Научная статья на тему 'Илғор педагогик технологиялар асосида бошланғич синфларда дарс самарадорлигини оширишнинг хусусиятлари'

Илғор педагогик технологиялар асосида бошланғич синфларда дарс самарадорлигини оширишнинг хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1781
268
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўқитиш жараёни / педагогик технология / маҳорат / техника / усул / самарали усуллар / мақсад / вазифа / фаоллик / пировард натижа / кафолатли таълим / training process / pedagogical texnology / master / technical / method / effective methods / will / task / the active / the ultimate result / guaranteed education.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Очилов Ф. И.

Мақолада бошланғич синф ўқув жараёни самарадорлигини оширишнинг муаммолари ва уларни бартараф этишдаги ечимларнинг педагогик хусусиятлари очиб берилган. Шунингдек, бошланғич синфларда илғор педагогик технологияларни самарали жорий этиш ва улардан оқилона фойдаланиш самарадорлиги ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FEATURES ADVANCED EDUCATIONAL TECHNOLOGY IN THE DEVELOPMENT OF THE LESSONS EFFECTIVENESS IN PRIMARY SCHOOL

This article describes some problems of increasing the efficiency of educational process in primary classes and pedagogical features of their solutions. Also, correct organizing the advanced technology and process of effective implementation are considered.

Текст научной работы на тему «Илғор педагогик технологиялар асосида бошланғич синфларда дарс самарадорлигини оширишнинг хусусиятлари»

V_/

Очилов Ф.И.,

Тошкент вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Мактабгача, бошланFич ва махсус таълим» кафедраси катта укитувчиси

ИЛГОР ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА БОШЛАНМЧ СИНФЛАРДА ДАРС САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

ОЧИЛОВ Ф.И. ИЛГОР ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА БОШЛАНМЧ СИНФЛАРДА ДАРС САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада бошланFич синф укув жараёни самарадорлигини оширишнинг муаммолари ва уларни бартараф этишдаги ечимларнинг педагогик хусусиятлари очиб берилган. Шунингдек, бошланFич синфларда илFор педагогик технологияларни самарали жорий этиш ва улардан окилона фойдаланиш самарадорлиги х,акида фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: укитиш жараёни, педагогик технология, майорат, техника, усул, самарали усуллар, максад, вазифа, фаоллик, пировард натижа, кафолатли таълим.

ОЧИЛОВ Ф.И. ОСОБЕННОСТИ ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ УРОКОВ В НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ НА ОСНОВЕ ПЕРЕДОВЫХ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ТЕХНОЛОГИЙ

В статье раскрываются проблемы повышения эффективности учебного процесса в начальных классах и педагогические особенности их решения. Также уделено особое внимание на эффективное внедрение передового педагогического опыта в начальных классах и процессам их умелого использования.

Ключевые слова и понятия: процесс обучения, педагогическая технология, мастерство, техника, метод, эффективные методы, цель, задачи, активность, конечный результат, гарантированное образование.

OCHILOV F.I. FEATURES ADVANCED EDUCATIONAL TECHNOLOGY IN THE DEVELOPMENT OF THE LESSONS EFFECTIVENESS IN PRIMARY SCHOOL

This article describes some problems of increasing the efficiency of educational process in primary classes and pedagogical features of their solutions. Also, correct organizing the advanced technology and process of effective implementation are considered.

Keywords: training process, pedagogical texnology, master, technical, method, effective methods, will, task, the active, the ultimate result, guaranteed education.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 5

Узбекистон Республикаси уз мустациллигига эришган дастлабки йиллардан бошлаб ижтимоий-ицтисодий, сиёсий-маънавий соцалардаги узгариш ва ислоцотлар билан бирга, цаётимизни цал этувчи муцим масалалар цаторида таълим тизимини тубдан ислоц цилиш ва такомиллаштириш, унинг узлуксизлиги ва узвийлигини таъминлаш, илтор педагогик ва ахборот технологияларини жорий этиш цамда амалиётга татбиц цилишга алоцида эътибор царатмоцда.

Маълумки, Узбекистон Республикасининг «Таълим т^рисида»ги Конуни ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг кабул килиниши билан узлуксиз таълим тизимининг асоси яра-тилди.

