Научная статья на тему 'Узлуксиз таълим жараёнида мустақил фикрловчи, ижодкор шахсни шакллантиришнинг айрим психологик жиҳатлари'

Узлуксиз таълим жараёнида мустақил фикрловчи, ижодкор шахсни шакллантиришнинг айрим психологик жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1935
310
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим-тарбия / мустақил фикрлаш / ижодий тафаккур / шахс / шахсни тарбиялаш / ижодкор шахс / таълим психологияси / бихевиористик ёндашув / когнитив ёндашув / ёш психологияси / ақлий-физиологик имконият / образование и воспитание / самостоятельное мышление / твор- ческое мышление / личность / воспитание личности / творческая личность / педагогическая пси- хология / бихевиористический подход / когнитивный подход / возрастная психология / интеллектуально- физиологический потенциал

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Умаров Б. М., Елмуратова А. У.

Мақола ўқувчи-талабаларда мустақил фикрлаш, ижодкорлик қобилиятини шакллантиришнинг ижтимоий-психологик омилларига бағишланган бўлиб, унда таълим олувчилар фаолиятини фаоллаштирувчи, мустақил фикрлашга ундовчи интерфаол таълим методлари ҳамда таълим жараёнидаги бихевиористик1, когнитив2 ёндашувлар орқали таълим олувчиларда мустақил фикрлаш, ижодий тафаккурни шакллантиришнинг ўзига хос жиҳатлари таҳлил этилган. Шунингдек, мақолада мустақил фикрловчи шахсни тарбиялаш жараёни ва унинг психологик механизмлари, компонентлари, яратилаётган янги авлод дарсликларининг мустақил фикрловчи, ижодкор шахсни тарбиялашдаги ўрни масалалари қамраб олинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НЕКОТОРЫЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ФОРМИРОВАНИЯ САМОСТОЯТЕЛЬНО МЫСЛЯЩЕЙ ТВОРЧЕСКОЙ ЛИЧНОСТИ В ПРОЦЕССЕ НЕПРЕРЫВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

Статья посвящена психологическим факторам формирования творческого и самостоятельного мышления у студентов и учеников. В ней анализируются методы активизации деятельности обучающихся, интерактивные методы, формирующие самостоятельность мышления, а также бихевиористические и когнитивные подходы развития творческого и самостоятельного мышления личности. Также в статье охватываются задачи, принципы, механизмы и компоненты развития творческой личности при создании учебников нового поколения, когда особое место уделяется самостоятельности мышления и воспитанию творческой личности.

Текст научной работы на тему «Узлуксиз таълим жараёнида мустақил фикрловчи, ижодкор шахсни шакллантиришнинг айрим психологик жиҳатлари»

Умаров Б.М.,

Тошкент тиббиёт академияси «Педагогика ва психология» кафедраси мудири, психология фанлари доктори, профессор; Елмуратова А.У.,

Нукус давлат педагогика институти «Педагогика ва психология» кафедраси укитувчиси

УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МУСТА^ИЛ ФИКРЛОВЧИ, ИЖОДКОР ШАХСНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ АЙРИМ ПСИХОЛОГИК ЖИЩЛАРИ

УМАРОВ Б.М., ЕЛМУРАТОВА А.У. УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МУСТАКИЛ ФИКРЛОВЧИ, ИЖОДКОР ШАХСНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ АЙРИМ ПСИХОЛОГИК ЖИЦАТЛАРИ

Макола укувчи-талабаларда мустакил фикрлаш, ижодкорлик кобилиятини шакллантириш-нинг ижтимоий-психологик омилларига баFишланган булиб, унда таълим олувчилар фаолия-тини фаоллаштирувчи, мустакил фикрлашга ундовчи интерфаол таълим методлари хамда таълим жараёнидаги бихевиористик1, когнитив2 ёндашувлар оркали таълим олувчиларда мустакил фикрлаш, ижодий тафаккурни шакллантиришнинг узига хос жихатлари тахлил этилган. Шу-нингдек, маколада мустакил фикрловчи шахсни тарбиялаш жараёни ва унинг психологик ме-ханизмлари, компонентлари, яратилаётган янги авлод дарсликларининг мустакил фикрловчи, ижодкор шахсни тарбиялашдаги урни масалалари камраб олинган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим-тарбия, мустакил фикрлаш, ижодий тафаккур, шахс, шахсни тарбиялаш, ижодкор шахс, таълим психологияси, бихевиористик ёндашув, когнитив ёнда-шув, ёш психологияси, аклий-физиологик имконият.

