Научная статья на тему 'КАРЛ ГУСТАВ ЮНГНИНГ ИНСОН РУҲИЙ БОРЛИҒИ КОНЦЕПЦИЯСИ'

КАРЛ ГУСТАВ ЮНГНИНГ ИНСОН РУҲИЙ БОРЛИҒИ КОНЦЕПЦИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

836
93
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Инсон руҳияти / архетиплар / онгсизлик / индивидуал ва жамоавий онгсизлик / анима / анимус / персона / ўзлик / таҳлилий руҳиятшунослик / қалб йиғиндиси / установкалар / комплекслар / Human psyche / archetypes / unconsciousness / individual and collective unconsciousness / anima / animus / persona / identity / analytical psychology / sum of souls / installations / complexes

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гулноз Мирахраровна Рузматова

Инсоният томонидан ўрганилган ва ўрганилаётган барча тадқиқотлар марказида инсон ҳамда унинг моҳияти мазмунини англаш масаласи ётади. Инсон муаммоси азалдан фалсафанинг бош мавзуларидан бири бўлиб келган. Бу ҳолат ижтимоий-гуманитар ва табиий-илмий соқалардаги ютуқларни ўзида мужассамлаштирган комплекс ёндашувни тақозо этади. Қолаверса, инсон тафаккури, ҳаёти мазмуни учун кескин кураш кетаётган бугунги глобаллашув жараёнида инсон масалаларини таҳлил этиш долзарб аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CARL GUSTAV JUNG'S CONCEPT OF HUMAN SPIRITUAL EXISTENCE

At the heart of all research that has been and is being studied by humanity is the question of understanding man and his essence. The human problem has long been one of the main themes of philosophy. This situation requires a comprehensive approach that combines achievements in the socio-humanitarian and natural sciences. In addition, the analysis of human issues is of great importance in today's globalization, where the human mind is engaged in a fierce struggle for the meaning of life.

Текст научной работы на тему «КАРЛ ГУСТАВ ЮНГНИНГ ИНСОН РУҲИЙ БОРЛИҒИ КОНЦЕПЦИЯСИ»

КАРЛ ГУСТАВ ЮНГНИНГ ИНСОН РУХДЙ БОРЛИГИ

КОНЦЕПЦИЯСИ

Гулноз Мирахраровна Рузматова

Мирзо ynyF6eK номидаги Узбекистан Миллий университети ruzmatova gulnoz1968@ gmail .com

АННОТАЦИЯ

Инсоният томонидан урганилган ва урганилаётган барча тадкикотлар марказида инсон хамда унинг мохияти мазмунини англаш масаласи ётади. Инсон муаммоси азалдан фалсафанинг бош мавзуларидан бири булиб келган. Бу холат ижтимоий-гуманитар ва табиий-илмий сокалардаги ютукларни узида мужассамлаштирган комплекс ёндашувни такозо этади. К,олаверса, инсон тафаккури, хаёти мазмуни учун кескин кураш кетаётган бугунги глобаллашув жараёнида инсон масалаларини тахлил этиш долзарб ахамият касб этади.

Калит сузлар: Инсон рухияти, архетиплар, онгсизлик, индивидуал ва жамоавий онгсизлик, анима, анимус, персона, узлик, тахлилий рухиятшунослик, калб йиFиндиси, установкалар, комплекслар.

CARL GUSTAV JUNG'S CONCEPT OF HUMAN SPIRITUAL EXISTENCE

Gulnoz Mirakhrarovna Ruzmatova

National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek ruzmatovagulnoz1968@gmail. com

ABSTRACT

At the heart of all research that has been and is being studied by humanity is the question of understanding man and his essence. The human problem has long been one of the main themes of philosophy. This situation requires a comprehensive approach that combines achievements in the socio-humanitarian and natural sciences. In addition, the analysis of human issues is of great importance in today's globalization, where the human mind is engaged in a fierce struggle for the meaning of life.

Keywords: Human psyche, archetypes, unconsciousness, individual and collective unconsciousness, anima, animus, persona, identity, analytical psychology, sum of souls, installations, complexes.