Педагогик технологияларни дарс жараёни-да куллаш асосида укувчиларнинг ижодкорли-ги ва фаоллигини ошириш х,ар бир давр учун мух,им ах,амиятга эгадир. Бинобарин, «Таълим туFрисида»ги Конуннинг 26-моддасида1 х,амда Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида2 укитиш жараёнига илFор, замонавий педагогик технологияларни кенг куламда татбик этиш барча турдаги таълим муассасалари олдидаги энг долзарб вазифалардан бири эканлиги таъкид-ланади.

Дарх,акикат, укитиш жараёнида педагогик технологияларнинг кулланилиши

машFулотларни ранг-баранг, жушкин, кизикарли тарзда ташкил этишга олиб келиши билан укув материалларини укувчилар томо-нидан юкори даражада узлаштирилишига кенг имкониятлар яратади.

ИлFор педагогик технологиялар асосида дарсни ташкил этишда укувчи шахси асосий уринда туриши, яъни укувчи таълим маркази-да булиши керак. Бизда эса х,али-х,ануз бош ролда укитувчи булиши х,олатлари кузатил-мокда. У ахборот бериш, дарсни тезрок утиш, укувчиларни тезрок укитиш билан овора, аммо укувчиларнинг кизикишлари, билим да-ражаси, янгиликларни кабул килиши, тушуни-ши турлича3. Буларни х,исобга олиш, кандай булса-да х,ар бир укувчини дарсда фаол ишти-

1 Узбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги «Таълим туFрисида»ги 464-1-сонли Конуни.

2 Узбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури туFрисида»ги 463-1-сонли конун

3 Йулдошев Ж.Т., Йулдошева Ф., Йулдошева Г. Интер-фаол таълим сифат кафолати. (Болага дустона муноса-батдаги таълим). - Т., 2008. -11-б.

рок этишга жалб этиш лозим. Дарс жараёнида укувчи х,аракатланувчи асосий кучга эга булиши, яъни у укиш, урганиш, узлаштириш ва мутолаа килишда фаол иштирокчи булиши керак. Укитувчи эса укувчиларга укитишдан урганишга, билим беришдан билимларни мустакил эгаллашга кумаклашиши зарур. Шу билан бирга, уларни фаол иштирокчи булиш учун мух,ит яратиш ва масъулиятни сезишга йуллаши керак.

Маълумки, х,ар бир дарс учун таълимий, тарбиявий, ривожлантирувчи, яъни бир-бири билан узвий алокада булган уч ёклама максад куйилади. Дарсни ташкил этиш шакли дарс иштирокчиларининг узаро алокаларига боFлик булиб, юкорида келтирилган максадларга эри-шиш укув материали хусусиятлари, таълим ме-тодлари, укув имкониятлари, укитувчи мах,о-рати ва техникасига боFлик. Буларнинг барча-сини муваффакиятли амалга ошириш учун укитувчи бошкарувчи сифатида укувчилар билан биргаликда х,аракат килади. Худди мана шу жараён фаол амалга оширилсагина, укув жараёнининг самарадорлиги таъминланади.

Укувчиларда ташаббускорлик ва мустакил-лик, билимларни пухта ва чукур узлаштириш, зарур билим, куникма ва малакалар, кузатув-чанлик, тафаккур ва боFланишли нутк, хотира ва ижодий тасаввурларни тарбиялашга имкон берувчи дидактик тамойил - таълимдаги фа-олликдир. Бундай тизимда укувчи х,ам, укитувчи х,ам таълим-тарбия жараёнини х,амкор-ликда амалга оширади. Улар х,ам ижодкорлик-да х,ар бир укувчининг билим ва кобилияти, индивидуал интилиш ва эх,тиёжларини аник-лайдилар. Бундай х,олатда укитувчи факат «бах,оловчи» эмас, балки янги билим етказув-чи манбага айланади. Дарсда укувчилар фао-лиятига нафакат укитувчи, балки укувчилар х,ам рах,барлик килади. Аввал аълочи укувчилар, сунгра бошка укувчилар х,ам укитувчи

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 5

топшириFига биноан нима иш килганларини курсатиб намойиш килишади ва натижада бу х,олатдан колган укувчилар узларига хулоса чикариб, эргашадилар. Бундай «изох,ли бош-карув» укувчи мактаб остонасига кадам куйган кундан бошланиши зарур.