УМАРОВ Б.М., ЕЛМУРАТОВА А.У. НЕКОТОРЫЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ФОРМИРОВАНИЯ САМОСТОЯТЕЛЬНО МЫСЛЯЩЕЙ ТВОРЧЕСКОЙ ЛИЧНОСТИ В ПРОЦЕССЕ НЕПРЕРЫВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

Статья посвящена психологическим факторам формирования творческого и самостоятельного мышления у студентов и учеников. В ней анализируются методы активизации деятельности обучающихся, интерактивные методы, формирующие самостоятельность мышления, а также бихевиористические и когнитивные подходы развития творческого и самостоятельного мышления личности. Также в статье охватываются задачи, принципы, механизмы и компоненты развития творческой личности при создании учебников нового поколения, когда особое место уделяется самостоятельности мышления и воспитанию творческой личности.

Ключевые слова и понятия: образование и воспитание, самостоятельное мышление, творческое мышление, личность, воспитание личности, творческая личность, педагогическая психология, бихевиористический подход, когнитивный подход, возрастная психология, интеллектуально-физиологический потенциал.

1 Мухитга мослашган холда узини тутиш (тахр.)

2 Маълум куникмаларга асосланган холда билим узлаштириш (тахр.)

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

UMAROV B.M., ELMURATOVA A.U. PSYCHOLOGICAL PROPERTIES OF INDEPENDENT THINKER, CREATOR PERSON IN CONTINUOUS EDUCATION PROCESS

The paper has been devoted to social psychological factors of formation in students and pupils ability of creative thinking. There is analysed the methods of activation of students activity, interactive methods formation of independent thinking and implementation of behavioral and cognitive approaches as well. The paper covers tasks, process, mechanisms and component of development of creative personality in new generation text books formation, where attention pays on independent thinking and creative persons breeding.

Keywords: education and training, independent thinking, creative thinking, personality, education of the individual, a creative person, behaviorist approach, cognitive approach, psychology, intellectual and physiological potential.

5угунги KyHda оnдuмuзгa цyüгaн 6ywK мак,садnаримизга, эзгy нunтnapuмuзгa apuwuwuMu3, мaмunтuмuзнuнг n^una-humu, хaeтuмuзнuнг mapa^uemu Ba ucmu^6onu, aMama omu-punaeтгaн ucnox,omnapuMu3, pemanapuMu3 caMapacu, ma%-dupu, aBBanaM6op, 3aMOH mana6nap^a MaBo6 6ерaдuгaн rn^opu ManaKanu, o^nu, Mycma^un 0uKpnoBHu, urnodKop My-maxaccuc KadpnapHu maüepnaw MyaMMOcu 6unaH 6ofnu%. Em aBnodHu emyK 6apKaMon Maxc %unu6 MaKnnaHmupuMda aca педaгогuк-пcuхоnогuк 6unuмnapнuнг ypHu 6e^uecdup.

Колаверса, юртимизда юз бераётган улкан узгаришлар барча сох,аларга, шунингдек, таъ-лим жараёнига х,ам уз таъсирини утказмасдан колмаяпти. Эски ижтимоий муносабатлар шаклларининг бузилиши ва янги демократик х,аёт тарзининг вужудга келиши шахснинг ижодий фаоллигини талаб килмокда. Ижод-кор, фаол, мустакил фикрловчи шахсни тар-биялаб вояга етказиш учун таълим тизимида мух,им узгаришлар ва кайта куриш х,аётий за-рурат булиб колмокда. Шу боисдан, таълимда туб узгаришлар ясаш, фаол, ижодкор, акл-заковатли, зиёли мутахассисларни тайёрлаш-нинг илмий асосларини яратиш катор фанлар-нинг, шу жумладан, педагогик психологиянинг долзарб вазифаларидан бири сифатида май-донга чикмокда.

Шунингдек, бугунги кун жах,он педагогика-си ва таълим-тарбия психологияси олдида турган мух,им масалалардан яна бири, нафакат билимли, балки ижодий тафаккур сох,иби булган, мустакил фикрловчи шахсни шакллан-тиришнинг йул, усул ва воситаларини излаш асосий масалалардан х,исобланади.

