёзиш талаба-ёшларнинг фаоллигини оширади. Бу методлар асосида олиб борилган дарслар вакт тежамкорлиги билан бирга, янги билим-ларни укувчига етказиб беради, шунинг билан бирга болани фикрлашга, чукур мушохадага ундайдиган, бутун диккат-эътиборини узига жалб кила оладиган муаммоли вазиятлар, бахс-тортишувларда туFри хулосалар билан вазиятдан чикиб кета оладиган ва олган билимларини бошка мавзулар билан боFлаб, умумлаштирадиган шароитга эга булади.

Укув жараёнида талабалар фаоллигини оширувчи укитиш методларидан бири «Кичик гурухларда ишлаш» методидир. Бунда укувчилар кичик гурухларга булиниб ишлайдилар ва бу жараёнда х,ар бир гурух бир-биридан урганишга, урганганларини уз салохиятлари доирасида бахолашга, турли вазиятларда билимларни кадрлаб, хулоса чикаришларига имкон яратилади.

Ушбу методни куйидагича куллаш мумкин:

1 Каримова В.М., Суннатова Р. ва бошкалар. Мустакил фикрлаш. Академик лицей ва касб-хунар коллежлари учун укув кулланма. - Т.: «Шарк», 2000. -112-б.

1. Фаолият йуналиши аникланади. Муам-модан бир-бирига боFлик булган масалалар белгиланади.

2. Керакли асос яратилади. Талабалар маз-кур муаммо хакида тушунчага эга булишлари керак (таълимнинг бу методида рангли, лавхали суратлар, мавзуга оид 5-6 дакикалик экранлаштирилган хужжатли фильмлар намо-йиш этилиб, калтис вазиятларда «Шу холатда мен нима кила олар эдим?», «Нима килмок туFри буларди?» деб узига савол берилади).

3. Гурухлар белгиланади. Талабалар гурух-ларга 5-6 кишидан килиб булинади. Аник курсатма, топширик буйича ишга кириши-лади.

4. Укитувчи хар бир гурух фаолиятини куллаб-кувватлаб, йуналтириб туради.

5. Дарс якуни мухокама килинади, укувчилар бахоланади, раFбатлантирилади2.

Олий таълим тизимининг педагогика йуна-лишида таълим олаётган талабаларга билим беришда инсонпарварлик тамойилига мос замонавий технологиялар, яъни изланиш, ишчан уйинлар, «Гурухли бахс» каби метод-лардан мохирлик билан фойдаланиш уз сама-расини беради. Укитувчи эвристик сухбат оркали талабаларни ижодий мушохадага чор-лайди, репродуктив метод укитувчининг ахбо-роти, билимларни талабаларга етказишда муаммоли вазиятлар яратиб, уларни ижод-корликка, мустакил фикрлашга йуналтиришда юкори натижа беради. Бунда талабалар ахбо-ротларни тахлил этишда индуктив ва дедуктив метод, яъни оддийдан мураккабга ва аксинча, мураккаб вазиятлардан оддийга караб бори-лади. Яна талабаларнинг ижодий-танкидий фикрлашини ривожлантиришга каратилган самарали усуллардан бири эркин фикрлаш дарслари хисобланади. Эркин фикрлаш дарс-лари илмий-оммабоп адабиётлар, матбуотда чоп этилган маколалар ва маколаларнинг мухокамаларига баFишланади.

2 Ишмухамедов Р., Абдукодиров А, Пардаев А. Таъ-лимда инновацион технологиялар. - Т.: «Фан ва технология. 2008. -27, 28-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 4(77)

Макола муаллифларининг тадкикот ишлари натижаларига асосан хулоса килиндики, муно-зарали дарсларнинг муваффакияти куйидаги масалаларни т^ри х,ал этишга боFлик:

- укувчи-талабаларнинг дарсга кизFин тайёргарлик куришига;

- улар уртасида узаро х,амкорлик, ёрдам уюштирилишига;

- укувчи-талабаларнинг уз фикр-мулох,аза-ларини тулик баён килиши ва мантикан далиллашига;

- укувчи-талабаларда бошкаларнинг фик-рини сабот ва чидам билан тинглаш куник-маларининг х,осил килинганлигига;

- укитувчининг иктидори, эътикоди, укувчи-талабаларнинг билим фаолиятини фаол-лаштира олиш куникма ва малакаларига эгал-лаганлик даражасига боFлик булади.

