Научная статья на тему 'Ўқувчиларни танқидий фикрлашга ўргатиш ва унинг муҳим жиҳатлари'

Ўқувчиларни танқидий фикрлашга ўргатиш ва унинг муҳим жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
3792
483
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
танқидий фикрлаш / таълим жараёни / мустақил фикрлаш / интерфаол усуллар / критическое мышление / образовательный процесс / самостоя- тельное мышление / интерактивные методы

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ходжиева Ф. О.

Мақолада умумий ўрта таълим жараёнида ўқувчиларда танқидий фикрлашни шакллантириш, ривожлантириш шакллари, йўллари, интерфаол усуллари, имкониятлари хусусида батафсил маълумот келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОБУЧЕНИЕ УЧАЩИХСЯ КРИТИЧЕСКОМУ МЫШЛЕНИЮ И ЕГО ВАЖНЫЕ АСПЕКТЫ

В статье подробно освещены формы, направления, интерактивные методы и возможности формирования и развития у учащихся критического мышления в процессе общего среднего образования.

Текст научной работы на тему «Ўқувчиларни танқидий фикрлашга ўргатиш ва унинг муҳим жиҳатлари»

V_/

Ходжиева Ф.О.,

Навоий давлат педагогика институти «Умумий педагогика ва психология» кафедраси катта укитувчиси, педагогика фанлари номзоди

ЩВЧИЛАРНИ ТАНКИДИЙ ФИКРЛАШГА УРГАТИШ ВА УНИНГ МУ^ИМ ЖИДОТЛАРИ

ХОДЖИЕВА Ф.О. УЦУВЧИЛАРНИ ТАНЦИДИЙ ФИКРЛАШГА УРГАТИШ ВА УНИНГ МУЦИМ ЖИЦАТЛАРИ

Маколада умумий урта таълим жараёнида укувчиларда танкидий фикрлашни шаклланти-риш, ривожлантириш шакллари, йуллари, интерфаол усуллари, имкониятлари хусусида батаф-сил маълумот келтирилган.

Таянч суз ва иборалар: танкидий фикрлаш, таълим жараёни, мустакил фикрлаш, интерфаол усуллар.

ХОДЖИЕВА Ф.О. ОБУЧЕНИЕ УЧАЩИХСЯ КРИТИЧЕСКОМУ МЫШЛЕНИЮ И ЕГО ВАЖНЫЕ АСПЕКТЫ

В статье подробно освещены формы, направления, интерактивные методы и возможности формирования и развития у учащихся критического мышления в процессе общего среднего образования.

Ключевые слова и понятия: критическое мышление, образовательный процесс, самостоятельное мышление, интерактивные методы.

XОDJIYEVA F.O. TEACHING STUDENTS TO CRITICAL THINKING AND ITS IMPORTANT ASPECTS

There is discussed in the article the shape, direction, interactive methods and opportunities for the formation and development of students ' critical thinking in the process of secondary education in detail.

Keywords: critical thinking, educational process, independent thinking, interactive methods.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

Цозирги глобаллашув шароити, дунё уамжамияти цаётидаги ицтисодий, мафкуравий, ижтимоий зиддиятлар-нинг кескинлашуви цамда молиявий инцирозлар ёшларни мамлакатнинг ижтимоий, илмий-маърифий, сиёсий цаётига чуцур интеграциялашувини таъминлашни талаб этади.

Жамият тарак,к,иёти билан боFлик1 долзарб муаммоларнинг ечими эса мустак,ил фикрлаш куникмасига эга булган янги авлодга боFлик1.

Инсоннинг барча мавжудотлардан юксак жихати - унинг фикрлаш к,обилиятидир. Зотан, инсонлар бир-бирлари билан узига хос уй-хаёллари, мушохадалари, фикр юритиш-лари, мустак,ил фикрлаш к,обилиятлари билан ажралиб турадилар. Шунинг учун хам инсон фикрини тарбия килиш мухим саналади. Абдулла Авлонийнинг асарларида фикр тар-биясига оид куйидагича талк,ин берилган: «Фикр тарбияси энг керакли, куп замонлардан бери такдир к,илинуб келган, муаллимларнинг диккатларига суялган, виждонларига юклан-ган мукаддас бир вазифадур. Фикр инсоннинг шарофатлик, Fайратлик булишига сабаб була-дур. Бу тарбия муаллимларнинг ёрдамига сунг даража мухтождурки, фикрнинг куввати, зий-нати, кенглиги муаллимнинг тарбиясига боF-ликдир»1.

