Научная статья на тему 'Бошланғич таълимда ўқувчилар ижодий фаолиятини ташкил этиш технологияси'

Бошланғич таълимда ўқувчилар ижодий фаолиятини ташкил этиш технологияси Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
2849
337
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижодий фаолият / ўқитиш / машғулот / бошланғич таълим / ўқув жараёни / ўқитувчи / ўқувчи фаолияти / ҳамкорликда ўқитиш / творческая деятельность / обучение / занятие / начальное образо- вание / учебный процесс / учитель / деятельность ученика / обучение в сотрудничестве

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Болтаева Ш. Т.

Мақолада бошланғич таълимда ўқувчилар ижодий фаолиятини ташкил этиш технологияси, ўқувчилар ижодий фаолиятини ташкил этиш усуллари, йўллари ва самарадорлиги ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТЕХНОЛОГИЯ ОРГАНИЗАЦИИ ТВОРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ В НАЧАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ

В статье освещена технология организации творческой деятельности учащихся начальных классов, определена эффективность путей и методов организации деятельности учащихся.

Текст научной работы на тему «Бошланғич таълимда ўқувчилар ижодий фаолиятини ташкил этиш технологияси»

48 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч___/

Болтаева Ш.Т.,

Навоий давлат педагогика институти «Умумий педагогика ва психология» кафедраси катта укитувчиси

БОШЛАМИЧ ТАЪЛИМДА ДУВЧИЛАР ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

БОЛТАЕВА Ш.Т. БОШЛАНМЧ ТАЪЛИМДА УКУВЧИЛАР ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Маколада бошла^ич таълимда укувчилар ижодий фаолиятини ташкил этиш технологияси, укувчилар ижодий фаолиятини ташкил этиш усуллари, йуллари ва самарадорлиги ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: ижодий фаолият, укитиш, машFулот, бошланFич таълим, укув жараёни, укитувчи, укувчи фаолияти, х,амкорликда укитиш.

БОЛТАЕВА Ш.Т. ТЕХНОЛОГИЯ ОРГАНИЗАЦИИ ТВОРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ В НАЧАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ

В статье освещена технология организации творческой деятельности учащихся начальных классов, определена эффективность путей и методов организации деятельности учащихся.

Ключевые слова и понятия: творческая деятельность, обучение, занятие, начальное образование, учебный процесс, учитель, деятельность ученика, обучение в сотрудничестве.

BOLTAEVA SH.T. TECHNOLOGY OF THE CREATIVE ACTIVITIES ORGANIZATION IN PRIMARY EDUCATION STUDENTS

In the article the technology of pupils' creative activity organization in initial classes, and efficiency of the ways and methods of students activities are discussed.

Keywords: creative activity, teaching, lesson, elementary education, educational process, teacher, student, learning in cooperation.

Узбекистон Республикаси Президенты Ш.М.Мирзиёев «Бугунги кунда «Фарзандларимиз биздан кура кучли, билимли, доно ва албатта бахтли булишлари шарт!» деган цаётий даъват цар биримизнинг, ота-оналар ва кенг жамоатчилик-нинг онги ва цалбидан мустацкам урин эгаллаган»1 деб таъ-кидлаб утган.

Ёшлар ва уларга давлат х,амда жамиятнинг муносабати т^рисида Президентимиз томо-нидан куйидаги фикрлар бирдирилган: «Ёшла-римизнинг мустакил фикрлайдиган, юксак интеллектуал ва маънавий сало^иятга эга булиб, дунё мицёсида уз тенгдошларига ^еч цайси со^ада буш келмайдиган инсон-лар булиб камол топиши, бахтли булиши учун давлатимиз ва жамиятимизнинг бор куч ва имкониятларини сафарбар этамиз»2.

Дарх,акикат, х,озирги кунда республика-мизнинг барча таълим муассасаларида укув-чи-ёшларнинг юксак маънавиятли, мустакил ва эркин фикрлаш куникмасига эга булишлари, замонавий илм-фан ютукларини пухта узлаш-тиришлари учун барча шарт-шароитлар яра-тилгани, жах,он стандартига жавоб берадиган укув хоналари, ахборот-коммуникация, замонавий лаборатория жих,озлари билан таъмин-ланганлигининг гувох,и булмокдамиз.