Таълим тизимида дарс самарадорлигини ошириш учун биз бугун, аввало, укувчига бошланFич синфнинг дастлабки палласидан бошлаб «сен буни билишинг шарт», деган мажбурловчи даъватдан олим А.Маллабоев айтганидек, х,ар бир болага индивидуал ён-дашган х,олда «менга бу зарур, мен буни би-лишга, уддалашга, уни х,аётга татбик этишга кодирман», деган бир ички туЙFу, хох,иш-истакни уЙFотишга х,аракат килишимиз лозим1. Ушбу х,олатдан куриниб турибдики, х,ар бир укитувчи укитишнинг мавзу мазмунига мос илFор, самарали усулларини излаб топиши, маълум булган самарали усулларни унумли, ижодий равишда машFулотлар жараёнида куллаши зарур.

Педагогик технологияларни куллашдан ав-вал ташкил килинадиган таълим турларини аник равишда аниклаб, туFри ташкил килишда ихтиёрий равишда шаклланаётган билим, куникма ва малакалар, ташкил этилаётган дарслар шакли, кулланилаётган методлар ва методик усулларнинг хусусиятига боFлик. Ма-салан, укувчиларда ижодий тафаккурни ри-вожлантириш, укув материалларига танкидий ёндашиш куникмасини шакллантириш х,амда мах,сулдор фаолият турларини ташкил этиш билан бир каторда уларни ривожлантириш учун дарснинг ноанъанавий шакллари (уЙFун-лаштирилган дарслар) билан биргаликда конференция дарси, ишчан уйин дарслари, интег-раллаштирилган (икки компонентли) дарслар-дан фойдаланиш лозим. Мазкур вазиятда х,ам таълим методлари таълим максади билан му-таносиб булиши керак.

Етарли даражадаги раFбат билан х,ам укувчилар фаолиятини ташкил этишда кузланган натижаларга эришиш кафолатланмайди. Таъ-лим-тарбия жараёнининг дидактик нуктаи-назардан такомиллашуви факатгина ушбу жа-

1 Маллабоев А. Укувчилар билан индивидуал муноса-батда булишнинг психологик асослари. // Илмий-услубий маколалар туплами. - Андижон, 1996. -27-б.

раённи ташкил этиш ва бошкариш йулларини туFри танлаш оркали таъминланади.

Педагогик технологияларни бошкариш узида икки йуналишни мужассамлаштиради:

1. Фаолиятни бошкариш.

2. Укувчилар жамоасини бошкариш.

Таълим максади, мазмуни, шакл, услуб ва

воситалари таълим жараёнлари мазмунини тах,лил килиш учун кулланиладиган анъанавий категориялардир. Айнан шу категориялар маълум предмет, мутахассислик ёки ихтисослик буйича укув-тарбиявий жараённи ташкил килувчи педагог фаолиятининг предмети си-фатида юзага чикади. Кайд этилган педагогик категориялар максадга мувофик равишда йуналтирилган педагогик фаолиятнинг конуният ва мезонларини тизимлаштирувчи омил вазифасини бажаради.

Педагогик жараённинг мох,ияти укитувчи ва укувчининг х,амкорликдаги фаолияти мазму-нида акс этади, мазкур жараёнда педагог укувчига юзага келган кийинчиликларни ен-гишга ёрдам беради. Бу уринда таълим максадларининг белгиланиши (кимга ва нима учун?), таълим мазмунини танлаш ва ишлаб чикиш (нима?), таълим жараёнларини ташкил килиш (кандай?), таълим методи ва воситала-рининг белгиланиши (нималар ёрдамида?), шунингдек, укувчиларнинг куникма ва малака даражаси (ким?), эришилган натижаларни бах,олаш методи (кандай йул билан?) инобатга олиниши лозим. Келтирилган мезонларнинг мажмуавий тарзда кулланиши укув жараёнининг мох,ияти ва технологиясини белгилаб бе-ради.

