Научная статья на тему 'Касб маҳоратини оширишда ривожлантирувчи таълим технологиясининг моҳияти'

Касб маҳоратини оширишда ривожлантирувчи таълим технологиясининг моҳияти Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
4450
571
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ривожланиш / ривожлантирувчи таълим технологиялари / шаклланиш / педагогик трансформация / педагог лаёқати / ахлоқий-эстетик дунёқараш / ҳамкорлик таълими / ўқитувчининг маънавий ва касбий қиёфаси / development / developing pedagogical technologies / forming / pedagogical transformation / pedagogical competence / moral-esthetic worldview / cooperation / moral / professional image

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Юлдашева Н. А.

Ушбу мақолада интерфаол таълимни ташкил этишда ўқитувчиларнинг касб лаёқатини ривожлантириш, қўйилган вазифаларни амалга оширишда турли методларнинг моҳияти ва қўлланилишининг баъзи жиҳатлари кўриб чиқилган. Муаллифнинг фикрича, мазкур методлар ўқитувчилар томонидан дарснинг моҳияти, мақсади, тамойиллари ва йўналишлари борасида пухта билимлар, шунингдек, фаолиятни тўғри режалаштира олиш, муайян тадбирларга оид технологик харита ёки лойиҳаларни ишлаб чиқиш касбий фаолият кўникма ва малакаларига эга бўлишларига кўмаклашади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SIGNIFICANCE OF DEVELOPMENT EDUCATION TECHNOLOGIES IN QUALIFICATION IMPROVEMENT

Developing education technologies are means of qualitative results of educating process. Among those are considering of educating persons qualities, knowledge in some areas, creative abilities development technologies. In reality development is uninterrupted process from born up to finish of activity, constantly widening by acquisition of experiences and practice skills. The forming is going on under influence of internal and external factors. Following that the discipline’s teacher could tie professional qualification resultant of activity with person’s general development. Process of lessons is factor of constant growth of qualification skills of teachers, as well both of teacher and pupil common activities product.

Текст научной работы на тему «Касб маҳоратини оширишда ривожлантирувчи таълим технологиясининг моҳияти»

Юлдашева Н.А.,

Тошкент вилояти педагог кадрларни к,айта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти проректори, педагогика фанлари номзоди, доцент

КАСБ МА^ОРАТИНИ ОШИРИШДА РИВОЖЛАНТИРУВЧИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ МОЩТИ

ЮЛДАШЕВА Н.А. КАСБ МАЦОРАТИНИ ОШИРИШДА РИВОЖЛАНТИРУВЧИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ МОЦИЯТИ

Ушбу мак,олада интерфаол таълимни ташкил этишда ук,итувчиларнинг касб лаёк,атини ри-вожлантириш, куйилган вазифаларни амалга оширишда турли методларнинг мох,ияти ва кулланилишининг баъзи жих,атлари куриб чик,илган. Муаллифнинг фикрича, мазкур методлар укитувчилар томонидан дарснинг мох,ияти, мак,сади, тамойиллари ва йуналишлари бораси-да пухта билимлар, шунингдек, фаолиятни туFри режалаштира олиш, муайян тадбирларга оид технологик харита ёки лойих,аларни ишлаб чик,иш касбий фаолият куникма ва малакаларига эга булишларига кумаклашади.

Таянч тушунчалар: ривожланиш, ривожлантирувчи таълим технологиялари, шаклланиш, педагогик трансформация, педагог лаёк,ати, ахлок,ий-эстетик дунёк,араш, х,амкорлик таълими, укитувчининг маънавий ва касбий к,иёфаси.

ЮЛДАШЕВА Н.А. ЗНАЧЕНИЕ РАЗВИВАЮЩЕЙ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ТЕХНОЛОГИИ В ПОВЫШЕНИИ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО МАСТЕРСТВА

В данной статье рассматриваются некоторые аспекты развития профессиональной компетентности учителей в организации интерактивного образования, значения и внедрения разных методов в зависимости от поставленных задач. Данные методы, по мнению автора, помогают учителям правильно планировать цель, принципы, значение, направление уроков.

Ключевые слова: развитие, развивающие педагогические технологии, формирование, педагогическая трансформация, педагогическая компетентность, нравственно-эстетическое миро-возрение, сотрудничество, нравственный и профессиональный образ учителя.

YULDASHEVA N.A. SIGNIFICANCE OF DEVELOPMENT EDUCATION TECHNOLOGIES IN QUALIFICATION IMPROVEMENT.

SUMMARY

Developing education technologies are means of qualitative results of educating process. Among those are considering of educating persons qualities, knowledge in some areas, creative abilities development technologies. In reality development is uninterrupted process from born up to finish of activity, constantly widening by acquisition of experiences and practice skills. The forming is going on under influence of internal and external factors.

Following that the discipline's teacher could tie professional qualification resultant of activity with person's general development. Process of lessons is factor of constant growth of qualification skills of teachers, as well both of teacher and pupil common activities product.

Keywords: development, developing pedagogical technologies, forming, pedagogical transformation, pedagogical competence, moral-esthetic worldview, cooperation, moral, professional image.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

«Ривожлантириш» купроц мицдорий характерга эга ту-шунча булиб, индивиднинг шахсга хос янги хусусиятлар-ни умри мобайнида мунтазам эгаллаб бориш жараёни-ни акс эттиради. Нутц бойиши, билим купайиши, ахлоций нормаларни узлаштира бориш, узгалар муносабатла-ри билан цисоблашишга одатланиш ривожланиш белги-ларидир. Лекин, фикримизча, таълим-тарбия жараёни-да мицдорий жицатларга нисбатан сифат курсаткичлари ацамиятлироцдир. Ривожланиш натижасида уцитувчи мацорати ошади, эришилган маънавий сифатлари цатъий-лашиб боради. Уцитувчи шахсий характери сайцаллашади ва унинг маънавий циёфаси такомиллашади.