КИРИШ

XIX аср охири ХХ аср бошларида Европада ноклассик фан тараккиётининг улкан ютуклари инсоннинг уз мохиятидан бир мунча узоклашишига сабаб булиб, фалсафада "хаёт фалсафаси", "экзистенциализм", "феноменология" каби янги назарияларнинг пайдо булишига замин яратди. Зигмунд Фрейд томонидан асос солинган рухий тахлил мактаби эса, инсон психикаси ва ундаги турли холатларни урганди. Фрейднинг шогирди Карл Густав Юнг ижодида инсон борлотининг мазмуни психоаналитика ва фалсафий карашлар уЙFунлиги асосида тушунтирилади. Таъкидлаш лозимки, Юнг ижодини жуда серкирра, чукур фундаментал билим ва концептуал назария сифатида бахолаш уринли. Бирок, мустакиллик йилларида Юнг меросининг инсон борлотига хакидаги карашлари алохида илмий тадкикот сифатида фалсафий-илмий жихатдан урганилмаганлиги таъкидлаш лозим. Шунингдек, глобаллашув даврида ёш авлодни тарбиялашда аждодларимиз маънавий маросининг урни бекиёсдир. Президент Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганидек: "Бундай кескин ва тахликали шароитда биз ота-оналар, устоз-мураббийлар, жамоатчилик, махалла-куй бу масалада хушёрлик ва огохликни янада оширишимиз керак. Болаларимизни бировларнинг кулига бериб куймасдан, уларни узимиз тарбиялашимиз лозим, бу вазифаларни амалга оширишда биз асрлар мобайнида шаклланган миллий анъаналаримизга, аждодларимизнинг бой меросига таянамиз" [1,]. Дархакикат, буюк мутафаккирларнинг фалсафий карашларини урганиш доимо долзарб масала булиб колади.

Инсон - хаётнинг энг мавхум бирок, энг долзарб феноменидир. Шундай экан, хар кандай даврда, хам кандай маконда у хакидаги назарий-концептуал карашларни тахлил килиш мухимдир. Инсоннинг рухий холати, ундаги узгаришлар, рухий зурикишларнинг тарих (миф), ижтимоий-маънавий хаёт билан боFликлиги муаммоларини ханузгача Карл Густав Юнг каби кенг ва чукур урганмаган. Айникса, олим меросининг узбек тилидаги намуналари етарли даражада эмаслиги, бу борада изланишлар олиб бориш зарурлигини такозо этади. Глобаллашув даврида инсон кабул килиши керак булган ахборот куламининг микёссиз даражада ортиб бориши хар бир киши рухиятида муайян зурикишларни пайдо булиши сабаб булмокда. Юнг меросидаги онглилик ва онгсизлик тавсифи ёки рухий касалликларнинг келиб чикишига дунёкараш микёсларларининг таъсири, мифда инсон борлотининг туб асосларининг акс эттирилганлиги кабиларни урганиш глобал узгаришлар даврида инсоннинг уз мохиятини англаб олишига самарали, туFри йул курсата оладиган билим ва куникма бера олади, деб хисоблаймиз.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Инсон борлоти, мохияти хакидаги карашлар ранг-баранг. Хусусан, инсон маънавиятига оид сермаъно фикрлари хар бир давр учун янгича ахамият касб этади. Кддимги давр Шарк ва Гарб фалсафасида инсон муаммоси азалдан урганиб келинган. Ф.Абиджанова, Г.Рузматованинг [2, 3] илмий тадкикот ишларида Карл Густав Юнг ва унинг фалсафий мероси инсон рухияти, калби, эътикоди, ахлокий-эстетик нуктаи назаридан урганилган.

Россиялик тадкикотчилардан Н.В.Антонова, О.А.Бойко, Н.В.Ветрова, Е.Г.Грошева, И.Я.Ефимова, В.М.Исмиева, И.А.Петрикеева, Н.Э.Седаков Н.В.Фишбейн, Е.А.Фоминих номзодлик ва докторлик диссертацияларида Юнг таълимотининг фалсафий асослари тадкик этилган [4-13]. Шунингдек, айрим мутахассисларнинг илмий маколаларида хам Карл Густав Юнг карашларининг фалсафий тахлил этилганини кузатишимиз мумкин. Юкорида кайд этилган тадкикотларда инсон борлоти хакидаги карашлар урганилиб, улар турли контекстларда тахлил килинган. Бирок, Юнг меросида инсон борлоти муаммоси алохида тадкикот объекти сифатида урганилмаган. Карл Густав Юнг фалсафий меросида инсон борлоти муаммосини урганиш, аввало, хар бир тадкикотчига у хох европалик буладими, хох осиёлик буладими, инсонийлик асосида рух туришини яна бир карра исботлайди. Юнгнинг карашларида фан (яъни илмийлик, хусусан психология) ва маънавийлик (калб, маданият ва хоказо) тарозининг икки палласига тенг микдорда куйилади. Бу холат ХХ аср бошида Европа маданиятидаги инкилобий характерга эга булган янгича таълимот эди. Юнг меросини ушбу контекстда урганиш тадкикотчиларга олам ва одам мохияти бир илдизга бориб такалишини курсатиб беради.