«Танцидий тафаккур» услуби талаба куйилган масала ёки муаммо юзасидан уз фикрини баён килиш, узгаларнинг фикрла-рини танкидий кайта идрок этиш, уз нуктаи назарини асослаб бериш ва саклаб колиш имкониятига эга булишига асосланган. Одатда бундай зарурат мубох,аса характерига эга масалаларни х,ал этаётганда юзага келади. Ушбу услуб укитувчига укувчи-талабаларнинг тинглаш ва мулокот килиш куникмалари, турли нуктаи назардан тушуниш малакасини ривожлантириш, бах,сли масалаларни х,ал килиш, тах,лилий мушох,ада юритиш ва фикр-лаш лаёкатини ошириш, уларнинг уз фикрини шакллантириш мах,оратини мустах,камлаш имкониятини беради.

«Танкидий тафаккур»ни утказиш услубияти.

1. Укувчи-талабалар олдига муаммоли топ-ширик куйилади ва куйидаги саволлар бери-лади: «Нима деб уйлайсиз?», «Фикрингиз кандай?», «Сизнингча кандай?» Бу каби саволлар укувчи-талаба уз нуктаи назарини шакл-лантиришига йуналтирилган булади.

2. Укувчи-талабага уз нуктаи назари, фикрини ишлаб чикиш учун имконият ва фурсат берилади.

3. Укувчи уз фикрини асослайди, бунда унинг карашини аниклаб олиш учун куйидаги саволларни бериш мумкин: «Нега бундай деб уйлайсиз?», «Нималар асосида бундай хуло-сага келдингиз?»

4. Укитувчи куриб чикилаётган масала юзасидан бошка фикрда булган таълим олув-чиларга сузлаш имкониятини беради, бунда куйидаги саволларни бериш мумкин: Ким айтилган фикрни маъкулламайди, нега?

5. Укитувчи укувчи-талабалар билан бир-галикда х,ар хил фикрларни мух,окама килиш воситасида барча фикрларни тах,лил килиб чикади, бунда куйидаги саволларни бериш мумкин: «Нега бошкаларнинг нуктаи назарини маъкулламайсиз?», «Уз нуктаи назарингизни тасдикловчи асослар келтира оласизми?»

Фиркимизча, муаммони топширик, масала буйича кабул килинган карорга укувчи-талабалар томонидан уз нуктаи назарларини кабул килиши ёки кайта бах,оланиши билан эришилади, бунда куйидаги саволларни бериш мумкин: «Сизнингча, кимнинг нуктаи назари энг макбул?», «Юзага келган вазиятдан кайси йул билан чикиш маъкулрок?»

Укитувчи укувчиларнинг ижодий-танкидий фикрлашини шакллантиришга хизмат килувчи метод ва усулларни танлаб, таълим жараёнида куллай олиши, укувчиларда ижодий фаоли-ятни ривожлантиришда укувчиларнинг ёш хусусиятларини эътиборга олиш мух,им ах,а-мият касб этади.

Хулоса урнида шуни айтишимиз мумкинки, юкори синфлар ва касб-х,унар коллежларида укув материалларини муаммоли тарзда урга-ниш укувчиларнинг таълим олишдаги фаолли-гини оширади, мустакил ижодий фикрлашга ургатади. Касб танлашга йуналтирилган уйин-лар уларнинг келажакда туFри касб танлашла-рига замин яратади. Олий укув юртларида эса «талаба-ижодкор-мутахассис» тизимига амал килган х,олда дарсни ташкил этиш максадга мувофикдир.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 4(77)

Адабиётлар руйхати:

1. Каpимoва В.М. Сyннатoва Р. ва бoшкалаp. Мустакил фикpлаш. Акадeмик лицeй ва каcб-x1yнаp кoллeжлаpи учун УКУВ ^лланма. - T.: «Шаpк», 2GGG. -112-б.

2. Ишмyx1амeдoв Р., Абдyкoдиpoв А., Паpдаeв А. Tаълимда иннoвациoн тexнoлoгия-лаp. - T.: «Фан ва тexнoлoгия», 2GG8. -27, 28-б.

3. Ибpагимoва Г. Интepфаoл укитиш мeтoдлаpи ва тexнoлoгиялаpи аcocида талаба-лаpнинг кpeативлик кoбилиятлаpини pивoжлантиpиш. - T.: «Фан ва тexнoлoгия», 2G16. -1SG-6.

ЗАMОНАВИЙ ТАЪЛИM I СОВРЕMЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 4(77)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.