Ижтимоий хаёт, хамкорликка асосланган таълим жараёни ва ишлаб чик,аришда узаро муносабатлар, алок,алар, хамкорликдаги ак,лий ва жисмоний мехнат махсули, муомала мароми мустакил фикрлаш мажмуаси тари-касида юзага келади. Шахс мустак,ил фикрлаш оркали вок,еликни умумлаштириб, нарса ва ходисалар уртасидаги ички, мураккаб боFла-нишлар, муносабатлар, хоссалар, хусусиятлар хамда механизмларни англаб етади. Дарха-к,ик,ат, жамиятда хилма-хил фикрлаш мухитини вужудга келтиришда мустак,ил, танк,идий фикрловчи шахсларнинг урни бек,иёсдир. Дунёга янги куз билан к,арайдиган баркамол инсонни шакллантириш, унинг натижасида мустак,ил фикрловчи, ижодий изланувчи, кучли иродали, Fоявий эътик,одли, маънавияти юксак, пок виждонли шахсни камол топтириш, буюк келажагимиз пойдеворини курувчи ва юксалтирувчи мутахассис кадрларни тайёр-

1 Абдулла Авлоний. Танланган асарлар. / О.Шарофиддинов тахрири остида - Т.: «Маънавият», 1998. -39-б.

лаш республикамиз педагоглари олдида тур-ган энг мухим ва масъулиятли вазифадир.

Шу боис, хамкорликка асосланган педаго-гик жараёнларда укувчи шахсининг мустак,ил фикрлаш фаолиятини шакллантириб, мунта-зам ривожлантириб бориш, «субъект-субъект» муносабатини амалда таъминлаш натижасида уларнинг ижодий фаоллиги, изла-нувчанлиги, иродавий сифатлари, ишчанлиги, эътик,одини таркиб топтириш мухим ахамият касб этади.

Америкалик олим Ж.Дьюининг фикрича: «Ук,увчилар муайян муаммо билан шугуллана бошласаларгина, уларда танкидий фикрлаш пайдо булади. Шу сабабли, ук,ув жараёнининг бошланFич нуктаси хисобланган, бирор вазият ёки ходисага тегишли булган энг мухим савол бу ходиса кандай муаммони вужудга келтири-шини англатадиган саволдир. Фак,атгина муайян муаммо билан курашиб, мураккаб вазиятдан чик,иш учун узининг шахсий йулини излагандагина, укувчи хак,ик,атан хам фикр-лайди»2. Дархак,ик,ат, таълим-тарбия жараё-нида укувчиларнинг мустак,ил фикрлаш дара-жасини аник,лаш зарурияти мавжуд. Чунки, танк,идий фикрлаш мустак,ил фикрлашнинг таркибий кисмидир.

Бизнингча эса танцидий фикрлаш -билимни узлаштириш ва мустак,ил фикрлашнинг юк,ори даражадаги таркибий к,исми булиб, шахснинг вок,еа, ходиса, борлик,ни объектив идрок этиш имкониятини кенгайти-рувчи ак,лий ходисадир. Танк,идий фикрлашда Fоялар ва уларнинг ахамияти купфикрлилик нуктаи назаридан куриб чик,илади хамда улар бошк,а Fоялар билан так,к,осланади. Унда тах-лил, таккослаш, изохлаш, янгилик киритиш, муаммоларни хал к,илишга алохида эътибор берилади хамда укувчиларда бунёдкор Fоя-ларнинг ёвуз Fоялар устидан Fалаба к,озо-нишига ишонч пайдо к,илинади.