Тадкикот олиб бориш давомида тизимлилик, назарий-дедуктив хулоса чикариш, анализ ва синтез, тарихийлик ва мантикийлик, киёсий тахлил каби илмий-фалсафий тамойиллардан фойдаланилди.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Инсон - нафакат индивидуал ва такрорланмас ходиса, балки, шу билан бирга жамиятнинг бир булаги хамдир. Шунга кура, шахс рухияти автоном ва буткул индивидуал феномен булгани холда, жамоавийлик холатларини хам узида намоён килади. Агарда, маълум бир ижтимоий функция ва инстинктлар жамиятнинг алохида аъзолари истакларига зид экан, инсон рухияти худди шу тарзда, жамоавийлик табиатининг кучи билан индивидуал эхтиёжларга зид булган муайян вазифа ва тенденцияларни ишлаб чикади. Карл Густав Юнг бу холатни инсоннинг туFма фаолияти деб изохлайди, яъни хар бир шахс юксак

дифференциаллашган мия билан туFилади, шу боис у на онтогенетик етукликка ва на илмий изланишга алокаси булмаган кенг диапазонли рухий фаолият билан таъминланади [14, 47]. Лекин таъминланишнинг даражаси шундайки, унда турли одамларнинг мияси бир хил дифференциаллашган - бундай рухий фаолият жамоавий ва универсаллик имкониятлари билан таъминланган. Бунга турли ирк ва турли миллатга тегишли халклар гарчи улар орасидаги масофанинг узоклигига карамай, автохрон (жамоавий онгланмаганлик билан боFлик омиллар) миф ва асотир кахрамонлари бир-бирига жуда ухшаш экани мисол була олади.

Инсон миясидаги ухшашликнинг бу универсал холати бир рухий функцияланишнинг турли хил тарзда универсал имкониятларга эга булишига олиб келади. Айнан шу функцияланишни Юнг жамоавий рух деб атайди. Олим калбни уч даражага ажратади: "1) онг; 2) шахсий (индивидуал) онгланмаганлик; 3) жамоавий онгланмаганлик. Индивидуал онгланмаганлик биринчидан, уз кучини йукотган, унутилган ёки онгдан узоклашган (сикиб чикарилган) мазмундан, иккинчидан, онгга етиб бориш учун етарли кучга эга булмаган, бирок кандайдир йул билан калбга кириб боришга муваффак булган мазмундан таркиб топган. Жамоавий онгланмаганлик эса, ифодалаш имкониятининг наслий мерос сифатида индивидуал эмас, балки барча одамлар, хатто, барча жонзотлар учун умумийликка эгадир ва у индивидуал калбнинг асл мохиятини ташкил килади" [15, 48].

Ушбу назария инсонда жамоавий рухга булган эхтиёжнинг мавжудлигини асослайди. Инсоннинг "мен"ини тасдиклайдиган бу эхтиёж уни турли йуналишда харакат килишини таъминлайди: инсонпарварлик оркали маърифатга, улуFворликка, ёки шухратпарастлик билан тубанликка интилишга ундайди.

Маълумки, Юнг Фрейднинг инсон ва жамият уртасидаги муносабатлари хакидаги карашларини каттик танкид килиб ва узининг чукур психологиясига яъни аналитик психологияга асос солган эди. Юнг хам Фрейд каби инсон харакатлари асосини онгсизликлик сохасидан кидирган эди. Лекин ундаги онгсизлик индивидуал эмас, балки жамоавий (оммавий) онгсизликдир. Индивидуал онгсизлик аввалрок онгли булган, кейин унутилгани ёки бостириб куйилгани учун уз онглилигини йукотган шахсий тажрибалардан ташкил топади. Жамоавий онгсизлик эса - бу барча ирк ва халкларга тегишли умуминсоний тажрибаларнинг узига хос тупламидир. У инсониятнинг утмиши, шунингдек, инсонга кадар булган хайвоний утмишига тегишли холатларнинг инсон хотирасидаги изларидир. Шу маънода, Юнгнинг фикрига кура, жамоавий

онгсизлик Fайритабиий ва Fайришахсийдир [16, 71]. Бизнингча, "жамоавий онгсизлик" хакидаги бу нуктаи назар табиатшунослик фанларида шаклланган "ноосфера" хакидаги концепция билан уЙFунга ухшайди.

Юнг концепциясида жамоавий онгсизлик сохасининг мазмунини архетиплар ташкил этади. Архетиплар, унинг талкинида, бу "сон-саноксиз катор утмиш авлодлар бошдан кечирган жуда катта тажрибаларнинг хосиласи", "бир хил типдаги кечинмаларнинг рухий чукиндиси". Индивидуал онгсизликдан фаркли уларок, архетиплар биологик эмас, балки символик (мажозий) табиатга эга. Шунинг билан бирга, улар хар бир инсон психикасида хам мавжуд ва унинг тушларида, транс (холати)да ёки мистик ёришувда инсон онгига очилишлари (унга киришлари) мумкин. Демак, интуиция шундай "очилиш"лар натижаси деб каралиши мумкин.

