Научная статья на тему 'Ижодкор шахслар шаклланишида фаолият ва тасаввур жараёнларининг ўрни'

Ижодкор шахслар шаклланишида фаолият ва тасаввур жараёнларининг ўрни Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
1394
300
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тасаввур / ижод / шахс / фаолият / истеъдод / илм / тиришқоқлик / кўникма / малака / воображение / творчество / личность / деятельность / способность / наука / старание / навык / умение.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Самарова Ш. Р.

Мақолада ижодкор шахснинг шаклланишида фаолият, тасаввур жараёнларининг ўрни назарий жиҳатдан асосланган. Шунингдек, шахснинг фаолият юритиши, тасаввур қилиши ва ижод жараёнларининг ўзаро алоқадорлиги, бир-бири билан узвий боғлиқлиги аниқ мисоллар асосида психологик жиҳатдан очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ И ПРОЦЕССОВ ВООБРАЖЕНИЯ В ФОРМИРОВАНИИ ТВОРЧЕСКОЙ ЛИЧНОСТИ

В статье научно обоснована роль деятельности и воображения в формировании творческой личности. Раскрыта взаимосвязь деятельности субъекта, воображения и творческих процессов. На конкретных примерах определены психологические аспекты взаимосвязи вышеназванных компонентов.

Текст научной работы на тему «Ижодкор шахслар шаклланишида фаолият ва тасаввур жараёнларининг ўрни»

22 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч___/

Самарова Ш.Р.,

Узбекистон давлат санъат ва маданият институти «Педагогика ва психология» кафедраси доценти

ИЖОДКОР ШАХСЛАР ШАКЛЛАНИШИДА ФАОЛИЯТ ВА ТАСАВВУР ЖАРАЁНЛАРИНИНГ УРНИ

САМАРОВА Ш.Р. ИЖОДКОР ШАХСЛАР ШАКЛЛАНИШИДА ФАОЛИЯТ ВА ТАСАВВУР ЖАРАЁНЛАРИНИНГ УРНИ

Маколада ижодкор шахснинг шаклланишида фаолият, тасаввур жараёнларининг урни наза-рий жих,атдан асосланган. Шунингдек, шахснинг фаолият юритиши, тасаввур килиши ва ижод жараёнларининг узаро алокадорлиги, бир-бири билан узвий боFликлиги аник мисоллар асо-сида психологик жих,атдан очиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: тасаввур, ижод, шахс, фаолият, истеъдод, илм, тиришкоклик, куникма, малака.

САМАРОВА Ш.Р. РОЛЬ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ И ПРОЦЕССОВ ВООБРАЖЕНИЯ В ФОРМИРОВАНИИ ТВОРЧЕСКОЙ ЛИЧНОСТИ

В статье научно обоснована роль деятельности и воображения в формировании творческой личности. Раскрыта взаимосвязь деятельности субъекта, воображения и творческих процессов. На конкретных примерах определены психологические аспекты взаимосвязи вышеназванных компонентов.

Ключевые слова и понятие: воображение, творчество, личность, деятельность, способность, наука, старание, навык, умение.

SAMAROVA SH.R. THE ROLE OF THE ACTIVITIES AND PROCESSES OF THE IMAGINATION IN THE FORMATION OF A CREATIVE PERSONALITY

The article scientifically justifies the role and activities of the imagination in the formation of a creative personality. There is disclosed interaction between activity of the subject, imagination and creative processes. Specific examples identified psychological aspects of the relationship of the aforementioned components are provided.

Keywords: imagination, creativity, personality, activity, ability, science, diligence, skill, ability.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

Цозирги даврда замонавий техника ва технологияларнинг жадал ривожланиши инсон фаолияти, ижтимоий онгида катта узгаришлар ясамоцда. Зеро, олам ва инсоннинг цаётда тутган урни тутрисидаги тасаввурлар узгармоцда, тафак-кур ва оламни тушунишнинг янги усуллари шаклланмоцда, маънавий-амалий узлаштиришнинг янги воситалари ва усул-ларига утиш юз бермоцда.

Укувчи шахсини ривожлантиришга йунал-тирилган таълим жараёнида унинг аклий-интеллектуал, ижодий хусусиятлари намоён булади. Бу борада, айникса, таълим жараёнида укувчиларнинг ижодий фаолиятини шакллантириш имкониятлари кенгрокдир. Бугунги кунда мустакиллик туфайли амалга оширилаётган таълим ислох,отлари уз ишига ижодий ёндашувчи, фан, техника, санъат, ишлаб чикаришнинг жадал ривожланишига уз х,иссасини кушадиган юксак малакали кадрлар тайёрлашга боFлик. Шунга кура, жамият тарак-киёти талабларидан келиб чиккан х,олда х,ар бир укувчини ижодкорлик рух,ида тарбиялаш мух,им ва зарурдир.