2 Дьюи Дж. Психология и педагогика мышления / Пер. с англ. Н.М.Никольской; Под ред. (и с предисл.) Н.Д.Виноградова. — М.: «Мир», 1915. -С. 25.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

Амалга оширилган тах,лиллар натижасида х,амкорликка йуналтирилган педагогик жара-ёнларда укувчиларда танкидий фикрлаш куникмаларининг шаклланиши уларга куйи-даги имкониятларни бериши аникланди:

- укувчиларнинг фикрлаш жараёни жадал-лашади;

- укувчилар уз олдиларига аник максадлар куя бошлайдилар х,амда ушбу максадга эри-шиш йулларини излайдилар;

- укувчилар узаро бир-бирлари билан фаол мулокотга киришиш куникмасини эгал-лай бошлайдилар;

- укувчиларда билим олиш, янги ахборот-ларни узлаштиришга булган кизикиш ортади;

- укув-билув жараёнида укувчиларда фаоллик таъминланади;

- укувчиларда улар орасида вужудга кел-ган ранг-баранг фикрларни тинглаш ва мушо-х,ада килиш иштиёки кучаяди;

- укувчиларда уз фикрларини дадил баён килиш эх,тиёжи вужудга келади;

- укувчилар эгаллаган билим ва тушунча-ларини кайта ишлаш, улар ёрдамида фикр ифодалаш имкониятига эга буладилар.

Шунинг учун х,ам укувчиларни танкидий фикрлашга ургатиш жараёнини тизимли таш-кил этиш максадга мувофикдир.

Укувчиларда танкидий фикрлашни шакл-лантиришда: биринчидан, замонавий таълим беришда асосий урFу укувчиларнинг танкидий фикрлашларини шакллантирадиган укув мате-риалларни танлашга каратилиши лозим булса, иккинчидан, укитиш жараёнини дидактик лойих,алашда укувчилар интеллектуалини оширувчи инновацион методлардан фойдала-ниш лозим. Учинчидан, укувчиларнинг энг мух,им психологик хислатларининг алох,ида ах,амиятга эга эканлигини инобатга олиш (чунки танкидий фикрлаш аклий фаолият, кизикиш, муносабат, хулк-атворнинг ташки шакллари, ижтимоий-ахлокий сох,ада уз ифо-дасини топиши мукаррардир) зарур.

Танкидий фикрлаш фаол жараён х,исоб-ланиб, бунда укувчилар узига ишончни ортти-риш ва уз фикри х,амда Fояларининг кадрини тушуниши, укув жараёнида фаол иштирок этиши, турлича фикрларни эътибор билан тинглаши, уз хукмларини шакллантириши лозим. Укувчи-ёшларни танкидий фикрлашга ургатиш омилларига ранг-баранг фикрлар,

фаоллик, таваккалчилик, фикрларни кадрлаш, фикрларнинг кимматлилиги, узаро фикр алма-шув, танкидий фикрларни таъминловчи савол-лар киради.

Танкидий фикрлашга ургатишнинг тарбия-вий ах,амияти катта булиб, бу оркали укувчилар илмий билим олиш билан бирга фикрлаш жараёнида узига ишонч х,осил килади, ишда фаол иштирок этишни урганади, масъулиятли-лиги ошади, дустлари ва укитувчи билан фикр алмашишни урганади, узгалар фикрини тинг-лай олиш куникмаси шаклланади ва х,урмат килишни урганади.

Таълим жараёнида танкидий фикрлашни ривожлантириш буйича уч боскичли укитиш моделини куллаш мумкин.

Уч боскичли укитиш модели: даъват килиш, идрок килиш ва фикрлаш боскичи.

Даъват боскичида укувчиларни дарсга кизиктириш, мавзу буйича янги билимлар туплаш, ахборотлар билан танишишларига эришилади.

Идрок килиш поFонасида мавзу юзасидан уз билимларини янги ахборотлар билан боF-лайди, солиштиради, таккослайди ва мох,и-ятини аниклашга х,аракат килади.

Мавзу укувчилар томонидан тулик идрок килингандан сунг бевосита фикрлаш жараёни бошланади. Бу боскичда олинган янги Fоя ва ахборотлар укувчилар томонидан тах,лил килинади, умумлаштирилади ва улар матн мазмунини уз тушунчалари асосида сузлаб берадилар.

Дарсларни ташкил этишда «Кичик гурух,-ларда ишлаш» методидан фойдаланиш укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини эгаллашларида анча яхши самара беради. «Кичик гурух,ларда ишлаш» оркали таълим жараёнида укувчиларни максимал даражада фаоллаштириш мумкин. «Кичик гурух,ларда ишлаш» методи укувчиларнинг алох,ида маса-лалар юзасидан уз фикрларини ишлаб чиккан х,олда, уни гурухда х,амкорликда мух,окама килиш ва гурух, аъзолари томонидан берилган турли-туман Fоялар, фикрлар, муносабатлар асосида аник нуктаи назарга келишларига имконият яратади. Бундан ташкари, укувчида гурухдаги тенгдошлари олдида нутк сузлаш, гурух, нуктаи назарини исботлаш, кейинчалик иш жараёнида тегишли аудиториялар олдида

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

хеч иккиланмасдан, хаяжонланмасдан нутк, сузлаш куникмаси шаклланади.