Юнгнинг фикрича, архетиплар мазмуни халк эпосларида, мифларда, эртакларда ва халк ижодининг бошка шаклларида мухрланиб колган. Дин эса, унинг нуктаи назарига кура, архетиплар намоён булишининг энг мухим шаклларидан биридир. Дин, шу маънода, Юнгнинг тушунтиришича, уз мазмунига кура, инсониятнинг бирламчи тажрибасини - унинг илохиёт билан учрашув тажрибасини акс эттирадиган шундай очилишлардан ташкил топувчи манбага таянади. Илохийлик инсон психикасига, унинг иродасига боFлик булмаган холда, куриниб ё куринмай таъсир этиб, унда махсус узгариш содир этадиган кучдир. "Динни илохий тажриба натижасида киши онгида содир буладиган узгаришни ифодаловчи тушунча дейиш мумкин" [17, 87], - дейди К.Г.Юнг.

Динни тушунишда Фрейд ва Юнг карашларида карама-карши тамойиллар мавжуд. Фрейд инсон психикасини урганиш асосида диннинг келиб чикиши манбаини шу дунёда деб билган ва атеистик FOяларни олдинга сурган булса, унинг шогирди Юнг, аксинча, айни шу методларни куллаб унинг манбаини Fайритабиий кучда куради. Швейцариялик олим инсон жони (калби) табиатан диний экани хакидаги FOяни далиллашни уз вазифаси деб билади. Унинг фикрига кура, инсон калби илохиёт оламини кура оладиган дарчадир. Биз хам унинг фикрини куллаб-кувватлаймиз.

"Жамоавий онгланмаганлик хар бир индивидуум онг тузилмасида вужудга келадиган бутун одамзот рухий тараккиётининг меросини узида жам килади" [15, 56], унинг таркибини архетиплар ва инстиктлар ташкил килади. Зеро, инстиктлар мохиятан жамоавийлик хусусиятига эга, яъни индивидуаллик билан хеч кандай алокаси йук, доимий равишда, бир маромда такрорланиб турадиган универсал феноменлардир.

Шу уринда "архетип" тушунчасига таъриф бериб утсак: архетиплар хам инстиктларга ухшаш, жамоавий феноменлар сифатида намоён булади. Юнг таълимотида кулланилган "архетип" тушунчаси фалсафа учун янги эмас эди, у антик даврнинг энг кейинги боскичида кенг ишлатилиб келган тушунчалардан эканини эслатиб утишимиз керак. "Архетип" юнонча суз булиб, у икки сузнинг - "архе" (асос, бошланиш) ва "топос" (образ) сузларининг бирикишидан келиб чиккан. Платон таълимотида бу тушунча дунёдаги барча моддий нарсалар, умуман, бутун олам келиб чикишидан олдин уларнинг рухий оламда мавжуд булган дастлабки FOявий образлари (прообразлари) маъносини англатар эди [20]. Шу маънода К.Юнгнинг асосий хизмати архетиплар мавжудлигининг кашф этилганида ёки ушбу тушунчанинг фалсафа ва фанга киритганида деб эмас, балки, асосан, ХХ аср фалсафаси ва фанини купдан буён унутилган, назардан сокит килинган теран метафизик FOяларни кайта тиклаш йулидаги салмокли уришинида деб бахолаш керак деб уйлаймиз.

Карл Густав Юнг архетипларни асосан куйидаги номлар билан фарклайди: "Персона", "Соя" (куланка), Трикстер, Мандала ("узлик"), Анима ва Анимус. Буларнинг барчаси символик маънога эга. Хусусан, "Персона" - индивиднинг "сохта мен"и ва "асл мен"и яъни инсоннинг узи ва хакидаги бурттирилган ва хакикий холатига (хакикий башарасига) оид фикрлари мажмуи. "Персона" -узига хос никоб булиб, индивид ундан жамият талабига мослашиш учун фойдаланади. "Персона" индивид ва жамият уртасига келишув, индивидуал ва ижтимоий онг орасидаги мураккаб, тизимлар муносабатидир [3, 57]. "Соя" (ёки куланка) - инсон рухиятидаги энг тубан жамиятга мутлако туFри келмайдиган хусусиятлар. К.Г.Юнг, мен соя деганда индивиднинг факат салбий одатларини, иллатларини тушунаман, дейди. "Соя" калбдаги бузFунчи, агрессив тенденциялар тимсолидир. Юнг уларни "Трикстер" деб атайди. Трикстер -одамлар табиатидаги энг тубан иллатлар мажмуи, жамоавий онгланмаганликнинг тубан рух образи. Иллатлар жамият талабларига зид булганлиги учун хам хар доим очик куринмайди. Чунки у "Персона" никобига яширинган булади. Одамларда тубан иллатларнинг ошиб бориши ва унинг жамиятдан, ижтимоий онгдан чегарада зурлик билан "босиб" турилиши окибатида турли хил невроз касалликлари келиб чикади. К,албдаги ички майллар билан ташки оламдаги талабларнинг бир бирига зид келаверидан рухий инкироз пайдо булади ва окибатда биз окил деб уйлаган одамлар телбага айланади. Юнг бу холатга имкон кадар тушмаслик керак деган фикрни илгари суради. Бирок, юкорида айтиб утганимиздек, архетиплар жамоавий онгсизликнинг бир булаги сифатида одамларни доим "таъкиб" килиб юради. Лекин бу тубан иллатлардан