Маълумки, мустакил фикрловчи, аклан етук, рух,ан тетик, маънан баркамол шахсни шакллантириш Fояси инсониятнинг пайдо бу-

лиши давридан бошланган булиб, у шу давр-лар оралиFида боскичма-боскич ривожланиб келмокда. Мустакил фикрловчи, ижодкор шахсни тарбиялаш билан боFлик ибтидоий ту-шунчалар бугунги кунда х,ам кадимий реликт-лар тарзида талкин этилмокда.

Мустакил фикрловчи, ижодкор шахсни тарбиялаш масаласи тарихига назар ташлайдиган булсак, исломгача булган кадимий реликтлар-нинг мазмуни инсонни рух,ан ва жисмонан ёвуз рух,лардан халос этиш, саклаш, уларда ях-шиликнинг доимо Fалабасига ишонч х,иссини шакллантириш, калб поклиги, жисм соFлом-лигига даъват этувчи дастлабки тассаввурлар-дан иборат булган1.

Манбалардан маълум булишича, исломгача булган халкларнинг соFлом маънавий ва интеллектуал х,аёт учун характерли булган хусу-сиятлари табиат ва жамият х,одисаларига му-носабатда анимистик (х,ар нарсанинг жони, рух,и бор деган эътикод), магия (сехргарлик, жонсиз нарсаларга Fайритабиий кудратга эга деб сажда килиш), тотемизм (х,айвонлар, усимлик, нарсаларга сиFинишнинг етакчили-

1 Мух,аммаджонов А. Школа и педагогическая мысль узбекского народа XIX - начала XX в. - Т.: «Фан», 1978. -С. 44.

ги), мажусийликнинг расм-русумлари ва ма-росимларидан тарбия жараёнида аралаш фойдаланиш, кадимий ахлокий-маънавий та-саввурлар замирида таянч нукта хисобланган ишонч ва тарбияда мухим ахамиятга эга булган рухий жараён, эзгу фикр, эзгу калом, эзгу амалнинг ёвуз фикр, ёвуз калом, ёвуз амал устидан Fалабаси учун кураш Fоясининг етакчилиги, ахлокий-маънавий тафаккурни тарбиялашда асосий усул кургазмалилик, ишонтириш, намуна, тан жазоси хисобланган. Таълим-тарбия воситаси эса Fайритабиий куч-га эга деб тасаввур килинган нарса ва ходиса-лардан иборат булган1.

Тарихга назар ташлайдиган булсак, юрти-мизда яшаб ижод этган мутафаккирларимиз томонидан хам уз даврида таълим жараёнида мустакил фикрловчи, ижодкор шахсларни тарбиялашда укитишнинг кандай усул ва во-ситаларидан фойдаланиш лозимлиги бораси-да ахамиятли фикр-мулохазалар уртага таш-ланган. Жумладан, комусий олим Абу Райхон Беруний уз асарларида бу борадаги масала-ларга алохида тухталиб, укувчи шахси, тафак-курини ривожлантириш учун таълим беришда купрок кайси томонларга эътибор бериш ке-раклигини баён килади. Хусусан, олимнинг таъкидлашича, укитишда ёдлатиш эмас, балки тушуниш, мантикий фикрлаш, хулосалар чика-риш йулига амал килиш мухимдир.

Юкоридагилардан келиб чикиб, бугунги кунда таълим жараёнида мустакил фикрловчи, ижодкор шахсни тарбиялашда педагогик психологиянинг олдида турган куйидаги дол-зарб муаммоларни белгилаш мумкин:

- таълим масканларида укувчи-талабалар-ни укитиш, шахс сифатида шакллантириш (иж-тимоийлашув) жараёнини хозирги замон та-лабларига жавоб бера оладиган методлар (услублар, шакллар), воситалар, усулларни янги мазмун билан бойитиш, монологик укитиш тизимидан диалогик, инновацион (ян-гиликка асосланган), хамкорлик (укитувчи билан талабалар фаолиятини уЙFунлаштириш) сингари таълимнинг янги турларига утиш;

- мутахассислар тайёрлаш буйича укув ре-жаси, дастури ва уларга асосланиб чоп кили-

1 Мухаммаджонов А. Школа и педагогическая мысль узбекского народа XIX - начала XX в. - Т.: «Фан», 1978. -С. 27.