"Ривожланиш" х,амда "шаклланиш" тушун-чалари бир-бири билан доимо ёнма-ён юра-ди. Масаланинг куйидаги кирраларига эъти-борингизни тортмокчимиз: аввало, лугавий маъносига кура, «ривожланиш» араб ти-лида бир х,олатдан иккинчи юкори х,олатга утиш, усиш, юксалиш, тараккиёт, равнакни; «шаклланмок» аник бир мазмун, йуналиш касб этмокни, «шакллантириш» инсонда нас-лий омил, мух,ит, йуналтирилган таълим-тарбия ва шахсий фаоллик ёрдамида билим, куникма, малака ва фазилатларни таркиб топ-тириш жараёнини англатади.

Демак, ривожланиш инсон таваллуди-дан фаолиятининг сунгигача давом этадиган узлуксиз жараён булса, шаклланиш эса ташки ва ички омиллар таъсирида маълум фаолиятга йуналтирилган максадли жараёндир. Бундан келиб чиккан х,олда, фан укитувчиси касбий тайёргарлигини х,ам шахс умумий ривожлани-шининг таркибий кисми ва жараёни доираси-да куриб чикиш лозим.

Дарс жараёни доимий ривожланиш омили булиб, бу укитувчи билан бирга укувчининг х,ам пассив, х,ам актив узаро доимий х,ара-катлари мах,сулидир. Дарс ана шундай омиллар оркали ташкил этилмас экан, жараёндаги икки фаолият олиб борувчилар х,ам иштиёксиз булиб колади. Барчамизга маълумки, маса-лан адабиёт дарсларида, бадиий материал таълимий-тарбиявий материалга айланганда, яъни фан тили билан фикрлаганда, узига хос «педагогик трансформация»га учраганда-гина дарс бераётган укитувчи уз касбий тай-ёргарлиги ривожланиши йулида уринаётган, мустакил касб мах,оратини ошираётган ёхуд малака ошириш билан шугулланаётган булади.

Зотан, билим беришнинг х,ам узига хос тар-зи бошкаларникидан ажралиб тургандагина педагог лаёкати бах,оланади. У укув жараёни иштирокчиларининг ёши, билим савия-си, куникма ва малакалари, мойилликларини х,исобга олган х,олда амал килинишини такозо этади. Айнан шундай дарс утиш йулининг алох,идалиги туфайли битта мавзу бир ёшдаги укувчиларга тамомила фаркли тарзда тушун-тирилади ва кескин фаркли таълимий нати-жага эришилади. Шу туфайли, фан укитувчиси машFулотдан олдин кайси синфга кайси мав-зуни кандай усулда утишини, урганилажак асарнинг барча кирраларини, мавзунинг тур-дош фанларга алокаси каби жих,атларини х,исобга олган х,олда дарс лойих,асини тузиб олиши шарт.

Ривожлантирувчи таълим техноло-гиясида уйин элементларининг максадли йуналтирилганлиги

Дидактик мацсадлар: дунёкарашни кен-гайтириш, билиш фаолияти; билим, куникма ва малакаларни амалиётда куллаш; амалий фаолият учун зарур булган алох,ида куникма ва малакаларни шакллантириш; мех,нат куникмаларини ривожлантириш.

Тарбияловчи мацсадлар: мустакилликни, эркинликни тарбиялаш, муайян ёндашув-ларни, мавкеларни, ахлокий, эстетик ва дунёкарашга оид курсатма (установка)ларни шакллантириш; х,амкорликни, жамоатчилик-ни, коммуникативликни, муомалаликни тар-биялаш.

Ривожлантирувчи мацсадлар: диккат, хо-тира, нутк, тафаккур, таккослаш, солиштириш куникмаси, ухшашини топиш, мулох,азалашни, ижодий кобилиятлар, рефлексия, эмпатия,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

макбул ечим топиш куникмасини ривож-лантириш; укув фаолияти мотивациясини устириш.

Ижтимоийлаштирувчи мацсадлар: жа-

мият меъёрлари ва кадриятларига аралашув; мух,ит шароитларига куникиш; кучли назорат, уз-узини йуналтириш; мулокотга ургатиш; психотерапия.

Ривожлантирувчи таълим технологияси-нинг концептуал асослари

Уйин фаолиятининг психологик механизм-лари шахснинг уз-узини намойиш килиш, уз-узини таъкидлаши, уз-узини билиши, уз-узини ростлаши, уз-узини жорий килиши каби фун-даментал талабларга таянади.

• Уйин-психоген хулк шакли, яъни шахс та-биатидан келиб чикадиган ички мавжуд булган феъл-атвор куринишидир (П.И.Пидкасистый)1.

• Уйин-боланинг "ички ижтимоийлашуви" фазоси, ижтимоий установкаларни эгаллаш воситаси (Л.Г.Выготский)2.

• Уйин-тасаввурлашда шахс эркинлиги, "амалга ошмайдиган кизикишларни хаёлий жорий этиш" (А.Н.Леоньтев)3.

• Уйинда факат уз хусусий ва ички мазмуни буйича индвид учун ах,амиятли максад касб эт-ган х,аракат амалга ошади. Уйин фаолиятининг асосий узига хослиги х,ам, унинг асосий жози-бадорлиги х,ам ана шунда (С.Л.Рубинштейн)4.