кочиб кутулиб булмас эканда, дегани эмас. Бу учун одамга "Мандала" яъни узликни англаш "ёрдам"га келади. "Мандала" - санскритча суз булиб илохий айлана, доира деган маънони билдиради. Юнг мандалани рухий яхлитлик рамзи, рух максади, Узлик маъносида куллайди. Мандала нафакат хинд ёки хитой фалсафасида, балки урта асрларда христиан илохиётшунослигида хам мавжуд булган. Юнг фикрича, рухият тизимида "мен" индивид онгининг субъекти булса, "Узлик" (яъни Мандала) рухиятнинг яхлит субъектидир [3, 57]. "Мандала" "Соя" билан хам, "Персона" билан хам айнан мос келмайдиган индивид рухининг мракзи, инсон мувозанатининг тарозисидир. У онглилик ва онгсизликни камраб олиш хусусиятига эга. Шунинг учун у инсоннинг бутун хаётий фаолиятини белгилаб беради ва рухият булакларини яхлит холатга келтиришга йуналтиради.

Архетипларнинг навбатдагиси "Анима" ва "Анимус"дир. Бу - онгланмаган аёллик ва эркаклик ибтидоларининг Юнг томонидан шахслантирилиши. Бу хар кандай эркакда аёллик генлари, хар кандай аёлда эркаклик генларининг мавжуд булиши ва Fайриихтиёрий тарзда (онгланмаганлик даражасида) хаётда намоён булади (айникса, турмуш куришда, оилавий хаётда).

Юнг фикрича, жамоавий онгсизлик инстиктлар ва уларнинг назоратчилари (корреляторлари) булмиш архетиплар микдоридан таркиб топган. Х,ар бир инсон инстиктларга эга булиши билан бирга, у архетипик "образлар" захирасига хам эгалик килади. Бунга рухий хасталикда, айникса шизофренияда жамоавий онгсизликнинг тусатдан ёпирилиб келишини мисол килиб олиш мумкин ёки мифологик образлар архаик импульслар билан уЙFунлашган холда намоён булади. Импульсни Юнг куйидаги маънода куллайди (Фрейдда "либидо", кувват, энергия, майл маъноларида хам келади) - инсон калбидаги жараёнлар фаоллигини белгилайдиган рухий кувват. Импульс хакидаги суз кетганда Юнг куллаган яна бир иборага хам тухталиб утиш лозим. Бу - комплекслардир. Комплекслар - индивиднинг муайян тизим шаклида вужудга келган онгсиз (онгланмаган) рухий кувватидир. Улар инсонга доимий таъсир курсатиб туради. Юнг фикрича, онгсизлик тубида комплекслар харакатга келишга тайёр туради. Улар утмишнинг индивидуал хотираларидир (бу Фрейднинг "онг ости" сохасига ухшаб кетади).

Жамоавий онгсизлик индивидуал онгсизликдан тубдан фарк килиб, индивидуал онглилик каби шахсий рухия тажриба оркали турFун, шахсиятнинг хусусий рухий таркибига тегишли булмаган калб (рух)нинг бир парчасидир. Шахсий онгсизлик мохиятан бир вактлар онгда мавжуд булиб, кейинчалик унутиш натижасида сикиб чиакриш туфайли онгда FOЙиб булган мазмундан таркиб топса, жамоавий онгсизликнинг мазмуни хеч качон онгда мавжуд

булмаган ва шунинг баробарида индивидуаллик оркали эришилмаган, бирок ирсиятга боFлик мохиятдир. Бошкача килиб айтганда, индивидуал онгсизлик инсоннинг шахсий рухий ривожидан, жамоавий онгсизлик эса инсониятнинг умумий рухий тараккиётидан таркиб топади. Демак, хар бир шахсда умумийликдан, яъни жамоавий онгсизликдан муайян бир парча мавжуддир.

Юнг жамоавий онгсизлик хакида фикр юритар экан, Шарк тафаккурига таянади: хар бир инсон калбида бир умумийликдан (Х,инд ва Хитой фалсафаси), мутлок баркамол рухдан (Платон ва Гегел фалсафаси) парча мавжуддир деган хулосага келади. Психианалитиканинг фалсафий асосини Шарк дунёкараши ташкил килади. Биз, Юнг жамоавий онгсизлик тушунчасини талкин этишда хам мутлако янгилик яратди, деб айта олмаймиз, чунки унинг фикрлари мазмунан Платоннинг "туFма FOялар" хакидаги таълимоти билан деярли бир хил [20]. Аристотел онтологиясида эса, бу унинг "борликни каузал тахлили"даги "шакл" категорияси мазмунига мос келади. Лекин, Платон, Аристотель, неоплатончилар хамда уларнинг Марказий Осиёдаги издошлари булган Форобий, Ибн Сино таълимотларида, шунингдек, суфизмда хам бу масала анча чукур ёритилган.