Таълим жараёнига илFор педагогик технологияларни татбик этишда педагогик вазифа-нинг куйилиши ва уни х,ал этишга ало^ида эътибор берилиши зарур. Качонки максад ва вазифалар аник белгилаб олинса, уларни амалга ошириш йуллари туFри танланса, Дав-лат таълим стандарти талабларини узлаштириш кафолатланади.

Педагогик вазифани белгилашда куйидаги-ларни инобатга олиш лозим:

- таълим максадлари асосида укув предмети мазмунини аниклаш;

- укув предметининг ахборот тузилмасини ишлаб чикиш ва уни укув машFулотлари тизи-ми куринишида ифодалаш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 5

1-схема. Таълим тизимига педагогик технологияларни самарали жорий этиш йулидаги баъзи муаммолар.

- укувчиларнинг укув маштулотларини уз-лаштириш даражаларини аввалдан белгилаш;

- укувчиларнинг дастлабки билим даража-сини аниклаш;

- моддий база х,амда таълимнинг ташкилий шаклларига куйиладиган чегараларни белгилаш.

Педагогик вазифаларнинг х,ал этилишини таъминловчи укитиш технологиясини лойих,а-лашга каратилган технологиялардан барча таълим муассасаларида самарали фойдаланиш биз кутган даражада эмас, чунки айни вактда юкорида санаб утилган педагогик технология-ларнинг мазмун-мох,ияти, максади, механиз-мини барча педагоглар тулаконли билади, уларни таълим жараёнига самарали тарзда татбик этади, дея олмаймиз. Айни шу масала илFор педагогик технологияларни таълим жараёнига татбик этиш борасидаги муаммолар-дан биридир.

Ушбу фикр ва мулох,азалардан келиб чиккан х,олда таълим тизимига илFор педагогик технологияларни самарали жорий этиш йулидаги баъзи муаммоларни 1-схема куринишида кел-тириш мумкин.

Бундай муаммоларнинг ижобий х,ал этили-ши таълим-тарбия жараёнида муайян самара-дорликка эришиш билан бир каторда барка-мол шахс ва малакали мутахассисни тарбия-лашга имкон беради.

Биз уз иш фаолиятимиздан шу нарсага амин булдикки, таълим жараёнининг биринчи бос-кичида бошланFич таълимда дарсларни илFор педагогик технологиялар асосида утиш ва улардан юкорида келтирилган тартибда фойдаланиш дарс самарадорлигини оширишда яхши натижалар беради. Чунки машFулотларни педагогик технологиялар асосида ташкил этиш укувчилар учун кулайлик тугдиради, уларни пассив тингловчидан фаол иштирокчига ай-лантиради, масъулиятини оширади, энг суст

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 5

узлаштирувчи укувчиларни хам илхомлан-тирган холда харакатлантиради. Укитувчининг эса дарс ижодкори, тайёр технологияларнинг оддий ижрочисига айланмаслиги, педагогик технологиялардан фойдаланган холда уз йули-ни излаши ва иштиёк билан фаолиятга кири-шиши таъминланади. Укувчиларни амалий фаолиятга йуналтириш, образга кириш, театр-лаштирилган кичик сахналар куйиш, бахс-мунозаралар уюштириш, саволлар куя олиш, уз фикрини эркин ифодалаш ва шу билан бир-га, бахс-мунозаралар юритиш маданиятини эгаллашларига имкон бериш лозим1.