Сох,а мутахассисларининг набатдаги вази-фаси яратилган кенг имкониятлардан унумли фойдаланиб, замонавий ахборот-коммуни-кация воситалари, илFор педагогик техноло-гияларни амалиётга куллаш оркали укувчи-ларда катта х,ажмдаги маълумотларни кабул килиш, кайта ишлаш, мустакил фикрлаш, ишлаш куникмаларини шакллантириш, аклий-интеллектуал, ижодий кобилиятларини ри-вожлантириш, ривожланган демократик дав-латлар даражасида, юксак маънавий ва ахлокий талабларга жавоб берувчи юкори малакали мутахассис булиб етишишини таъ-минловчи самарали таълим жараёнини таш-кил этишдан иборат.

Республикамизда узлуксиз таълим тизими яратилган булиб, бошланFич таълим жараёни укувчи шахсининг ривожланиши, атроф-оламни идрок этиши, билимларни узлашти-

1 Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. // Узбекистон Республикаси Пре-зиденти лавозимига киришиш тантанали маросимига баFишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма маж-лисидаги нутк. - Т.: «Узбекистон» НМИУ, 2016. -13-б.

2 Уша манба, 14-б.

риши, малака ва куникмалар, илмий тасаввур-ларнинг х,осил булишида мух,им боскич х,исоб-ланади.

БошланFич синф укувчисида билиш жараёни ижодий фаолият натижасида юз беради. Укувчининг берилган топширикни бажариш жараёнида изланиши, ижодий фаолияти намоён булиши учун аник максадга йуналти-рилган, режалаштирилган, меъёр ва мезон-ларга эга булган, уз-узини англаган фаолият зарурияти сезилади. Бу эса укувчида атроф-олам объектлари ва улар х,акидаги билимларни узлаштириш; таълим самарадорлигини вужудга келтириш, фаолиятнинг аввалги тур-ларига таянишни такозо этади.

БошланFич синф укувчиларида ижодий фаолликни шаклантириш технологиясини ишлаб чикиш муаммоси куп киррали педа-гогик-психологик ижтимоий вазифалардан бири булиб, жамият ижтимоий ривожланиши ва тараккиёти учун долзарб вазифалардан биридир.

Ижодкорлик - фаолиятнинг турли х,олат-ларида пайдо булади. Кизикиш илх,ом, инти-лиш ва бошкалар ижодкорликнинг инсон онгида энг олий тарзда пайдо булишидан тор-тиб, то намоён булишигача жараённи уз ичига олади. Шахснинг ижодий фаолият эх,тиёжи фаолиятда янги, илгари максад килиб куйил-маган бунёдкорлик интилишини билдиради.

БошланFич синф укувчиларидаги ижодий фаолиятнинг х,ар кандай куртаклари таълим-тарбия, фаолиятдан ташкарида камол топа олмайди.

Таълим-тарбия жараёнида болалардаги яширин истеъдодларни юзага чикариш, кичик мактаб ёшидан бошлаб уз фаолиятини намоён килиши учун имконият яратиш, улардаги ижодкорлик кобилиятини ривожлантириш келажакда юксак салох,иятли, ижтимоий фаол, уткир зех,нли, кашфиётчилик кобилиятини намоён эта оладиган ракобатбардош кадр-ларни вояга етказиш гарови булиб х,исоб-ланади. Бу давлатимизнинг устувор йуналиш-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

ларидан бири - х,ар томонлама баркамол инсонни вояга етказиш Fоясига мос келади.

БошланFич таълимда укувчиларда ижодий фаолликни шакллантириш таълим-тарбия жараёнининг мух,им таркибий кисми сана-лади. БошланFич таълимнинг фаол ва етакчи субъектлари булган укувчиларнинг ёш ва психологик хусусиятлари, шунингдек, тасвирий санъат, мех,нат, мусика ва жисмоний тарбия-нинг узига хос жих,атлари укитувчидан ижодий ёндашувни талаб килади.