надиган дарсликлар, укув кулланмалар, иш-ланмалар, маъруза матнларини кайтадан куриб чикиш, уларни мамлакатимиз худудлари хусусиятларини хисобга олган холда такомил-лаштириш, янада пухталаштириш, мутахассис-ликка бевосита алокаси булмаган укув фанла-рини (материалларини) окилона кискартириш ва таълимда инсон омилини хисобга олиш;

- таълим-тарбия жараёнида укувчи-тала-баларда фикрлашни шакллантириш, уларни ижодий изланишга ургатиш, танкидий тафаккурни таркиб топтиришга эришиш;

- таълим муассасаларида истеъдодли талабалар фаолиятини ташкил килиш, уларда ис-теъдод топшириклари ранг-баранглигини таъ-минлаш ва уларни ечишни уддалаш лаёкатини шакллантириш, ижодий унсурларнинг мав-жудлиги ва узлуксизлигини англаб етиш, ба-шорат килиш лаёкатини ривожлантириш, укувчи-талабаларни ностандарт топширик-ларни бажаришга йуналтириш, ижодий изла-нишни хохиш, лаёкат, майл ва мотивидан келиб чиккан холда ташкил килишни йулга куйиш;

- таълим жараёнида муаммоли вазиятлар-ни юзага келтириш (масалан, мустакил фикр-лашнинг асосий омилларига тавсиф бера ола-сизми?). Ушбу вазиятни янада якколлаштириш учун «Фикрловчи инсоннинг психологик порт-ретини хамда жисмоний тузилишини куз унгингизга келтиринг, уни тасаввур килинг» деган йулланма беришнинг узи кифоя. Шу-нингдек, мураккаб топишмок шаклидаги тест-ларни талабалар ихтиёрига бериш. Масалан, бир йигит билан киз хордик чикариб утирган эди, йуловчилардан бири кизга «бу ким?», деб савол билан мурожаат килди ва у шундай жа-вобни эшитади: «Бу йигитнинг онаси менинг онамнинг кайнонаси булади». Муаммо уз ечи-мини кутади, киз ким билан утирган экан?

- таълимни фаол услублар негизида куриш лозим, токи бунда укитувчи билан талаба хамкорлиги устувор урин эгалласин. Тест, бахс, ишбилармонлик уйинлари, мураккаблаш-тирилган педагогик муаммо, эвристика, тренинг, психодрама, бошкотирма, фикрлар жан-ги каби фаол, мустакилликка етакловчи укитиш методлари ва шакллари таълимнинг не-гизига айланишини таъминлаш.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

Таъкидлаш жоизки, мустак,ил фикрловчи, ижодкор шахсни тарбиялаш буйича бугунги кунда таълим-тарбия тизимидаги урни келган-да, айрим анъанавий дарс шаклини сак,лаб колган холда, унга турли-туман таълим олув-чилар фаолиятини фаоллаштирувчи, укувчи-ларни мустакил фикрлашга ундовчи интер-фаол таълим методлари билан бойитиш максадга мувофикдир. Зеро, дарс жараёнини окилона ташкил этиш, таълим берувчи томо-нидан таълим олувчиларнинг к,изик,ишини орттириб, таълим жараёнидаги фаоллиги мут-тасил раFбатлантирилиб турилиши, укув мате-риалини кичик-кичик булакларга булиб, улар-нинг мазмунини очишда турли хил замонавий таълим технологияларидан фойдаланиш ва таълим олувчиларни амалий машк,ларни мус-так,ил бажаришга ундаш мустак,ил фикрловчи, ижодкор шахсларни тарбиялаш гаровидир.

Бугунги кунда рак,обатчиликка асосланган бозор ик,тисодиёти тезкор, тадбиркор, шаро-итга кура иш тута биладиган, мак,садга эри-шиш йул, усул ва воситаларини зудлик ва ок,иллик билан янгилай оладиган фаол шахс-ларга мухтожлик сезмокда. Шунинг учун Fарб давлатларида таълим ва тарбия тизимига би-хевиористик ёндашувдан когнитив ёндашувга караб силжиш кузатилмокда. Инсон фаолиятини бахолашда когнитивизм утган асрнинг 60-йилларигача булган педагогика ва психо-логияда хукмрон булган бихевиористик ёндашувдан куйидагича фаркданади:

а) бихевиористик ёндашувда инсон хатти-харакатлари ташки мухит таъсири билан бел-гиланадиган, куп холларда онгсиз реакциялар мажмуаси сифатида тушунилади;

б) когнитив ёндашувда бу хатти-харакат-ларда онглилик, таълим асосида хосил к,илин-ган малака ва куникмалар устунлиги тан оли-нади 1.