Ижодкорлик фаолиятнинг турли х,олат-ларида пайдо булади. Кизикиш, илх,ом, инти-лиш ва бошкалар ижодкорликнинг инсон онгида энг олий тарзда пайдо булишидан тор-тиб, то намоён булишигача жараённи уз ичига олади. Шахснинг ижодий фаолият эх,тиёжи унинг х,аракатларида янги, илгари максад килиб куйилмаган бунёдкорлик интилишини билдиради.

Таълим-тарбия жараёнида болалардаги яширин истеъдодларни юзага чикариш, бола-лик давридан бошлаб уз фаолиятини намоён килиши учун имконият яратиш, улардаги ижодкорлик кобилиятини ривожлантириш -келажакда юксак салох,иятли, ижтимоий фаол, уткир зех,нли, кашфиётчилик кобилиятини намоён эта оладиган ракобатбардош кадр-ларни вояга етказиш гарови саналади. Бу дав-латимизнинг устувор йуналишларидан бири -х,ар томонлама баркамол инсонни вояга етказиш Fоясига мос келади.

Шахсда ижодкорлик кобилиятини шакллан-тиришнинг мух,им шарти шахснинг фаолияти х,исобланади. Бу борада психолог олимлар-нинг билдирган назарий фикр ва Fояларини мисол килиб келтириш мумкин.

Ота-оналар, мураббийлар, укитувчилар х,ар томонлама шаклланган фарзандларни вояга етказишни орзу киламиз.

Германиялик файласуф Йоханн Готтлиб Фихте: «Биз нафакат билганимиз учун х,аракат киламиз, балки х,аракат учун яратилганимиз туфайли биламиз»1, деб таъкидлаши муаммо-нинг канчалик ах,амиятли экани, шахснинг камол топишида ижодий фаолиятнинг тутган урнини яккол курсатувчи мисолдир.

Таъкидлаш жоизки, ижодкор шахсни шакл-лантиришда етакчи фаолият турларига ах,а-мият бериш керак, яъни мактабгача таълим муассаларида:

- болаларда эмоционал х,олатларни ривожлантириб бориш (бу келажакда кучли-мувозанатли характерга эга шахсларни шакллантириш имкониятини беради);

- болаларни предметлар билан муносабат урнатишини таъминлаш (бу уларнинг аклий фаолияти ва ижодкорлик хусусиятларини шакллантиришга йул очиб беради);

- болаларга машFулот, турли уйин-тадбир-лар жараёнида роллар таксимлаш ва рол-ларни бажартириш (бунда ках,рамон образига таклид килиш оркали шахсий сифатлар шакл-ланади, болаларда уз-узини назорат килиш ва бошкарувчилик хусусиятлари ривожлантири-лади).

БошланFич синф укувчиларида таълим жараёнини изчиллик, тизимлилик тамойилига асосланган х,олда ташкил этиш билан бирга, укувчиларда « Инсайт» усулидан фойдаланган х,олда «бузиб-тузатиш», «аста-секин», «бирда-нига» бажариш жараёнларини етарли дара-жада куллаш, шахснинг ижодий кобилият-ларини шакллантиришга асос булади.

Ижодкор шахсни шакллантиришда педагог-нинг асосий вазифаси укув-тарбия жараёнида ижодий фаолиятни ташкил этиш шакл, метод,

1 Хакикат манзаралари. 100 мумтоз файласуф. / Тупловчи ва таржимон: Саида Жураева. - Т.: «Янги аср авлоди», 2015. -370-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

усул, восита ва йуналишларини белгилаб берувчи зарур ахборотлар билан таъминлаш х,исобланади. Яъни, ахборот таъминотининг х,аддан зиёдлиги масалани ижобий х,ал этмайди. Шунинг учун ахборот таъминотини педагогик жих,атдан бошкариш, уларни илFор техника ва технология ютуклари билан бойи-тиш максадга мувофикдир.