Мактаб ва укитувчининг вазифаси укувчи-ларга таълим беришгина эмас, балки уларнинг кобилиятларини х,ам устиришдан иборат. Кобилиятларни устиришда укув ишининг ах,а-мияти них,оятда каттадир. БошланFич синф укитувчиси уз укувчиларида кандай кобилият-ларнинг борлиги, уларнинг укишга булган интилишлари, укув материалини узлаштириш даражалари, эслаб колишлари ва уз билимла-рини укув топширикларни бажаришда куллай олишлари, масалаларни ечишда пухта фикр юритишлари, ёзма ва оFзаки нуткни канчалик эгаллаганликларига караб билиб олиши мум-кин. Шунингдек, куйидаги сифатлар: зийрак-лик, тез ва пухта эслаб колиш, уйлай олиш, топкирлик, ривожланган хаёл, ишда ташаббус-корлик, мустакиллик ва унинг мах,сулдорлиги болалар кобилиятларининг баъзи бир курсат-кичлари булиши мумкин. Укитувчи болалар билан х,ар бир ишда ташаббус ва ижодкорлик курсаткичларида уларни х,ар жих,атдан раFбат-лантириб туриши керак. Укувчи кийналиб колганда унга ёрдам беришга шошилиш яра-майди. Кийинчиликларни эса аста-секин оши-риб бориш лозим.

БошланFич синф укитувчиси таълим олув-чилар орасида ижодий кобилияти юкори булган укувчини таваккал килиши; бой тасав-вури; ички сезгининг ривожланганлиги; фал-сафий фикрлаши; фикр юритиш ва х,аракатни ташкил этишдаги тезкорлиги; тафаккур тезли-гига эгалиги; турли вазиятларни бирдек кабул килиши ва уларга жавоб бериши; юксак бадиий кадриятлар, янгилик яратиш лаёкатига эгалиги; узига хос оригинал Fояларни илгари сура олиш каби сифатларга караб аниклаши ва бу сифатларни укув жараёнида ривожлан-тиришга эътибор каратиши мух,им.

Шунингдек, ижодий фаоллик куйидаги ички компонентлардан ташкил топади:

• укув топширикларини бажаришга тайёр-лик;

• мустакил фаолиятга интилиш;

• топширикларни онгли бажариш;

• укишнинг тизимлилиги;

• узининг шахсий имкониятларини оши-ришга х,аракат килиш ва бошкалар.

БошланFич синф укитувчиси укувчиларда ижодий фаолликни шакллантиришда катор тамойилларга амал килиши талаб этилади:

1. Таълимни индивидуаллаштириш.

2. Таълимни ривожлантириш.

3. Фаолият турларига кулай шароитларни яратиш.

4. Укувчилар кобилиятларининг фаолиятда намоён булишига имкониятлар яратиш.

5. Дарсдан ташки фаолиятлар (ишлар) имкониятларидан унумли фойдаланиш.

6. Таълимнинг ривожлантирувчилик тамо-йилини куллаш.

БошланFич синф укитувчиси бир нечта фандан дарс беришини инобатга оладиган булсак, у уз укувчиларининг ижодий фаолли-гини ривожлантиришда куйидагиларни х,ам инобатга олиши лозим:

- укувчиларнинг укув предметлари ичида кай бирига купрок кизикиши ва иктидорини аниклаш;

- укув фанлари буйича тайёрланган укув материаллар, масала, топширикларнинг мураккаблиги, ижодийлиги, илмий-тадкикот даражаларини уз ичига олган х,олда ижодий фаолликни болалар билан ишлаш буйича тематик режа ва дастурларини тузиш;

- укувчиларда ижодий фаолликни шакллантириш юзасидан индивидуал иш режалари ишлаб чикиш.

Укитувчи дарс лойих,аси тузишда укувчиларнинг ижодий фаоллигини ривожлантиришда самарали натижа берадиган куйидаги фаоллаштириш вазиятларини инобатга олиши мух,им:

• уз фикрида туриш;

• бах,с-мунозараларда иштирок этиш;

• уз уртоклари ва укитувчи олдига савол-лар куйиш;

• уртокларининг жавобларини изох,лаш;

• уртокларининг жавоби ва ёзма ишла-рини бах,олаш;

• оркада колганларга кумаклашиш;

• буш узлаштирувчиларга тушунмаганла-рини тушунтириш;

• кучи етадиган топширикни мустакил тан-лаш;

• билув топширикларининг бир неча вариантдаги ечимини топиш;

• уз-узини текшириш, узининг билув ва амалий хатти-х,аракатларини тах,лил килиш вазиятларини яратиш;

• билув топширикларини узига маълум булган амалларни комплекс куллаган х,олда бажариш.