Булардан куриниб турибдики, бихевиористик ёндашувда инсон таълим-тарбияси суст, когнитив ёндашувда эса улар фаолдир. Бозор ик,тисодиётида яшаш шарти эса инсоний фаолликни талаб к,илади. Шунинг учун хам АК.Ш ва бошк,а Fарб давлатларида утган асрнинг 60-йилларидаёк, когнитивизм зудлик би-

1 Матюшкин А.М. Некоторые проблемы психологии мышления. «Психология мышления». / Сборник переводов с английского и немецкого под ред. А.М.Матюшкина. - М.: «Просвещение», 1965. -С. 134.

лан педагогика, педагогик психология ва дидактика тизимларига кириб кела бошлади. Уша даврда анча оммалашган таълимнинг вербал (яъни, таълим-тарбия жараёнидаги коммуникатив мулок,отда таълим олувчининг фаоллиги ва узлигини намоён килишга йунал-тириш) усуллари билан бирлашиб, педагогик психологияда онгли, вербал, когнитив таълим йуналишлари шаклланди. Мазкур йуналишда таълимни ташкиллаштириш, таълим усуллари-ни туFри танлаш ва куллаш, таълим сифатини ошириш, таълим жараёнида мустак,ил фикрловчи, ижодкор шахсни тарбиялашда куйи-дагилар таълим марказига кутарилди:

- когнитивлик - шахсни фикр юритиш жа-раёнига етаклайдиган, билиш фаолиятини но-аник,, номаълум янги унсурли масала мохияти-га киришга ундайдиган ва уларни хал килишга йуналтирадиган хамда билим ва маълумот-ларнинг шахс онги, мустак,ил фикр юритиши, ижодкорлик кобилиятининг усишига ва ак,лий жихатдан тарак,к,ий этишига олиб келадиган таълимий фаолиятдир;

- диалогли таълим - укув мавзуси ёки муаммони гурух шароитида укитувчи билан биргаликда ва хамкорликда мухокама килиш оркали таълим олувчиларни нафак,ат фаол-лаштириш, балки ижодий мухит яратиш ва фикрлар алмашинувини таъминлаш орк,али хар бир таълим олувчининг манфаатдорлиги-ни таъминлаш. Бу орк,али укувчи-талаба укув жараёнининг объектидан унинг субъектига айланади;

- онглилик - таълим жараёнига онгли му-носабатни намоён к,илиш, берилган топширик, ёки вазифаларни фикрий жараёндан утказиш оркали индуктив хулосалар чикаришга лаёкат-лилик.

Табиийки, юкоридаги мезонлар укувчи-талабаларда мустак,ил ва эркин фикрлаш, фаоллик ва уз нуктаи назарини тахлил килиш-га имкон яратиб, уларда ташаббускорлик, би-лимдонлик хамда уз аклий имкониятларидан туликрок фойдаланиш имкониятини таъмин-лайди.

Педагогик психологияда мустак,ил фикрловчи шахсни тарбиялашда таълимни ташкил

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

этиш, таълим жараёнида таълимнинг интер-фаол усулларидан кенг фойдаланиш ижодий тафаккур сохибини тарбиялашнинг асосий педагогик-психологик омилларидан бири си-фатида каралади1.

Таълим олувчиларни мустакил фикрлашга ундовчи интерфаол таълим методларининг педагогик-психологик мохияти шундаки, од-дий мунозарада бахслашувчилар купрок онг-ли, асосли фикрларни баён этишга харакат киладилар ва мустакил фаолият юритиш нати-жасида таълим олувчи шахсида ижодкорлик хислатлари шаклланади. Бунда бахслашувчи-ларга мияга кандай фикр куйилиб келса, уни танкидсиз ва асосламай эркин, «тилга нима келса», лекин навбатма-навбат айтиш имко-нияти берилади. Бу нарса купрок муаммо анча нотаниш, савол мураккаб ёки ноаник булган шароитларда кул келади. Яъни бунда «эркин ассоциациялар»га имкон берилади ва охир-окибат талабанинг узи муаммонинг маъ-лум рационал «маFзни» ажратиб олади2.