• Дидактик уйин - бу мох,иятан узида му-айян мотивацияни, укувчиларнинг билув фаолияти тузилмасини ва узлаштиришнинг бошкариш тизимини эгаллаган яхлит дидактик жараёндир (В.П.Беспалько)5.

Уйинга кушилиш кобилияти инсон ёши би-лан боFлик эмас, бирок хар бир ёшда уйин узига хослик касб этади. Шу боисдан, ривожлантирувчи таълим технологиялари мак-табгача давр учун, кичик мактаб ёшидаги укувчилар учун, урта ва катта мактаб ёшида-

1 Пидкасистый П.И. Самостоятельная этическая деятельность обучающихся в обучении. - М.: "Педагогика", 1991. С. 240.

2 Выготский Л.С. Педагогическая психология. - М.: "Педагогика", 1999. -С. 321.

3 Леонтьев А.Н. Очерк психологии личности. - М.: "Смысл", 1997. -С. 64.

4 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - Санкт-Петербург: "Питер", 2000.

5 Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные техноло-

гии обучения. - М.: ИРПО, 1996.

гилар учун ва катталар учун дея бир-биридан фаркланади.

Умумий урта таълим мактаби укитув-чисининг касбий тайёргарлигини ривожлан-тириш жараёни бирмунча мураккаб фаоли-ят тури булиб, бунда фан укитувчиларининг касбий тайёргарлигини ривожлантириш му-айян технологияни, кулай педагогик шарт-шароитларни ва шакл-воситаларни такозо этади. Юкорида кайд этилган воситалар ёр-дамида ривожлантирувчи таълим боскичлари амалга оширилса самарали кечади ва педагог-ларнинг касбий етуклиги таъминланади.

Юртбошимиз И.А.Каримов узларининг «Биз юртимизда янги авлод, янги тафаккур сох,ибларини тарбиялашдек масъулиятли ва-зифани адо этишда биринчи галда ана шу машаккатли касб эгаларига суянамиз ва тая-намиз, эртага урнимизга келадиган ёшлар-нинг маънавий дунёсини шакллантиришда уларнинг хизмати накадар бекиёс эканини узимизга яхши тасаввур киламиз»6, дея фикр билдирганларида накадар х,ак эканликларини таъкидлаш уринли.

Шахснинг касбий сифатлари - шахснинг муайян фаолияти учун жуда мух,им кобилиятларнинг туплами х,амда касбий фао-лиятнинг самарадорлигини оширувчи хосса-лар. Бу сифатларнинг узига хос хусусиятларига куйидагилар киради: касбий фикрлаш (техни-кавий, иктисодий, гуманитар) кобилиятлари; психомотор вазифалари. Булар мех,нат опера-цияларини бажариш фаолиятида интеграция-нинг жуда юкори эканлиги натижаси булиб, минтакавий бозорлар билан ракобат кила олиш учун имконият яратди.

Касбий тайёргарлик - таълим олувчилар-нинг муайян иш ёки ишлар мажмуини бажариш учун зарур малакаларни жадал эгаллаш максадини назарда тутадиган педагогик жараён7.

Аник касбий фаолият доирасида иш бажа-ришга имкон берувчи билимлар, куникма ва малакаларни шакллантирувчи жараён аник касбий фаолият оркали амалга оширилади.

6 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: "Маънавият", 2008. -130-б.

7 Джураев Р.Х., Толипов У.К,., Сафарова Р5., Туракулов Х.О., Иноятова М.Э., Диванова М.С. Педагогик атамалар луFати / Р.Х.Джураев тахрири остида. - Т.: "Фан", 2008. -58-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

Муайян фаолиятни доимий равишда таш-кил этиш шахсда маълум куникмаларни х,осил килади. Куникмалар эса фаолиятни изчил да-вом эттириш жараёнида малакаларга айла-нади. Шаклланган малака эса шахс томони-дан фаолиятнинг тезкор, сифатли, самарали кечишини таъминлайди. Фаолиятда самара-дорликка эришиш инсониятни кай даража-да кизиктириб келган булса, уни ташкил эта-ётган шахснинг касбий ривожланиши оркали малакага эга булиши х,ам шундай долзарблик касб этган. Касбий малакага эга булиш ижти-моий, шу билан бирга шахсий ах,амиятга эга-дир. Шу сабабли кадрларнинг касбий малака-ларини ривожлантириш таълим тизимининг мух,им йуналиши булиб келган. Малака ва касбий ривожланиш, аввало, махсус билим, сунгра узок вакт кайта-кайта такрорланади-ган машклар туфайли эгалланадиган тажриба ва куникмаларнинг онгли равишда акл-идрок х,амда тафаккур чиFириFидан утказилган х,олда мужассамлашуви х,исобланади.

Демак, ривожлантирувчи таълим техно-логиялари бир вактнинг узида укитувчи фао-лиятида ва укувчи физиологиясида х,ам содир булади.