Буни биз юнон метафизикасидаги архетиплар тушунчаси талкинидан, яъни борликнинг нарсалардан олдин мавжуд булган ва шу нарсаларнинг шаклланишида "лойиха" вазифасини утайдиган FOялар мавжудлиги ва улар муайян иерархия ташкил этиши хакидаги карашлар мисолида куришимиз мумкин. Бу карашлар айникса эманация таълимотида кенг акс этган. Бу таълимотга кура, моддият олами келиб чиккунига кадар FOялар боскичма-боскич (моддийлашув сари) тушиб (чукиб) боради. Ана шу боскичлар Аристотель, Форобий ва бошкалар таълимотларида, шунингдек, тасаввуф фалсафасида "Осмон акллари" таснифига мувофик келади. Метафизик таълимотларда бу иерархия Энг Олий онг ёки Х,икматдан (Худодан) бошланади. Тасаввуф таълимотида Хдкнинг манзили Аршга мувофик келади [18].

Архетипларнинг хар икки дунёни узаро боFловчи механизм сифатидаги роли эса номоддий мохиятдан моддий нарсаларни келтириб чикарувчи (шакллантирувчи) фаолиятида куринади. Бу фаолият тасаввуф фалсафасида, масалан, Азизиддин Насафийнинг "Зубдат ул-хакойик" номли рисоласида куйидаги сатрларда жуда яхши ёритилгани хакида илгари хам айтилган эди. "...Тангри таоло оламда бирор нарса яратишни хохласа, - дейди у, - унинг суратини (накшини) аввал Арш устига жойлаштиради, кейин Аршдан Курсига утказади. Сунг собит юлдузларнинг лавхи махфузига олиб утади, ундан етти осмонга олиб тушади ва нихоят сурат юлдузлар нури билан кушилиб, куйи оламга тушади. Куйи оламнинг подшохи булган... (Акли) кулл ...бу Fайбий

йуловчини карши олиб, унга муносиб...турт унсурдан от (тана) тухфа этади, токи Fайбий йуловчи ушбу отга миниб шаходат оламида (моддий дунёда) мавжудлик топсин... ".

Энди мазкур FOяларни Платоннинг "тана билан рухнинг узвийлиги хамда онтологик жихатдан FOянинг (рухиятнинг) бирламчилиги" хакидаги онтологик FOялари билан боFлаб тушунадиган булсак, киши уз нафсини тийиши оркали эришиладиган рухий мусаффолик ва покланган инсонларнинг дуолари хаста инсонларни соFломлашувининг механизми кандай эканини тасаввур этиш имконига эга буламиз. Бунинг учун бу дунёдаги софланиш оркали кашф этиладиган рухият ва у дунёдаги мусаффо бирлик аслида бир бутун, ягона, энг номоддий, соф, соFлом куч-кувватнинг манбаи эканини билиш максадга мувофикдир. Айни шу кучга таяниш чин табобатнинг хам дастуруламали була олади. Бизнинг улуF бобокалонларимиз, буюк авлиё аждодларимиз бу сирни яхши билганлар.

Онгнинг «дискретлиги - узлуксизлиги» фундаментал муаммосини урганиш учун яхлит ёндашув талаб этилади. Бундай яхлит ёндашувни К.Юнгнинг «чукур (теран, тахлилий) психологияси»да кузатиш мумкин. Унинг фикрича, «ута шахсий» онгсизлик мавжудлиги хакидаги фараз факат назарий тафаккур махсули эмас. Унга клиник амалиёт хам асос булган. Хусусан, у мазкур амалиёт жараёнида пациентлар уз тушларида реал хаётда узлари хеч качон дуч келмаган, куп жихатдан инсон маданияти тадкикотчиларига маълум булган мифологик сюжетларни эслатадиган манзаралар ва образларни куришларини аниклаган. Ер куррасининг турли бурчакларидаги турли халкларда пациентлар шифокорларга ёрдам сураб мурожаат этар эканлар, бир-бири билан куп жихатдан мос келувчи тушларни тавсифлашлари аён булган. Масалан, саводсиз, бинобарин, Европа маданияти билан таниш булмаган хабашнинг тушига юнон мифологияси образлари кириши, Шарк мистикларининг FOялари билан таниш булмаган европаликнинг тушларида эса кадимги хинд ва кадимги хитой трактатларида баён этилган манзаралар ёки образлар пайдо булиши аникланган.