Биз куйида бошланFич синф укитувчилари учун укувчиларда ижодий фаолиятни ривож-лантириш юзасидан укув вазиятларини яратиш ва утказиш технологиясини ишлаб чикиш юзасидан йул-йурикларни ишлаб чикишга х,аракат килдик ва уни келтириб утамиз:

1. Изланувчи вазиятнинг асосий таълимий объектини (нарса, тушунча, х,одиса, жараён, анъана, буюм ва бошкалар). Бунда объект ва болалар учун кизикарли булган муаммони аниклаш; болаларга уларнинг урганилаётган объект билан шахсий ички алокасини топишга ёрдам бериш, улар учун шахсан ах,амиятли муаммоларни кандай тайёрлаш буйича уйлашга йуналтиради. Бунинг учун шахсий тажриба ва укувчиларга куйиладиган таълимий натижалар таъминланади.

2. Болаларга ечими номаълум булган муаммо ёки топширик берилади. Ушбу топширикни амалга ошириш синфда таълимий кутаринкилик х,амда укувчилар топширикни бажариш оркали узларининг фаолли-гини намоён этгандагина самарали булади.

3. Топширикнинг таърифланиши муаммони жамоа булиб мух,окама килишнинг натижаси булиши мумкин. Болалар томони-дан таърифланган топширик шунчаки кизикарли эмас, балки укитувчи учун янгилик булсагина максадга эришилган булади.

4. Укувчининг узи пайдо булган ёки яра-тилган вазият (топширик)ни шахсан х,ал этишга имконият яратиш - эвристик вазиятнинг асосий боскичи саналади. Бунда х,ар кандай таълим натижасидан ижод белгисини аниклаш лозим.

5. Укувчиларнинг таълимий ижод намуна-ларини намойиш этиш: шеърлар, ривоятлар, топшириклар, таърифлар, рамзлар, расмлар, лойих,алар ва шу кабиларни жамоада мух,окама этиб, кургазмалар ташкил этиш, узаро ёзма такризлар ёздириш, маърузалар билан чикишлар килиш.

6. Таълимий ижод намуналари намойиш этилгандан кейин расмлар, ривоятлар, таъ-рифлар, олимларнинг фикрлари, дарсликла-ридаги маълумотлар, шахсий билим ва тасав-вурлари билан асослай олиш.

7. Болаларнинг ижод намуналарини киёс-лаш, солиштириш, таснифлаш буйича фаолия-тини ташкил этиш. Укувчилар томонидан уз карашлари ёки ижод намуналарини аниклаш х,оллари юз берса, уларга уз нуктаи назарла-рининг узгариш сабабларини тушунишларида кумаклашилади. Таълимий вазиятларнинг ривожланиши таъминланади.

8. Укувчиларнинг билишга оид кулланилган усуллар, пайдо булган муаммо ва уни ечиш йулларини тушуниши буйича фикр юритиш, тах,лил этиш. Укувчиларга индивидуал тарзда эришган натижаларини аниклашда кумак-лашиш. Жамоа булиб яратилган таълимий натижаларни аниклаш.

БошланFич синф укиш дарсларида укувчиларда ижодий фаолиятни шакллантиришга мулжалланган турли ижодий топшириклардан фойдаланиш асосида укувчиларда мустакил ва ижодий фикр юритишга замин х,озирлаш мумкин.

Куйида шундай топширикларни ташкил килиш шаклларидан намуналар келтирамиз:

1. Уцувчиларни ижодий фаолликка чор-лаш.

Укувчиларни ижодий фаолиятга тайёрлай-диган укитувчи энг авваламбор укувчиларда такдим килинаётган укув материалига кизи-кишни уЙFотиш зарур. Бунинг учун у:

Асосий мавзуни баён этишда укувчиларни цандай йул билан цизицтириши мумкин?