Илмий-техник тараккиёт ва ижодкор шахсни шакллантиришга эришиш жараёнини педагогик жих,атдан бошкаришнинг предмети инсон омили булиб, у узига хос таълим-тарбия ишлари ва уни бошкариш, ижодий масала-ларни ечиш методикаси ва алгоритмини урганишни кузда тутади. Укувчиларда илмий-техник ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш, тайёрлаш жараёнига нисбатан педагогик ёндашув тизими шахс ижодкорлиги ва яратув-чанлигини бошкаришнинг бош масалалари-дан бири х,исобланади ва у уз ичига зарурий ахборотларни йиFиш, тах,лил килиш, уни кайта ишлаш, максадни аниклаш, максадга эришиш режасини ишлаб чикиш, режа буйича ижодкорлик ишларини ташкил этиш, унинг амалга ошишини назорат килиш, ушбу тизим фаолиятини тартибли олиб бориш ва махсус ечимлар кабул килиш каби боскичларни уз ичига олади.

Хар кандай бошкариш жараёни, аввало, максадни белгилаш, яъни максадни туFри куя билишдан бошланади. Бу эса бошкариш объектининг айни пайтдаги х,олатини тах,лил килиш ва унинг ривожланиши мумкин булган имкониятларини урганишдан бошланади. Илмий-техник ижодкорликни максадли педагогик бошкариш мох,иятига кура объектив тавсифга эга, унда инсон шахсини камол топ-тиришнинг объектив конунлари уз ифодасини топган. Бундан ташкари, максадли бошкариш тафаккур мах,сули ва улар шахсларнинг х,ам-корликдаги фаолияти жараёнида шаклланади. Максад, уз навбатида, педагогик объектдаги узгаришларнинг йуналишлари, бошкариш фаолиятини унинг асосий турлари ва уларнинг мазмунини белгилаб беради.

Максадли педагогик бошкариш уз мазму-нига кура вакт омили ва шароитига караб бир неча гурух,ларга булинади. Йуналиш мазмуни эса шартли равишда иктисодий, ижтимоий, сиёсий, Fоявий ва илмий-техникавий максад-лар сифатида гурух,ланади.

Ижодкор шахсни шакллантиришнинг мух,им шарти максадли педагогик бошкаришда кат-нашувчи шахсни юкори даражадаги объектив ахборотлар билан таъминлаш х,исобланади. Объектив ахборотгина максадга йуналтирилган фаолият учун х,аракатлантирувчи восита була олади.

Демак, шахснинг имкониятлари канча ошиб борса, у фаолиятни шунчалик муваффакиятли даражада бажаради. Яъни иктидорли, х,ар томонлама шаклланган укувчиларимиз осон-лик билан уз максадига етса, иктидори етарли шаклланмаган укувчилар муваффакиятсизлик-ларга дуч келади. Шу уринда таъкидлаш керакки, укувчиларда шахсий хусусиятлар, билим ва куникмаларни туFри раFбатлантириб бориш х,ам муваффакият мезонларини таъ-минлаб беради.

Шундай экан, укувчиларнинг шахсий хусу-сиятларини ривожлантириш учун уларнинг билиш жараёнлари динамикасидаги кабул килиш даражаси, эсда саклаш хусусиятлари, фикр юритиш мезонларини туFри та^лил эта билишимиз лозим. Бу мезонларга: таълим-тарбия жараёнини туFри ташкил этиш; укувчида уз-узини англаш ва жамоада уз урнини топа олиш имкониятини таъминлаш кабиларни мисол килиб курсатиш мумкин. Ана шу нуктаи назардан карайдиган булсак, психологик олим Энгельмейернинг фикри жуда уринлидир. У укувчиларда ижодий жара-ёнларни тарбиялашда фаолиятни асосий уринга куяди ва ижодий фаолият жараёнини куйидагича ажратиб курсатади: 1 Хох,иш. 2. Билим. 3. Билиш1.

Укувчиларда хох,иш ва кизикиш жараёнла-рини шакллантириш учун дарс машFулот-ларини юкори илмий-педагогик даражада ташкил этиш керак. Бундай таълим жараёнла-рида муаммоли, кизикарли, савол-жавоб тар-зидаги интерфаол усуллардан фойдаланиш оркали укувчиларни ижодкорликка ундаш, эркин мулокот юритиш, ижодий фикрлашга ургатиш мумкин.

Ижодкор шахсни шакллантиришда ижодий фаолиятдан ташкари тасаввур кила олиш куникмасига эга булиши мух,им а^амият касб этади.

Тасаввурнинг туб мох,ияти «Куз олдига келтирмок» маъносини беради. Демак, инсон

1 Пономарев Я.А. Психология творчества. - М.: «Наука», 1976. -С. 146.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

ёки шахс х,аётининг маълум даврларида уз сезгилари оркали кабул килинган ахборот-ларни керак булганда, зарурият сезилганда, баъзан ихтиёрий тарзда куз олдига келтиради.