Касб мах,оратига ва малакага эга булмаган педагоглар ёш авлодга сифатли таълим бериш, уларда юксак маънавий-ахлокий сифатларни шакллантириш имкониятига эга булмайдилар. Укитувчиларнинг малакасини оширишни, энг аввало, уларни замонавий билимлар билан куроллантириш, мавжуд куникма х,амда ма-лакаларини такомиллаштириш, шунингдек, маънавий-ахлокий сифатларини бойитиш си-фатида тушуниш максадга мувофикдир. Би-нобарин, ижтимоий, иктисодий ва маданий сох,аларда руй бераётган тезкор узгаришлар мавжуд билимларни доимий равишда бойи-тиб бориш, куникма ва малакаларни такомил-лаштиришни такозо этади. Шу сабабли х,ар бир мутахассис уз устида ишлаши, билим ва малакаларини узлуксиз ошириб бориши ло-зим. Ушбу жараённинг самарали кечишида узаро тажриба алмашиш, амалий семинарлар-да иштирок этиш, "устоз-шогирд" анъаналари мух,им урин тутади.

Мазкур жараённи ривожлантиришда куйи-даги режадан фойдаланиш мумкин:

- педагогнинг касбий мавкеи, амалиёт урни ва дарс утишдаги иштирокини тубдан узгартириш;

- аксарият умумий урта таълим муассаса-ларида махсус тайёргарликка эга булмаган (мах,орати етарли булмаган) педагог фаолияти-га булган э^тиёж амалда кондирилмаганлиги сабабли, ушбу вазифага мутахассислик би-лимлари ва сох,а методикаси борасидаги ту-шунчаларга эга булмаган педагоглар жалб этилишининг олдини олиш ва мазкур муам-мони ижобий х,ал килиш (масалан, интилув-чан, ижодкор педагогларни кайта тайёрлов курсларида укитиш, сунгра малакасини оши-риш курсларига йуллаш).

Давр укитувчидан юкори малакали булишни такозо этмокдаки, бу борада малака ошириш тизимининг х,амда махсус укув курс-ларининг уз урни ва вазифаси бор.

Бирок улар малака ошириш жараёнини юкори даражада сифатли ташкил этиш учун дастлаб укув дастурлари мазмунини такомиллаштириш, педагогик технология Fоялари билан бойитиш, машFулотларни ташкил этишда ахборот технологиялари имкониятла-ридан самарали фойдаланиш, маърузачи си-фатида фаолиятга инновацион ёндаша олиш лаёкатига эга педагогларнинг танланишига эришиш, уларни замонавий талабларга жа-воб бера оладиган методик адабиётлар билан куроллантириш каби вазифаларни х,ал этиш такозо этилмокда. Шуни алох,ида таъкидлаш жоизки, укитувчи фаолиятида ёки малака ошириш тизимида илFор педагогик технологи-ялар имкониятларидан самарали фойдаланиш амалиётни ижодий ташкил эта олиш куникма ва малакаларини шаклантирибгина колмай, шу билан бирга фаолиятда юкори самарадор-ликка эришишни х,ам кафолатлайди.

Шу уринда мавзуни урганиш учун ёки фаолиятда юкори самарадорликка эришишда педагогик технологиялар оркали укитувчи максадга йуналтирилган восита ва усулларни танлайди х,амда улардан фойдаланиш методи-касини куйидагича ишлаб чикиши мумкин:

- укув материалини модул блоклари шаклига келтириб урганиш;

- муаммоли ва дастурли таълим элементла-ридан фойдаланиш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

- ахборот куламининг шиддатли кенга-йиб боришини хисобга олган холда таянч нукталаридан фойдаланиш;

- дидактик уйин ва ишлаб чикариш мазму-нидаги масалаларни ечиш;

- бир-бирини тулдирувчи, кенгайтирувчи ва чукурлаштирувчи узаро боFлик фанларни мужассамлаштириб укитиш кабилардан фой-даланиш.

Профессор Ж.Толипова1 педагогик кадрлар-ни кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимининг долзарб муаммоларидан бири узлуксиз таълим тизимида педагогик фаолият курсатаётган, куп йиллик иш тажрибасига эга булган укитувчиларнинг касбий билимларини кенгайтириш, янгилаш ва бойитиш, ижодий ва ижтимоий фаоллигини ривожлантириш, ракобатбардошлигини орттириш эканлиги-ни таъкидлайди. Муаллиф юкори малакали ракобатбардош педагогик кадрлар тайёрлаш учун умумий урта таълим, урта махсус касб-хунар таълими, олий педагогик таълим, педагог кадрларни кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизими уртасидаги узвийлик ва узлуксизликни таъминлашга эътибор каратиш зарурлигини илмий жихатдан асослаб берган.

Педагогик технологиялардан малака ошириш тизимида фойдаланиш масаласи А.Х.Аминовнинг2 тадкикотларида урганилган. Бу борада укитувчилар малакасини ошириш тизими учун хос булган педагогик фаолиятни тиклаш, тулдириш, янгилаш ва башорат килиш каби вазифалари хусусида тухталиб утилган. Муаллифнинг нуктаи назарига кура мазкур вазифаларнинг мохияти куйидагилардан ибо-рат:

1. Тикловчи функция - укитувчининг му-ваффакиятли фаолият курсатиши учун на-зарий ва амалий ахамиятга эга булган за-рур ахборотларни саралашни такозо этади. Улар уз вактида олий таълим муассасаларида узлаштирган, бирок кейинчалик кисман уну-

1 Толипова Ж. Биология укитувчисининг илмий-методик тайёргарлиги даражасини орттириш назарияси ва амалиёти: Педагогика фанлари доктори илмий даражасини олиш учун диссертация автореферати. - Т., 2006. -45-б.

2 Аминов А.Х. Умумий урта таълим педагог ходимлари-

ни малакасини ошириш тизимини такомиллаштириш-нинг назарий ва амалий асослари: Педагогика фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун диссертация. -Т., 2004. -156-б.

тилган ёки фаолият давомида фойдаланилмай келинади.