Кичик гурухларда укувчиларнинг берган фикрлари укитувчи ёки бошка укувчилар томонидан каттик танк,идга учрамаслиги керак. Укувчилар томонидан билдирилган барча мустак,ил фикр ва Fоялар олк,ишланади, бунда укитувчининг бой иш тажрибаси, ижод-корлиги, махорати катта ахамият касб этади.

Таълимни кичик гурухлар асосида ташкил этиш «таълим берувчи-таълим олувчи» диа-логидан воз кечиш ва «таълим берувчи-гурух-таълим олувчи» куринишидаги уч томонлама узаро муносабатга утишни назарда тутади. Ук,ув гурухи таркиби буйича харакатчан кичик гурухларга булинади ва уларнинг хар бири узича укув материалини узлаштиради. Ук,итувчи билан укувчилар уртасида мустахкам алок,а урнатилади, шахсий муносабат ва бир вак,тнинг узида хамкорлик кучаяди.

Кичик гурухларда ишлаш жараёнида укув-чилар узларини анча эркин тутадилар. НотуFри жавоб бериб, уялишдан чучийдиган болалар хам уз билимини намойиш к,илиш имкониятига эга буладилар. Улар узларининг фикрларини бошк,алар к,адрлаётганларини курадилар.

Синфдаги тортинчок, укувчилар хам анча фаоллашадилар. Гурухдаги иш унда узига ишонч хиссиётини пайдо к,илади. 4-5 укувчидан иборат гурухда тортинчок укувчи узини 30-35 укувчи олдида жавоб бериш холатидан кура эркинрок сезади.

Умуман олганда кичик гурухларда ишлаш укитувчи ва укувчиларни яна хам фаолрок, булиш, гурух учун маъсулиятни хис к,илишга ургатади, коммуникатив куникмаларининг ривожланишига ёрдам беради.

Бу эса, уз навбатида, алохида укувчи ва укувчиларнинг дарсга нисбатан к,изик,иш-ларини орттириш, мустакиллиги ва фаолли-гини ривожлантириш, танкидий тафаккурини устиришга каратилган интерактив таълим олишларига кумак берувчи инновацион усул-лардан кенг фойдаланишни талаб к,илади.

Исталган мавзуда танк,идий фикрлаш усу-лидан фойдаланиш учун бир-бирига боFлик1 ва бир-бирининг давоми булган икки тамо-йилга мувофик, харакат килиш керак. «Муам-мони англаш» ва «Муаммони хал к,илиш» тамойиллари бунга мисол була олади.

«Муаммони англаш»

Бунда куйидагилар амалга оширилади:

Маълумот йиFиш: Муаммо билан боFлик1 барча маълумот ва хужжатларни бахолаб, янги билимларни хосил килиш.

Вазиятни аниклаш: ходиса ёки муаммонинг кулами, ижобий ёки салбий омилларни куздан кечирган холда вазиятни хар томонлама урганиш.

Кичик гурухларга ажратиш: мавзунинг таф-силотларига эришиш учун уни майда гурухларга ажратиб, хар бир к,исм сарлавхасини алохида-алохида бахолаш.

Ходисани аник,лаш: турли омилларни бахолагандан сунг, мавзунинг асосий хулосаси ва таърифини баён к,илиш.

«Муаммони ^ал цилиш»

Бунда куйидагилар амалга оширилади:

Максадни белгилаш: муаммони кандай хал килишга доир максад ва белги куйиш.

Максадга элтувчи билимларни йиFиш: эри-шиладиган максадга дахлдор маълумот ва хужжатларни бахолаб, мавзу борасида янги билимларни хосил к,илиш.

Таклиф киритиш: имкон доирасида, мак,-садга элтувчи таклифлар киритиш.

Услубни танлаш: имкон доирасида таклифлар ичидан энг туFри, энг кулай, энг тезкор ва энг тежамли афзалликларга эга булган так-лифни танлаш.