Юкоридагилардан келиб чикиб, бугунги кунда таълим жараёнида мустакил фикрлов-чи, ижодкор шахсни тарбиялашнинг асосий йуналишлари сифатида куйидагиларни курса-тиш мумкин:

- «таълимни индустрлаштириш», яъни компьютерлаштириш ва технологиялаштириш асосида хозирги замон жамиятининг аклий фаолиятини кучайтириш;

- таълимнинг хозирги вактгача устунлик килган ахборот берувчилик шаклларидан фаол укитиш методлари ва шаклларига утиш. Бу йуналиш «хотира мактаби»дан «тушуниш мактаби», «тафаккур мактаби»га утишдан ибо-рат;

- укув-тарбиявий жараённи ташкил килиш ва бошкаришда катъий белгиланган назорат усулларидан ривожлантирувчи, фаоллашти-рувчи, такомиллаштирувчи усулларга хамда уйин усулларига утиш. Бу эса таълим олувчи-ларнинг ташкилий-ижодий, мустакил фаолия-

1 Каримова В.М., Суннатова Р.И., Тожибоева Р.Н. Мустакил фикрлаш. / Академик лицейлар ва касб-хунар коллежлари укувчилари учун укув кулланма. - Т.: «Шарк», 2000. -92-б.

2 Каримова В.М. Аудиторияда бахс-мунозарали дарс-ларни ташкил этишнинг психологик технологияси. - Т.:

«Университет», 2000. -34-б.

тини куллаб-кувватлаш ва уни ривожланти-риш имкониятини яратади;

- таълим олувчи ва педагог уртасидаги узаро хамкорликдаги фаолиятни ташкил этиш, яъни таълим олувчиларни биргаликдаги жа-моа фаоллиги сифатидаги иштирокини таъ-минлаш. Бунда асосий урFу укитувчининг би-лим бериш фаолиятидан талабанинг билим олиш фаолиятига утказилади.

Узбекистон давлат жахон тиллари универ-ситети талабаларида мустакил фикрлаш ва ижодкорлик кобилиятини шакллантиришга йуналтирилган таълим жараёнларини куза-тишларимиздан маълум булишича, мустакил фикрловчи, ижодкор шахсни тарбиялаш жараёнида вокелаштириш усуллари жуда куп ва ранг-барангдир3. Улардан асосийлари сифатида куйидагиларни санаб утишимиз мумкин:

- хар бир машFулотда укувчи укитувчи дарслик талаби асосида унга берган, етказган билимларни такрорлаши эмас, балки унинг йулланмаси билан янги билим хосил булишини таъминлаши лозим. Бу эса фикрлаш ёрдамида билим олувчида билишга интилишнинг ама-лий куникмасининг шаклланишига олиб келади;

- дарсда укувчи суст тингловчи эмас, балки изловчи, киёсловчи, кашфиётчи булиши керак. Шунинг учун укувчи ёки талаба оFзидан чиккан хар бир суз, фикр, хукм, баён унинг узиники булмоFи шарт. Албатта, укувчида туFилган бу фикр оламшумул кашфиёт ёки би-рор чигал муаммонинг ечими хам, укитувчи (дарслик) берган ахборотнинг соддагина так-рори хам булмаслиги мумкин. Бундай таълим усули укувчи-талабада мустакиллик, масъули-ят, уз менлигини англаш, ижод, бунёд килиш рухини тарбиялашга хизмат килади. Натижада укитувчи билан тингловчилар орасида дарс жараёнидаги алока - муносабат жуда куп хол-ларда жонли оFзаки мулокот, колаверса, бахс тусини олиши мумкин;

- укитувчининг таълим олувчига беради-ган изланиш ва фикрлаш йулланмаси шундай булмоFи лозимки, синф ёки гурухдаги укув-чиларнинг изланиш ва ижод махсули айнан бир хил булмаслиги - мохиятан бир йуналишда

3 Рахманова Н.Р., Умаров Б.М. Психологические основы учебно-познавательной деятельности вуза. - Т.: ИПТД им. Гафура Гуляма, 2008. -С. 67.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

булиб, лекин шаклан хар хил булмоFи лозим. Шундагина хар бир таълим олувчи узлигини мумкин кадар ёрк,инрок, ифода этиш имкони-ятига эга булади ва уларда хар бир машFулотда мусобак,а рухи етакчилик к,илади;

- дарс жараёнида (уй вазифасини бажа-риш ва уни синфда, аудиторияда тахлил этиш-да) укувчи-талаба ук,итувчи йулланмаси асо-сида изланар, фикр к,илар, бирор нарсани то-пар, бирор хулоса ва хукмга келар экан, у уз фикрини асослаш ва исботлашга, химоя к,и-лишга интилмоFи зарур. Колаверса, машFулот-нинг ташкил этилиши ва ук,ув материали бунга кенг йул очиб бермоFи, таълим олувчининг ёш психологияси ва ак,лий физиологик имко-ниятига мос булмоFи лозим.