2. Тулдирувчи функция - укитувчи фаолия-тида аскотадиган, бирок объектив ва субъек-тив сабабларга кура олий таълим муассасаларида урганилмай колган ахборотларни тизимлаштиришни кузда тутади.

3. Янгиловчи функция - хусусий методика, илFор тажриба ютуклари асосида вужудга кел-ган тамоман янги ахборотларни урганишни ва умумлаштиришни талаб этади.

4. Башоратловчи функция - фанга тегишли маълум ходисаларни уларнинг асосий жара-ёнларини моделлаштириш, конун ва хусусият-ларни тахлилий тасаввурлаш, ходисаларнинг кечиш муддати ва сонини олдиндан айтиб бериш имкониятлари мавжуд булган ахборотларни туплашга имкон беради, ривожланган фан тилида машFулотлар олиб боришни таъ-минлайди.

Хитойлик олим Лю Сяо Мин3 узининг "Мак-таб психологик хизмати ва укувчиларни психик жихатдан соFломлаштириш муаммолари (Хитой Халк Республикаси материаллари асосида" мавзусидаги тадкикотида укувчиларни нафакат билим олишга йуналтириш, балки уларнинг психофизиологик хусусиятларини шакллантириб бориш дарсда психологик ён-дашувни туFри ташкил этиш, укувчиларнинг рухий жихатдан ривожланишларидаги муам-моларни муваффакиятли хал этишда мухим ахамиятга эга эканлигини аниклаган.

Мактаб укитувчисининг касбий ривожла-нишида куйидаги тамойиллар асосий уринни эгаллайди:

- педагог фаолиятида дастлаб фикрлаш лаёкати, сунгра эслаш кобилиятини ривож-лантириш;

- таълим жараёнининг оддийдан мураккаб-га, умумийликдан хусусийликка томон бориши;

- шахсий тажрибани тахлил килиш ва унинг асосида уртага ташланган муаммони хал этиш максадида реал далилларни келтириш;

- шахснинг устувор хусусиятларидан бошкаларни камситиш учун эмас, балки жа-раён мазмунини бойитишда фойдаланиш;

3 Мин, Лю Сяо. Школьная психологическая служба и проблемы психического здоровья учащихся (на материале Китайской Народной Республики). Диссертация на соискание учёной степени доктора психологических наук. - Т., 2002. -С. 147.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

- жамоа билан ишлашда "Мен" концеп-циясидан кочиш ва ундан намуна, эталон, сифат курсаткичи сифатида фойдаланишни бошкалардан талаб килмаслик.

Мазкур тамойиллар негизида ривожлан-тириш технологиясида укувчида куйидаги ахлокий талабларга риоя килиш такозо эти-лади:

- фикр тугилганда рухсат сураб (кул кутариш оркали) сузлаш;

- интизомга катъий риоя килиш (машFу-лотларга кеч колмаслик, жамоада узини ту-тиш меъёрларига амал килиш; узгаларни тинглай олиш); муаммо доирасидагина сузлаш (фикрнинг аниклигига ахамият бериш); машFулотларда фаол иштирок этиш; узгаларга ёрдам бериш; таълимга нисбатан ижодий ён-дашиш.

5. Ривожлантирувчи таълимда укув жа-раёни укувчиларнинг ички имкониятлари ва уларни руёбга чикаришга йуналтирилади. Мохиятига кура тренингларни самарали ташкил килиш укувчиларнинг куникма ва малакаларини шакллантириш билан бирга улар имкониятларининг тула намоён этилишига ёрдам беради.

Укувчи шахсини ривожлантирувчи таълим технологияларининг ахамияти:

1) фан мохиятини ёритувчи махсус (таш-килий-методик, хронометраж, педагогнинг иш режими ва иш режаси, хисоботлари (ойлик, ярим йиллик ва йиллик хисоботлар каби)) хужжатларни юритиш;

2) укувчилар, ота-оналар, педагогик жамоа, синф рахбарлари ва укитувчиларга педагогик-психологик маслахатлар бериш;

3) укувчиларнинг дарсга психологик тайёр-лик даражасини ташхислаш;

4) укувчиларнинг хулки ва ахлокида юз бе-раётган '^ишлар"ни бартараф этиш;

5) иктидорли укувчиларни излаб топиш ва уларнинг ихтисослашган синфларга жалб этиш;

6) таълим жараёни самарадорлигини ошириш буйича педагогик жамоага методик ёрдам курсатиш;

7) таълим субъектлари (укувчилар, укитув-чилар, тарбиячилар, таълим муассасалари-нинг рахбарлари)да юзага келган турли психологик зурикиш ва толикишларни бартараф этиш;

8) дарс самарадорлиги оркали усмир хамда успиринларни мустакил хаётга тайёрлаш;

9) ривожланишдан ортда колган болаларни рухан куллаб-кувватлай олиш;

10) укувчиларни кизикиш, лаёкат ва коби-лиятларини инобатга олиш асосида уларни му-айян касб ёки хунарларга туFри йуналтириш;

11) самарали педагогик методлар ва илFор педагогик технологиялардан касбий фаолиятда фаол фойдаланиш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

12) шахслараро муносабатларни самарали ташкил этиш хамда шахсда турли сохалар буйича кобилиятларни ривожлантиришга ёрдам берувчи тренингларни ташкил этиш.