• Оддий булмаган маълумотларни сузлаб бериш.

• Барча укувчиларга тугридан-тугри тааллукли булганлар *акида гапириб бериш.

• Сузлаш жараёнида холисона ва аниклаштирилган маълумотларни такдим килиш.

• Образли солиштиришлардан унумли фойдаланиш.

2. Келтириладиган образлар, солиштиришлардан унумли фойдаланиш ва улар меъёрига амал килиш.

3. Кай тарзда укув ахборотини тугатиш лозим?

Укитувчи нуткининг сунгида куйидагиларга амал килади:

- маъруза давомида караб чикилган асо-сий фикрларни кискача баён этиш (шундай килиб яна бир марта асосий тавсифларни санаб утамиз);

- маъруза мавзуси буйича бирорта жум-лани таъкидлаш (куйидаги жумлага эътибор беринг);

- куйилган муаммо х,акида укувчиларни ижодий уйлашга ундаш (шундай килиб, ижо-дий тафаккур оркали куйидаги хулосаларга келиш мумкин ва х,.к.).

БошланFич синф укувчиларини ижодий фаолликка ундаш давомида укитувчи:

1. Укувчиларни образли фикрлашга ундаши.

2. Аник муаммони бурро ифодалаши.

3. Фикрнинг доимо тугалланган жумла билан х,амда мух,им жойларига урFу бериб ажратган х,олда ифода этиши.

4. Хушмуомалали ва зийрак булиши.

5. Куйидаги суз бирикмаларидан фойдала-ниши: «фараз килинг», «тасаввур этинг», «ижодий парвоз этинг ...» ва шу кабилар.

6. Куриш контакти (боFланиши)ни саклашга х,аракат килиши-тингловчиларга карашга х,аракат килиш (х,ар бир катнашчига 30 сония-дан).

7. Хар бир жавоб ва таклифни доимо раFбатлантириши максадга мувофик.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, бош-ланFич таълим жараёнида укувчиларнинг ижодий фаолиятини ривожлантириш учун турли шарт-шароитларларни яратиш мух,им ах,амият касб этади. Бунинг учун таълим талаб-ларини аниклаш ва шу талаблар асосида унинг устувор йуналишларини изланувчи таълим, муаммоли вазиятлар яратиш ва таълимга тех-нологик ёндашув асосида ташкил этилиши укувчилар ижодий фаолиятини ривожланти-ришнинг самарадорлигига замин тайёрлайди.

БошланFич таълимда укувчиларда ижодий фаолиятни ривожлантириш узига хос психо-логик-педагогик хусусиятга эга булиб, булар укувчиларнинг аклий фаолиятини ривожлантириш билан боFлик х,олда муаммоли вазиятлар яратиш, машFулотларга максадли ёндашув, укувчиларнинг кобилияти, кизикиши, хо^иш ва истакларини х,исобга олиш, а^локий-эстетик ^иссиётини тарбиялаш, билимлар тизими, малака ва куникмаларини фаолият-нинг турли шакл ва методларини эгаллаб олишга йуналтирилади.

Ижодий фаолият таълимнинг уч тури оркали шахснинг ижодий фаолияти, билишга доир фаолияти, ташкилий фаолият каби сифат-ларнинг шаклланиши асосида ривожланади ва булар таълимнинг ноанъанавий шакл ва методлари воситасида самарали натижаларга олиб келади.

Адабиётлар руйхати:

1. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. // Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига баFишланган Олий Мажлис палаталари-нинг кушма мажлисидаги нутк. - Т.: «Узбекистон» НМИУ, 2016. -13-б.

2. Бобомуродова А.Я. Она тили таълими жараёнида уйин-топишмоклардан фойда-ланиш. / Пед. фан. ном. дисс. автореф. 1997. -20-б.

3. Фузаилов С., Худайберганова М., Йулдошева Ш. Она тили: Умумий урта таълим мактабларининг 3-синфи учун дарслик. / Кайта ишланган 11-нашри. - Т.: «Укитувчи» НМИУ, 2010. -144-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.