Укитувчи укувчини узи билан тенг ишти-рокчи, хамкор сифатида куриши, бола фикрла-рини хурмат килиши, эшитиши, улар билан хисоблашиши, уз фикрини хукм сифатида эмас, укувчилар фикри билан тенг даражада уртага ташлаши зарур. Бундай тарзда, яъни хамкор-лик, хамдардлик асосида дарс самарадорлиги-нинг оширилиши укувчиларда мустакил фикр юритиш, муносабат билдириш куникмалари-нинг шаклланиши билан бирга узаро фикр ал-машишлари (ахборот олиш, саклаш, кайта иш-лаш ва узатиш)га шароит яратади. Узи фаол иштирок этган холда, якка, жуфтликда, гурух,-ларда, хамкорлик ва хамжихатликда ечимини кутаётган масалаларга, муаммо ва саволларга жавоб топишга харакат килади, фикрлайди, бахолайди, ёзади, сузга чикади, далил хамда асослар оркали куйилган масалани ёритиб бе-ришга астойдил интилади. Олган ахборотлари асосида билимларини бир-бирларига намо-йиш этадилар. Бир-бирларидан илхомланиб, рухий коникиш хосил киладилар. Хар бир иш-тирокчи таълим мазмунини муаллифдек хис этади. Окибатда мавзу укувчиларнинг хотира-сида узок сакланади, янги мавзуни узлаш-тиришда хам танкидий, тахлилий ёндаша ола-дилар.

1 Очилов Ф. Педагогик технологиялар асосида табиат-шунослик дарслари самарадорлигини ошириш. // «Та-факкур сарчашмалари» (Магистрантларнинг илмий-методик маколалари туплами). - Т., 2013 й. -219-б.

БошланFич таълимда янги педагогик технологиялар асосий йуллардан хисобланади, чунки:

- укувчининг талаби, мойиллиги, истак-хохиши, унинг имкониятлари даражасида кон-дирилади;

- укувчининг мехнат масъулияти, жавоб-гарлиги, бурчи ошади;

- билимларни мустакил эгаллаш, эркин фикрлаш, ижодий ёндашув малакалари шакл-ланади;

- хар бир янгиликни узи татбик этиш, узи кашф этишга интилади;

- педагогик технологияларда муайян муам-мони ишлаб чикиш иштирокчилар уртасида таксимланади;

- умумтаълим таълим дастури катнашчиси потенциал имкониятларини узаро хамкорлик асосида, барчанинг саъй-харакатларини интеграциялаш оркали ривожлантиришга тая-нилади;

- бошланFич таълимда педагогик технологиялардан барча фанлар кесимида таълим бериш жараёнида фойдаланиш энг самарали во-ситалардан бири хисобланади.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, бошланFич синф укув жараёнини юкорида таъкидланган педагогик хусусиятларни инобатга олган холда ташкил этиш дарс самарадорлигини оширади, вактни тежайди, кутилган пировард натижа-нинг кулга киритилишини кафолатлайди. Бунда педагогик технологиянинг бошкарувчанлиги шундан иборатки, у оркали таълим жараёнида режалаштириш, ташхис килиш, натижалаш, ту-затиш киритиш имкониятлари мавжуд булганлиги сабабли укувчиларда дарс жараёнини яхши ташкил этишга кулай мухит шакл-лантириш билан боFлик жараёндир. Умумтаълим тизимида педагогик технологиялардан амалий фойдаланишнинг самарали булиши учун унинг методологиясини ишлаб чикиш ва аник технологияларини яратиш зарур. Уму-ман, педагогик технологиядан дарс жараёнида окилона фойдаланилса, укувчиларнинг билимларини юкори даражада ривожлантириш учун хизмат килади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 5

с ss V МАКТАБ ТАЪЛИМИ I ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ л У

Адабиётлар:

1. Узбекистон Респyбликасининг 1997 йил 29 августдаги «Таълим тутрисида»ги 464-1-сонли Конуни. II Узбекистон Респyбликаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 9-сон, 225-модда.

2. Узбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги «Кадрлар тайёрлаш мил-лий дастури тутрисида»ги 463-1-сонли Конуни. II Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й.,11-12-сон, 295-модда.

3. Йулдошев Ж^., Йулдошева Ф., Йулдошева Г. Интерфаол таълим сифат кафолати. (Болага дустона муносабатдаги таълим). - Т.: 2008 й. -11-б.

4. Маллабоев А. Укувчилар билан индивидуал муносабатда булишнинг психологик асослари. II Илмий-услубий маколалар туплами. - Андижон, 1996. -27-б.

5. Очилов Ф. Педагогик технологиялар асосида табиатшунослик дарслари самара-дорлигини ошириш. II «Тафаккур сарчашмалари» (Магистрантларнинг илмий-методик маколалари туплами). - Т.: 2013. -219-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 5

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.