Ривожлантирувчи таълим технологияларининг намойиш (химоя) методидан фойдала-нишда бир катор шартларга амал килиниши максадга мувофик. Жумладан:

1) урганилиши назарда тутилган ёки талаб этилган муаммо буйича изланиш олиб бориш (мавжуд адабиётлар билан танишиш, танлан-ган объектни кузатиш, вокеа ёки ходисаларни тахлил килиш);

2) максадни аник белгилаш ва улар асосида муайян вазифаларни хал этиш;

3) тупланган назарий маълумотлар, олин-ган амалий натижалар (кузатишлар натижаси) хамда тезисларни умумлаштириб, муайян тар-тибга солиш;

4) компьютер варианти ёки плакатларда муаммонинг мохиятини ёритиш;

5) намойиш (ёки химоя) юзасидан муно-зара ташкил этиш (тингловчиларнинг намойиш (ёки химоя) буйича ижобий ва танкидий фикрларини тинглаш);

6) намойиш (ёки химоя)ни бахолаш (билди-рилган ижобий ва танкидий фикрлар асосида ягона хулосага келиш).

Намойиш ёки химоя методи ёрдамида муаммо мохияти, унинг ечими хамда тавсиялар-нинг турли символ, схема, тасвир, расм, шакл, жадвал ва бошкалар куринишида ифодалаш анъанаси хам укитувчи ва укувчи имконияти-ни тизимли ривожлантириб боради.

6. Ривожлантирувчи таълим технология-лари уйин технологиялари (ролли ва ишби-лармонлик уйинларини) узида акс эттиради. Уларнинг мохиятини урганиш асосида педа-гогларнинг касбий малакаларини оширишда ишбилармонлик уйинларининг таъсирчанлиги нисбатан пастлиги маълум булди. Шу сабаб-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

ли дарсларда, машFулотларни ташкил этиш-да асосан ролли уйинлардан фойдаланилди. Куйида шу хакида суз юритилади.

Ролли уйинлар амалиётчи-укитувчиларда таълимни самарали ташкил этиш куникма ва малакаларини узлаштиришга ёрдам беради. Таълим жараёнининг иштирокчилари (маса-лан, укувчилар, ота-оналар, педагогик жамоа вакили, эксперт, ижтимоий ташкилотларнинг ходимлари ва бошкалар) сифатида турли рол-ларни бажариш асосида педагогик муаммо-ларни хал этиш педагоглар томонидан зарур назарий билимларни тула англанишини таъ-минлайди. Ролларни ижро этиш асосида мак-таб амалиётида кузга ташланувчи муаммо-ларнинг эътиборсиздек куринган жихатлари юзасидан хам фикрлаш имконияти юзага ке-лади.

Масалан, ролли уйинлардан фойдала-ниш педагогларда тарбиясида оFишлар кузга ташланувчи укувчилар билан ишлашда маз-кур холатнинг сабабларини хар томонлама урганиш, ана шундай укувчиларнинг ички ке-чинмалари, уй-хаёллари, уларни кийнаётган муаммоларни тахлилий урганиш, ота-оналар, оиланинг бошка аъзолари, педагогик жамоа ва жамоатчилик томонидан уларнинг инкор этиш эмас, аксинча, зарур ёрдам курсатиш им-кониятларини аниклашга каратилган харакат лойихасини фикран шакллантириш ва уни амалга ошириш малакаларини узлаштиришга ёрдам беради.

Ролли уйинлардан самарали фойдаланиш-да муайян шартларга амал килиш талаб эти-лади, яъни:

1) укувчиларни уйин мохияти ва шартлари билан таништириш;

2) уларнинг имкониятлари ва касбий лаёкатларини инобатга олган холда ролларни таксимлаш;

3) уйиннинг ташкил этилиш вактини белги-лаш;

4) гурух укувчиларининг бирдек уйинга жалб этилишини таъминлаш;

5) ролли уйинлардан фойдаланишнинг иш-тирокчилар учун ахамиятини бахолаш ва ку-тилаётган натижани тахмин килиш;

6) ролли уйиннинг ташкил этилиши, маз-муннинг очиб берилиши ва кутилган нати-жаларни бера олганлиги юзасидан мухокама ташкил этиш.

7. Укувчиларда укув фаоллигини юзага кел-тириш ва уларда таълим тизимини туFри, самарали ташкил этиш куникма ва малакаларини шакллантиришга хизмат килувчи таълим турларидан яна бири - бу интерфаол таълим саналади.

Интерфаол таълим мохиятини англаш учун жахон хамда республика узлуксиз таълим ти-зимида ташкил этилаётган таълимнинг сама-радорлик нуктаи назаридан урганиш максадга мувофикдир. Бугунги кунда таълим муасса-саларида ташкил этилаётган укитиш жараё-нини унинг ташкил этилишига кура куйидаги гурухларга булиш мумкин:

1) пассив (экстрафаол) таълимда укитув-чининг етакчилиги тула таъминланиб, у узининг имкониятларига таянган холда таълимнинг ташкилий шакли, унда кулланиладиган ме-тодлар, воситалар ва хатто таълим мазму-нини белгилайди ва укув ахборотлари (би-лимлар) оFзаки баён килиш ёки кургазмали куроллар воситасида етказиб берилади, ав-торитар бошкарувга асосланган мазкур таълим укувчиларнинг эркин мулохаза юри-тиш, шахсий фикрларини баён этиш, ижодий лаёкатларини намойиш килишга тускинлик килади;