Психологик адабиётларни тах,лил килиш натижасида тасаввур мавзуси алох,ида тадкик этилмаганлигининг гувох,и булдик. Бу мавзу сунгги йилларда чоп этилаётган психологияга оид кулланмаларда х,ам етарли даражада очиб берилмаган.

Машхур рассомлардан Левитан уз фаоли-яти жараёнида ёзги манзарларнинг айрим хомаки нусхаларига караб киш манзарасини яратган.

Манзара устаси Нисский шундай х,икоя кил-ган: «Мен табиатан этюд ва суратларга кара-май, хотирамга таяниб ишлашни ёктираман. Манзарани хотирага жойлаб бир неча вакт утгач Сенеж ёки Москвадаги устахонамда, осойишталикда муйкалам билан акс эттира-ман. Менинг «Узок Шаркдда» асарим поездда кетаётиб куз олдимда намоён булган куринишлар ёрдамида вужудга келган. Тепа-ликлар устидаги урмон дарахтлари, лах,зада куз олдимда утиб кетган аэродром тасвирлари шу тарика пайдо булган. Поездда кетаётганим учун коралама, эскиз кила олмаганман. Колганларини тасаввуримдан ва хотирамдан тиклаганман»1. Бундан куринадики, рассом тасаввурида атроф-мух,ит образини кайта яра-тиш сифати узида унчалик ривожланмаганли-гини англагач, у ах,волни имкон кадар туза-тишга х,аракат килди.

Тасаввур нафакат бадиий ижод, балки фанда х,ам зарур. Хатто формула ва коидаларга таянадиган математика х,ам бундан мустасно эмас. Немис математиги Д.Гильберт бир ялковрок шогирди х,акида шундай деган эди: «У шоир булиб колди. Математик булиши учун тасаввури жуда кам»2.

Юкоридаги фикрлардан куринадики, тасаввур тафаккур билан бирга илмий ижод жараёнида иштирок этиб, узига хос вазифани бажа-ради: у муаммонинг образли, кургазмали маз-мунини узгартириб, бу билан уни х,ал килишга ёрдам беради.

Хар кандай бадиий ижод ва х,акикий х,исда бир оз фантазия булади: бевосита маълумот-

1 Ильин Е.И. Психология творчества креативности одаренности. Мастера психологии. - СПб: «Питер», 2009. -С. 96 (таржима муаллифники).

2 Уша манба, 87-б (таржима муаллифники).

дан юкорига кутариладиган х,ар бир мавх,ум фикрида бир оз мавжуд. Оламни маълум даражада узгартирадиган х,ар бир х,аракатда х,ам бир оз фантазия бор. Фикрлаб, х,ис килиб ва х,аракат килиб ^аётга узидан кандайдир янгилик киритадиган ^ар бир одамда бир оз фантазия булади.

Купгина ишларда фантазия х,ар кандай ижодий фаолиятнинг табиий асоси сифатида каралади, уни англашнинг асосий воситаси деб аташ мумкин, у х,ам одатдаги талаб асо-сида ишлайди.

Шу уринда савол туFилади: агар тасаввур х,ар бир кишига хос булса, уни бу вазифани намоён булиш даражасида одамларнинг фаркини курсатувчи кобилият сифатида караш мумкинми? Назаримизда, нафакат мумкин, балки зарур х,амдир. Хусусан, баъзи одамлар уз тасаввурида мураккаб бутунликни гавда-лантириш кобилиятига эга, бошкаларида эса бу кобилият йук ёки жуда кийинчилик билан юзага келади. Баъзиларда тасаввур худди инсон аник объектни кураётгандек образлик ёркин ва барча тафсилотлари билан, намоён булади.

Тасаввур х,ар бир ижодий жараёнда мух,им роль уйнайди. Айникса, бадиий ижодда унинг а^амияти катта. Хар кандай бадиий асарнинг мазмуни аник образ шаклида акс этади. Бадиий тасаввурнинг куввати шундаки, бузиш-тузатиш йули билан янги вазият яратади ва х,аётий вокеликнинг асосий талабларини сак-лаб колади.

Тасаввур ва ижод бир-бири билан узвий боFлик, аммо уларнинг орасидаги алокадан максадли вазифа келиб чикади. Бунда тасаввур - ижодни келтириб чикаради. Ижодий тасаввур жараёнида х,ар томонлама х,ис кила олиш етакчи х,исобланади. Тасаввур турлари-нинг пайдо булиши ижодий фаолиятнинг хилма-хил шаклларини ривожлантириш нати-жаси х,исобланади. Шунинг учун инсон фаолиятнинг махсус, узига хос турлари канча булса, тасаввурнинг шунча махсус турлари мавжуд.