Шу уринда таъкидлаш лозимки, бугунги кунда купгина дарсликлар ва ук,ув куллан-маларни укувчи-талабаларни мустак,ил фикр-лашга, уларда ижодкорликни тарбиялашга йуналтирилган мазмунда тайёрлашга харакат килинаяпти. Жумладан, умумтаълим, урта мах-сус, касб-хунар таълими ва олий таълим тизи-мида Давлат таълим стандартларига мувофик, тузилган фан буйича ук,ув дастурлари ва дарсликлар «Таълим туFрисида»ги к,онунда ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да белги-ланган мезонлар хамда илмий тамойилларга асосланган холда тайёрланмокда. Шубхасиз, улар укувчининг турмуш тарзи ва кундалик хаёти билан боFланган нарса ва ходисалар доирасидаги материаллардан ташкил топган булиб, хар бир ёш боск,ичидаги таълим олув-чиларнинг психологик ривожланиши даража-сига мулжалланган.

Янги мазмундаги дарсликларнинг ук,ув материали ва топширик,ларнинг берилишида боск,ичли кетма-кетлик хам, хар бир мавзуни урганиш жараёнида укувчининг ак,лий фаоли-ятини ривожлантириш амалиётининг мавзу-дан мавзуга, синфдан синфга, боск,ичдан-боск,ичга мураккаблаша бориш йуллари хам, урганиш жараёнининг фаол кузатишдан бош-ланиб амалий куллаш билан якунланиш жа-раёни хам онгли вербал когнитив психодидактик асосларга тула мосдир. Шубхасиз, бун-дай таълим усулини амалиётда изчил куллаш, бу йуналишда тажриба орттириш унга туза-тиш, тулдириш ва аникликлар киритишни та-лаб этади.

Бунинг учун, биринчи галда узлуксиз таълим тизими олдида турган вазифалар сифати-да куйидагиларни санаб утишимиз мумкин:

- вербал1 когнитив таълим усулини (бугунги кунда таълимнинг янги педагогик техноло-гияси) укитувчилар орасида кенг оммалашти-риш энг мухим вазифаларимиздан бири сана-лиши лозим. Чунки укитувчилар бу усулни куллаш учун замонавий педагогик технология-ларни куллашни, кургазмали ва технологик куроллардан амалий фойдаланишни урганиб олмас эканлар, улар бу сохада самарали нати-жага эришга олмайдилар;

- дарсликлар ва таълим усули билан маш-Fулотларнинг самарадорлигини ошириш учун укувчилар кушимча ахборот манбалари билан таъминланган булишлари шарт, хозирча бу манбалар дарслик, интернет маълумотлари, электрон манбалар, укувчининг хотираси, кундалик турмуш тарзидан, бошк,а укув фанлари-дан, атрофдагилардан сураб-суриштириб оли-надиган ахборотлардан иборат булмокда. Бу албатта, етарли эмас. Шунинг учун укитувчилар фан бойликлари ва имкониятларини узида мужассамлаштирган ва уларни таълим олув-чиларга етказа оладиган комусий маълумот-нома, турли хилдаги (изохли маълумотлар, ва-зиятли масалалар, тасвирий материаллар ва хоказо) маълумотлар билан таъминланган булишлари шарт. Бу масалада таълим тизими-да йулга куйилаётган фаннинг укув модули: укув-услубий мажмуа, электрон укув-услубий мажмуа (силлабус) куп жихатдан талабаларни турли хил кушимча маълумотлар билан таъ-минлаш имкониятига эгадир, дейиш мумкин. Колаверса, бу орк,али дарсликларнинг хозирги хажми кескин кискариб, улар асосан, хар бир мавзуни урганиш (хар бир мавзу доирасида ижодий фикрлаш ва ниманидир яратиш) топширик,лари алгоритмидан иборат булар эди. Албатта, бу жуда катта иш. Лекин биз вербал когнитив таълим усулига к,адам куйиб, ижодкор ва мустак,ил фикрловчи шахс тарбия-сини уз олдимизга мак,сад к,илиб куйдикми, буни амалга оширмасдан иложимиз йук,. Бу-ларсиз кузлаган максадимизга эриша олмайсиз;

- назаримизда хозирги яратилаётган ай-рим дарсликларда «орк,ага караш» - дастлаб

1 Вербал таълим - нутк, ва суз оркали таълимни амалга ошириш.