Юнг кадимги Гарб ва Шарк маданиятлари сохасида кенг билимларга эга эди. Шу туфайли хам у турли пациентларнинг тушларидаги манзаралар ва кадимги санъат ёдгорликлари уртасидаги алокаларни осонгина аниклаган. Шунга ухшаш боFланишни у тушлардагина эмас, балки рухий касалларнинг фантазиялари ва галлюцинацияларида хам кашф килган. Шу тарика у жоннинг жамоавий онгсизлик образлари жамланган «орка плани» ёки «тунги ярми» хакидаги коидани таърифлаган. «Жоннинг «тунги ярми»дан хабарлар бизга

ахён-ахёндагина келади, зеро икки дунёни боFловчи куприклар бузиб ташланган» [19, 32].

Жамоа онгсизлигининг бундай архетиплари дунё эволюцияси тажрибасини узида тула мужассамлаштиради. Инсон рухияти ранг-баранг «архетиплар»ни уз ичига олади, бирок уларнинг барчаси, Карл Юнг фикрига кура, архаик хусусият касб этади ва факат интуиция ёрдамида идрок этиш мумкин булган, инсон фантазиясининг онгсиз фаолияти натижасида турли руёлар ва диний тасаввурлар куринишида юзага чикадиган образларнинг кантча «ноуменлари» хисобланади [18, 51].

«Архетиплар» хакидаги бу коида хозирги замон одамининг онгига кирувчи ва унинг рухиятида инкилобга замин яратувчи мистицизм феноменологиясини тушуниш учун узига хос «калит» булиб хизмат килади. Юнгнинг узи тушларни уларнинг прогностик фаолияти нуктаи назаридан бахолайди. Унинг назариясида тушлар келажакни башорат килиш воситаси сифатида намоён булади. Юнг талкинида тушлар ривоят, насихат, йул-йурик ахамиятини касб этади. Пировард натижада туш телепатик хоссалар касб этади. Мазкур талкинга кура, инсон иккита рухга эга булади - улардан бири индивиднинг хозирги холатини акс эттиради, иккинчиси эса инсоннинг миллион йиллар мукаддам содир булган утмишини ифодалайди.

Юнг илмий меросининг инсон борл^и билан боFлик булган яна бир мухим карашлари - психологик типлар, яъни интроверт ва экстроверт одамлар талкинида акс этган. Бу икки психологик тип бир-бирига шу кадар зидки, хатто махсус маълумотга эга булмаган одамлар хам улар орасидаги фаркни куриши мумкин: хаётда камгап, одамови ва уятчан инсонлар билан сертакаллуф, сузамол ва шинаванда инсонлар доимий учраб туради. Купчилик бу холатни индивидуал хусусият билан боFлайди. Бирок инсон табиатининг асоси борасида билимга эга булган шахс бу холат индивидуал эмас, балки кенгрок камровга эга эканлигини аниклай олади. Юнг бу фаркларнинг, яъни интроверсия ва экстроверсиянинг хар бири фундаментал асосга эга эканлигини таъкидлайди. Х,ар икки турдаги одамлар нафакат илмий салохиятга эга булган инсонлар ичида, балки оддий одамлар орасида хам кузатилиши мумкин. Бунда жинс, яъни аёл ёки эркаклик дея кандай роль уйнамайди. Бирок, шу холатда Юнг типлар карама-каршилигини биологик асосга эга булган зиддият деб хисоблайди. Биологик асосга эга дейиш - бу купрок инсон зохирий оламини ташки оламга мослашуви муносабати тушунаилади, зеро, субъект ва объект уртасидаги хар кандай муносабат узаро таъсир оркали иккаласини хам шаклан узгаришига олиб келади. Бу тарздаги узгаришлар асосини мослашув (адаптация) ташкил килади. Табиатда тирик

организмнинг узлуксиз мавжудлигини таъминлаб турувчи икки хил усул бор. Бу холатни файласуф олима Феруза Абиджанова шундай изохлайди: "... Уларнинг бири - нисбатан кам химояланганлиги билан юксак унумдорликка эга, шу туфайли хар бир мавжудотнинг хаётий давомийлигининг алохидалигини таъминлайди, иккинчиси эса, унумдорлик жихатидан суст булса-да, унинг уз-узини химоялаш учун турли хил усуллар билан куролланиши билан боFлик. Юнг табиатдаги ана шу тирик жонзотларнинг яшовчанлигини ана шу икки хил рухий мослашувчанлик типларига ухшатади. Инсонлар уртасидаги муносабатлар, мухитга мослашув табиатга монандлик хусусиятларига эга. Худди шундай, экстраверт узини узи хамма ёрда "исроф" килиш билан шуFулланаётган бир пайтда. Интроверт зохирий талаблардан кочган холда, уз кувватини объектдан беркитиб тежаш эвазига шахсий холатини мустахкамлашга муваффак булади [2, 18]. Биологик мавжудликнинг бу икки мослашуви турли йуллар билан булса-да, ривожланишга олиб келади. Бир тип муносабатларининг серкирралиги оркали (яъни имкониятларини намоён килиш билан), бошкаси эса, уларни жамлаш хисобига максадига эришади. Бири хаётий тажриба асосида муайян холатда бошка йул йуклигини тан олиб, шарт-шароитларга буйсунишга харакат килади. Бошкаси аксинча, муайян ходиса минг маротаба содир булган ва бир хил коибатларга олиб келишини билса-да, минг биринчи марта у билан бундай холат руй бермаслигига ишониб, уз билганидан колмайди. Яна хам аникрок айтадиган булсак, бири ташки оламдан келаётган холатларга караб иш тутса, иккинчиси уз ички дунёсига, калбига карайди, узи ва ташки олам уртасига чегара куйиб куяди.