2) фаол (инглизча "асГ - "фаоллик" , рус-ча "актив" - "фаол") таълим пассив таълимдан укувчиларнинг ижодий ишлашлари, таълимий топширикларни мустакил бажаришлари учун имконият ярата олиши билан фаркланади, укитувчининг муайян даражада ижодий из-ланишга лаёкати борлиги ва укувчиларни хам кисман булса-да, мустакил равишда билимларни узлаштиришга йуналтира олиши таълим жараёнида айрим ютукларга эришиш имкони-ни беради. Бирок фаол таълимнинг дидактик нуктаи назардан камчилиги - таълим укитувчи ва укувчиларнинг узаро хамкорлигига асос-ланмайди;

3) интрофаол ("т1го" - "ташкарига") таълим аксарият холларда укувчиларнинг фаол-ликлари асосида, яъни укувчилар томонидан ташкил этилади, укитувчи укув дастури та-лабларидан келиб чиккан холда синф (ёки гурухнинг) фаол, фанларни "аъло" бахоларга узлаштирувчи укувчиларни аввалдан навбат-даги мавзулардан хабардор килиб, уларга таълим жараёни (дарс)ни ташкил этиш вази-фасини топширади, укувчилар узларининг

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

имкониятлари ва ижодий ёндашувлари асоси-да таълим жараёнини ташкил этадилар, фаол таълимда укувчиларнинг укув фаолликлари ошса-да, укитувчининг фаолияти сустлашади ва унинг вазифаси ташкиллаштириш, кисман бошкариш ва кузатишдан иборат булади;

4) интерфаол ("inter" - "узаро") таълимдан фойдаланиш тобора оммалашмокда. Маз-кур таълим таълим субъектлари - укитувчи, укувчи ва укувчилар гурухи уртасида юзага келувчи хамкорлик, кизFин бахс-мунозалар, узаро фикр алмашиш имкониятига эгалик асосида ташкил этилади, укувчиларда эркин фикрлаш, шахсий карашларини иккиланмай баён этиш, муаммоли вазиятларда ечимлар-ни биргаликда излаш, укув материалларини узлаштиришда укувчиларнинг узаро якин-ликларини юзага келтириш, "укитувчи - укувчи - укувчилар гурухи" узаро бир-бирларини хурмат килишлари, тушунишлари ва куллаб кувватлашлари, самимий муносабатда булишлари, рухий бирликка эришишлари ка-билар билан тавсифланади.

Юкоридаги фикрларга таянган холда айтиш мумкинки, интерфаол таълим - бу "укитувчи -укувчи - укувчилар" уртасида узаро хам-корлик, хамфикрлик ва хамжихатликка асос-ланувчи таълим шакли булиб, укувчилар томонидан укув материалларининг тезкор ва самарали узлаштирилишини таъминлайди.

Интерфаол таълимда фаол кулланилувчи методлар сифатида педагоглар бахс-мунозаралар, муаммоли вазиятларни хал килиш, тренинглар, ролли уйинлар, ишбилар-монлик уйинлари, дебатлар, интервью, на-мойиш (ёки химоя) ва узига хос шартларга эга интерфаол методлар билан етарли даражада таниш булишлари максадга мувофикдир.

Укитувчиларнинг касб лаёкатини ривож-лантиришда интерфаол таълимни ташкил этишда мохияти ва кулланилиш максадига кура бахс-мунозаралар, муаммоли вазиятларни хал килиш, тренинглар, ролли уйинлар, на-мойиш (ёки химоя), видеотахлил ва узига хос шартларга эга интерфаол методлардан самарали фойдаланиш мумкин. Зеро, мазкур методлар укитувчилар томонидан дарс мохияти, максади, тамойиллари ва йуналишлари бо-расидаги пухта билимлар, шунингдек, фао-лиятни туFри режалаштира олиш, муайян тадбирлар (масалан, методик диагностика,

психологик тавсиф ва ташвикот, психофизио-логик профилактика, укувчилар, ота-оналар, синф рахбарлари ва укитувчилар учун ёр-дам курсатиш ва ривожлантириш хамда укувчиларни касб-хунарга йуналтириш)га оид технологик харита ёки лойихаларни ишлаб чикиш борасидаги касбий фаолият куникма ва малакаларига эга булиш имконини беради.

8. Хамкорлик таълими педагог ва укувчиларнинг таълимий фаолият жараёнида биргаликда ривожланиши, бир-бирини чукур ту-шуна олиши, бир-бирларига нисбатан калбан якинликни хис килиши, фаолият боскичлари ва шу боскичларда эришилган натижаларни хамкорликда тахлил килишидан иборат булиб, илFор, ривожлантирувчи Fояларни узида акс эттириши билан алохида ахамият касб этади.

Хамкорлик таълими куйидаги максадли йуналишларга асосланади:

- педагогик талабни инкор этган холда таълимий хамкорликка асосланувчи муносабат-ларни ташкил этиш;

- укувчиларга инсонпарварлик Fоялари асосида индивидуал ёндашиш;

- таълим жараёнида касбий ва маънавий бирликнинг карор топишига эришиш.

Хамкорлик таълимининг асосий Fояси укув топширикларини биргаликда бажариш хамда биргаликда таълим олишни назарда тута-ди. Бундай таълим технологиясини куллашда тингловчиларнинг укув топширикларини ше-риклари билан хамкорликда туFри бажариш-лари билан бирга гурухнинг хар бир аъзосида таълимий фаолликни юзага келтиришга хам эътибор каратиш лозим.