олдинги илмий талкинларга таяниш ва сунгра уларни инкор этиш ёки янгилаш меъёрдан ортикдек туюлади. Бундай холлар маълумот турлари ва кушимчалар, маълумот таснифла-ри талкинида анчагинани ташкил этади. Бундай хол эхтимол, утиш даври дарсликлари учун зарурдир, лекин психологик ва дидактик нуктаи-назардан уларни оклаб булмайди. Шу-нинг учун бундай чекинишлар дарсликлардан боскичма-боскич чикарилиши лозим. Бунинг учун барча таълим тизимида, айникса, умум-таълим мактабларининг бошланFич синфлар дастурлари ва дарсликларини кайта куриб чикиш лозимдек куринади. Бунда бош омил соф прагматик - дастурда курсатилгандек, ом-мавий амалий татбикка нозарур илмий би-лимлар укувчилар, айникса ёш давридаги укувчилар учун ортикча эканлигидадир;

- айрим дарсликларда баъзан учраб тура-диган хар бир мавзу урганилишини якунлай-диган ва мохияти таълим олувчининг мустакил хулосасини текшириш учун хизмат киладиган, «билиб олинг» изохи билан берилган шарх-ларни келтириш шартмикан деб уйлаймиз?! Бундай холатда укувчи уни уйлаб топишдан кура тайёрини укиб олишни афзал куради! Мохиятан бу «билиб олинг»лар математикага, физика, кимё фанлари буйича бериладиган

мисол ва масалаларнинг жавоб ва ечимлари-дир. Шунинг учун булар хам ута ихчамлашти-рилиб, дарсликнинг охирида берилса, бола-ларни мустакил излашга купрок ундаган булармиди деб уйлаймиз;

- дарсликларда хусусан, такрорлаш булим-ларида тестлар берилади. Бу тестлар эса ког-нитивлик ва вербалликдан тамоман йирок, улар купрок ретроскопик ва рецептив табиат-га эга. Бу тестларни ижодийлаштириш устида уйлаш ва изланиш даври келди. Бунинг учун, дарсликларда кисман уз аксини топган узи-мизнинг эски, шаркона тестларимиз ёки «топ-кирлар беллашуви» учун зарур булган савол-топшириклар микдорини ошириш максадга мувофик буларди.

Хулоса килиб айтадиган булсак, юкорида таъкидланган фикрлар бизнинг таълим-тарбия жараёнида таълим олувчиларда мустакил фикрлаш ва ижодкорлик кобилиятини ривож-лантиришга каратилган илмий ва хаётий куза-тувларимиз асосида шаклланган карашлардир. Аммо, назаримизда бу каби фундаментал ма-салалар таълим-тарбия жараёнида таълим олувчиларнинг мустакил фикрлаш кобилиятини шакллантиришда ва ижодкор шахсни тар-биялашда узига хос урин тутади.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримова В.М. Аудиторияда бахс-мунозарали дарсларни ташкил этишнинг психологик технологияси. - Т.: «Университет», 2000.

2. Каримова В.М., Суннатова Р.И., Тожибоева Р.Н. Мустакил фикрлаш. / Академик лицейлар ва касб-хунар коллежлари укувчилари учун укув кулланма. - Т.: «Шарк», 2000. -112-б.

3. Матюшкин А.М. Некоторые проблемы психологии мышления. «Психология мышления». / Сборник переводов с английского и немецкого под ред. А.М.Матюшкина. -М.: «Просвещение», 1965.

4. Мухаммаджонов А. Школа и педагогическая мысль узбекского народа XIX - начала XX в. - Т.: «Фан», 1978. -С. 44.

5. Рахманова Н.Р., Умаров Б.М. Психологические основы учебно-познавательной деятельности вуза. - Т.: ИПТД имени Гафура Гуляма, 2008. -С. 67.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.