Муаммони хал к,илиш: танланган услубни куллаш.

Бирор муаммо юзасидан танк,идий фикрлаш жараёнида укувчилар миясида турли фикрлар вужудга келади. Бу эса ихтиёрий ва ихтиёрсиз фикрлаш жараёни, деб гурухланади (1- ва 2-жадваллар).

Хулоса урнида шуни таъкидлаш лозимки, укувчиларни танк,идий фикрлашга ургатиш-нинг асосий вазифаси бугунги демократик жамиятда хар бир фук,аро уз олдида турган муаммоларни ок,илона ечиш кобилиятига эга булиши керак. Шу боисдан укувчиларни дарс-ларда узаро хамкорликда купрок, бахсли тор-тишувларга сабаб буладиган муаммолар ечи-мини топишга жалб этиш лозим.

Укувчиларда танкидий фикрлашни шакл-лантириш технологияси педагоглар томонидан махсус турдаги топширик,лар, мустак,ил

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

2-жадвал. Танкидий фикрлашда ихтиёрий ва ихтиёрсиз фикрлашнинг тавдосланиши.

V_/

1-жадвал. Танкидий фикрлаш жараёнида фикрларнинг гурух,ланиши

Ихтиёрсиз фикрлаш Ихтиёрий фикрлаш

1. Билимга эга булиш 1. Билимни тахлил к,илиш

2. Урганиш давомида тушуниш 2. Маълумотларни умумлаштириш

3. Тиришк,ок,лик билан тажриба олиб бориш 3. Бахолаб хулоса чик,ариш

Ихтиёрсиз фикрлаш Ихтиёрий фикрлаш

Масалага умумий ёндашамиз Масаланинг асосига урFу берамиз

Дархол жавоб топиб умумлаштиришга харакат киламиз Барча мутаносиб жавобларнинг маFзини чак,ишга уринамиз

Жавобимизни куллаб-к,увватлайдиган далиллар хак,ида уйлаймиз Х,ар бир жавобни кувватлайдиган далилларни тушунишга харакат киламиз

Бошк,а жавобларнинг нима учун хато эканлиги хак,ида баркарор фикрга эга эмасмиз Асоссиз жавобларни рад этамиз

Факат узимизникини маъкул куриб, бошк,алар билан хисоблашмаймиз Энг асосли далиллар билан куллаб-к,увватланган жавобни танлаймиз

Жавобимиз далилларининг заиф нукталари хакида уйлаш урнига уни химоя килишга киришамиз Тахминимиз туFри булса, уни асослаймиз, бошк,а жавоблар хато булса, нега хатолигини тушунтирамиз

Бирортаси бизга уз жавобининг туFрилигини асослашга уринса, буни кескин рад этамиз Далилларимиздаги асоссизлик хак,ида гапирилса, чукур фикрлаб кейин мулохаза билдирамиз

Асоссиз мулохазаларга нисбатан жавоб бермай хато киламиз Агар бирортаси фаркли тахминларга далил келтирса, унга кушилиш-кушилмаслигимиздан к,атъи назар дик,к,ат билан эшитамиз

фаолият турларини бажариш оркали руёбга чикарилади ва уларнинг самарадорлиги муайян мезонлар ёрдамида амалга ошири-лади. Таълим жараёнини тулаконли тарзда укувчи шахсига йуналтириш, унинг эхтиёж ва имкониятлари, кизикишлари, иктидорини

хисобга олган холда муайян тамойиллар асо-сида ташкил этиш мухим ахамият касб этади.

Узлуксиз таълимнинг х,ар бир боскичида таълим мазмунига мос равишда укувчиларни танкидий фикрлашга ундовчи укув топши-риклари тизимини шакллантириш ва укув жараёнига жорий этиш максадга мувофикдир.

Адабиётлар руйхати:

1. Абдулла Авлоний. Танланган асарлар. / О.Шарофиддинов тахрири остида - Т.: «Маънавият», 1998. -302-б.

2. Дьюи Дж. Психология и педагогика мышления. / Пер. с англ. Н.М.Никольской; Под ред. (и с предисл.) Н.Д.Виноградова. — М.: «Мир», 1915. -С. 202.

3. Ходжиева Ф.О. Укувчиларда танкидий фикрлашни шакллантириш. / Монография. - Т.: «Фан», 2008. -140-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.