Купгина мукаддас манбаларда устоз ва шогирд фаолиятига турлича ухшатишлар бе-рилади. Масалан, "Узингни босолсанг, булур эзгу соз", дея эзгу ишнинг, яъни болани бар-камол инсон сифатида шакллантириш иши-нинг самараси устоздаги ижобий сифатлар-га боFликлиги айтилса, "Сенга куполлик, бадхулклик ярашмайди", дейилган хадис устоз шахсига хам тегишли талаб хисобланади. Чун-ки устоз хар бир хатти-харакатини уйлаб ба-жариши лозим. Шогирднинг кунгил ойнасини хира килишдан эхтиёт булмок керак. Укитувчи "Эхтиёт бул калб бор!" шиорига асосланиши шарт.

Устоз нутки латиф ва мулойимлиги билан ажралиб туриши зарур. Шундагина муаллим

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

нуткининг таъсир кучи юкори булади. На-воий: "Сузи шарафли... гузалликларда камол эгасидурким, дунёдаги илохий хакикат шай-долари хам, пок инсоний мухаббат ахллари хам буларнинг латиф ва маънодор сузлари билан хушнуддирлар ва таркатган маърифат-лари билан хузур киладилар", деб ёзади. Де-мак, устоз ширинсуз, аввало, гузал фазилат-лари билан баркамол инсон булсин ва шунда унинг сехрли, жозибали нуткининг таъсири укувчининг фаолият ривожланишида мухим омил булади.

Ижодкорлик - педагогик махоратнинг ман-баси экан. Ижодкорлик - мустакилликка, уз йулини топишга каратилган фаолият. Бу фа-олиятнинг натижаси яратувчиликдир. Янги нарсани яратиш хар кимнинг кулидан кела-вермайди. Узининг педагогик махоратини ошириб бормаган, янгиликка интилмаган, хеч ким топмаган, уйламаган усул ва восита-лардан фойдалана билмаган устоз шогирд-лар учун шунчаки мураббий холос. Ижодкор муаллим эса хар дарсга янгилик билан ки-рувчи, нимаси биландир узгача, кизикарли булган машFулотлар муаллифидир. Укувчини кизиктира олган, фаоллигини оширган дарс самарали булади.

Булажак укитувчи учун педагогик кобилият, лаёкат ва истеъдоднинг зарурлиги таъкид-ланади. Булажак муаллимдаги педагогик

кобилиятларни куйидаги тарзда белгилаш мумкин:

1. Билимларни киска ва кизикарли, ма-рокли бериш кобилияти (бунда укитувчи бо-ланинг ёш хусусиятларини, кизикиш ва ин-тилишларини хисобга олган холда мавзу мазмунини бойитади).

2. Укувчиларни тушуна олиш кобилияти (бола психофизиологияси хисобга олиниши, унинг имкониятлари асосида фаолият юритиш лозим).

3. Тезкорлик, топкирлик ва йуналтирув-чанлик кобилияти (укувчи рухияти, жисмоний ва аклий имкониятларига мос, вазиятли таъ-лим техникаларидан фойдаланиш).

4. Мустакил ва ижодий фикрлаш кобилияти (укувчининг нуткий куникмаларини хисобга олиш, ижодий ишлаши учун шароит яратиш хамда тасаввурларини кенгайтириш машFулотлари билан уЙFунлаштириб бориш).

5. Укувчилар коллективини жипслаш-тира олиш кобилияти (болаларни хамкор-ликда ишлаш куникмаларини шаклланти-ришга йуналтирилган гурухли, вазиятли машFулотлардан максадли фойдалана олиш).

Мазкур кобилиятларнинг барчаси тула-конли амалга оширилганда, укитувчи фаолия-тида самарали натижа кузга ташланади, айнан ривожлантирувчи технологиянинг мохияти дарс мазмунига уЙFунлашади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Истиклол ва маънавият. - Т.: "Узбекистон", 1994.

2. Каримов И.А. Узбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иктисодий истикболининг асосий тамойиллари. - Т.: "Узбекистон", 1995.

3. Каримов И.А. Баркамол авлод - Узбекистон тараккиётининг пойдевори. - Т., "Шарк", 1997.

4. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: "Маънавият", 2008.

5. Джураев Р.Х., Толипов У.К,., Сафарова Р^., Туракулов Х.О., Иноятова М.Э., Дива-нова М.С. Педагогик атамалар луFати. / Р.Х.Джураев тахрири остида. - Т.: "Фан", 2008. -58-б.

6. Коменский Я.А. Буюк дидактика. - Т.: "Укитувчи", 1970. -430-б.

7. Миноварав А.К. Педагогика. - Т.: "Укитувчи", 1996. -199-б.

8. Пидкасистый П.И. Самостоятельная этическая деятельность обучающихся в обучении. - М.: "Педагогика", 1991. -С. 240.

9. Выготский Л.С. Педагогическая психология. - М.: "Педагогика", 1999. -С. 321.

10. Леонтьев А.Н. Очерк психологии личности. - М.: "Смысл, 1997. -С. 64.

11. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - Санкт-Петербург, "Питер", 2000.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

12. Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения. - М.: ИРПО, 1996.

13. Толипова Ж. Биология укитувчисининг илмий-методик тайёргарлиги даражаси-ни орттириш назарияси ва амалиёти. Педагогика фанлари доктори илмий даражасини олиш учун диссертация автореферати. - Т.: 2006. -45-б.

14. Аминов А.Х. Умумий урта таълим педагог ходимларни малакасини ошириш тизимини такомиллаштиришнинг назарий ва амалий асослари. Педагогика фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун диссертация - Т.: 2004. -156-б.

15. Мин, Лю Сяо. Школьная психологическая служба и проблемы психического здоровья учащихся (на материале Китайской Народной Республики). Диссертация на соискание учёной степени доктора психологических наук. - Т.: 2002. -С. 147.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.