Буларга конструктив, техник, илмий, бадиий, тасвирий, мусикий турларини кири-тиш мумкин. Ижодий фаолиятнинг хилма-хил турларида тасаввурнинг барча турлари ижодий тасаввур шакллари куринишлари сифатида намоён булади.

Демак, ижодкор шахсни шакллантиришда шахснинг узаро мос тарзда бажарган ижодий

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

фаолияти, ижодий мах,сулотларни яратиш борасидаги ривожланишини инобатга олиш лозим. Бу жараённинг муваффакияти инсон-нинг биологик ва ижтимоий омиллари, шахс-нинг фаоллиги, тасаввури ва ижодий сифат-лари, шунингдек, мавжуд шарт-шароит, х,оди-саларга боFликлигини инобатга олиш зарур.

Шахснинг ижодий фаолияти негизида куйи-даги сифатлар акс этишини куриб чикдик: ижодий йуналганлик; мантикий фикрлай олиш; эрудиция (билаFонлик); бой тасаввур; ижодий таъсирчанлик ва ташаббускорлик; уз ижодкорлигини тула-тукис намойиш этиш; рефлексия кобилияти; х,иссиётга бойлик; мавжуд тажриба ва билимлар асосида янги карорларни кабул килиш малакаси.

Шунингдек, шахсда ижодкорлик шакллан-тиришда куйидаги омиллар тускинлик килади: узини таваккалдан олиб кочиш; фикрлаш ва хатти-х,аракатларда куполликка йул куйиш; шахс фантазияси ва тасаввурининг юкори бах,оланмаслиги; бошкаларга тобе булиш; х,ар кандай х,олатда х,ам факат ютукни уйлаш.

Бунинг олдини олиш учун укитувчи укувчи-ларнинг диккат-эътиборини ижодий мух,итга жалб килиш максадида бирор янгиликдан фойдаланиш оркали уларнинг кизикув-чанлиги, фаоллигини ошириши тавсия эти-лади. Чунки янгилик х,амиша мияни фаоллаш-тиради. Укитувчи укувчиларни янги маълумот ва манбалар билан таништирганда, мия «уЙFонади» ва эътибор каратилади. Масалан, бирор бир адабий асар ках,рамони ёки тари-хий шахсга ухшаб кийиниш, тарихий буюм ёки

замонавий предметлардан фойдаланиш, мусика эшиттириш, латифалар айтиш, синф хонасидаги жих,озлар урнини алмаштириш, уйинлар уйнаш (бу урта мактаб укувчилари ва олий таълим муассасалари талабаларига х,ам бирдек тааллукли), дарс шаклини узгартириш. Бундан ташкари, ижодий топшириклар, муам-моли вазиятлар яратиш, индивидуал ишлан-малар тайёрлаш каби методлар х,амда дидактик уйинлардан фойдаланиш ^ам му^им а^а-миятга эга.

Ижодкор шахсда катор малакалар намоён булади, яъни бажариладиган вазифанинг мо^ияти ва ах,амиятини белгилай билиш; масаланинг куйилишини та^лил кила олиш; масалани х,ал килиш режасини тузиш; маса-лани х,ал килишда самарали методлар (анализ, синтез, индукция, дедукция, таккослаш ва б.)ларни куллаш; масалани ^ал килиш усулларини тан-лай олиш; кабул килинган карорнинг туFри-лигини асослаш ва кайта текшириш; масалани х,ал килишда кичик тадкикот (изланиш) олиб бориш; масалани х,ал килиш шароити, жараённинг бориши ва масала ечими, якунларини умумлаштиришга оид далилларни расмийлаш-тириш кабилар.

Узлуксиз таълим жараёнида шахсда ижод-корликнинг шаклланганлик даражасини куйидаги мезонлар асосида аниклаш мумкин: ташаббускорлик, ижодий фаолият, ижодий кобилиятга эгалик, изланувчанлик, тасаввур кила олиш ва х,оказо.

Адабиётлар руйхати:

1. Давлетшин М.Г., Туйчиева С.М. Умумий психология. - Т.: Низомий номидаги ТДПУ. 2002. -202 б.

2. Ильин Е.И. Психология творчества креативности одаренности. Мастера психологии. - СПб: «Питер», 2009. -С. 434.

3. Пономарев Я.А. Психология творчества. - М.: «Наука», 1976. -С. 304.

4. Хакикат манзаралари. 100 мумтоз файласуф. / Тупловчи ва таржимон: Саида Жураева. - Т.: «Янги аср авлоди», 2015. -400-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.