Бир суз билан айтганда, инсоннинг фикри, хиссиёти, фаолияти ва деярли бутун кечираётган умри бевосита объектив шарт-шароитларга туFридан-туFри боFлик булса, у экстраверт шахсдир. Экстраверт одам нарса-ходисаларни шахсий позициясидан туриб эмас, балки, жамият нуктаи-назаридан бахолайди, танлайди. Албатта, унда субъектив карашлар хам мавжуд, бирок улар ташки талабга нисбатан анча заиф булади. Шу сабабли, у узининг ботиний узлиги билан тукнаш келмайди, факат ташки олам билан машFул булади. Экстраверт фаолиятнинг ижтимоий-ахлокий конун-коидалари жамиятдаги муайян талабларга ва шунга мувофик умумэътироф этилган ахлокий карашларга мос келади. Жамият ва умумахлокий дунёкараш хамда конун-коидалар узгарганда, экстраверт шахс хам уз йуналишини шунга мослаб узгартиради. Бирок, бутунлай объектив шарт-шароитларга '^арк" булган экстраверт шахс замон ва шарт-шароит узгарганда, вазиятга караб мослашишга улгирмай колиши хам мумкин. Натижада, замон ва жамият уни тахкирлашга харакат килади. Чунки, у шу даражада объект билан айнанлашиб, уЙFунлашиб кетган буладики, унинг учун объект деярли мутлок

хакикат булиб колади ва у объект кулига айланади. Масалан, собик совет даври мафкураси ва сиёсатини куллаб-кувватлаб, унинг ташки объектив холатларига тулик мослашиб, коммунизм ва социализм FOяларини мутлак хакикат деб яшаган одамни (яъни бундан бошкача яшаш мумкин эмасдек) объект билан айнанлашиб кетган экстраверт дейиш мумкин. Бу типдаги одамлар кейинги узгаришларни кабул килишга улгирмай колиши мумкин.

Экстраверт шахс бирор-бир машFулотни танлар экан, кайси бирига макон ва замон яхши имкониятлар яратиб берса, ушанисига майл билдиради ёки шундай нарса таклиф этадики, у жамият талабига жавоб беради, жамият ундан кутаётган янгилик булиши билан бирга, жамиятга туFри келмайдиган холатларни истисно этади. У купрок узининг эмас, балки бошкаларнинг фикри билан хисоблашади. Бу албатта, унинг учун яхши, лекин айни пайтда экстраверт одам уз менини назарга илмгани окибатида рад этилган мен онгланмаганлик доирасига утиб колади (фрейдча онг остига утиб колади). Экстраверт киши рухида одамлар наздида хар томонлама баркамол булишга кучли интилиш пайдо булади. У кандай булмасин, жамият хурматини козонишга харакат килади ва уз обруига путур етказувчи хар кандай харакатдан кочади.

Интроверт шахс, экстровертдан фаркли объектив эмас, балки субъектив омилларга таянади. Объект унингча, керакли даражада эътиборга лойик эмас. Аммо, объект шундай ходисаки, унинг таъсиридан четга кочиш мушкул. Инсон канчалик ундан кочиб, эркинлик томон харакат килмасин, барибир объект узининг кучли таъсири билан индивиднинг онгига кириб боришга уринади. Объект шу даражада уз ишига устаки, у субъектнинг нозик нукталарини топа олади ва доимо индивиднинг менига тегиб, уни синдиришга харакат килади. Инстроверт шахс эса, бундай зарбаларга эътибор бермасликка, объектга буйсунмасликка харакат килади. Экстравертдан фаркли интроверт ёлFизликка интилади, танхо колганда узини яхши хис килади. У хеч качон одамларга ёкишга, уларнинг кунглини олишга харакат килмайди, агар шундай вазият булиб, у бунга харакат килган такдирда хам, бу харакат беухшов чикади ва акс таъсир килади. Одамлар орасида у худбин ва ута маFрур шахс сифатида таассурот колдиради. Чунки, у агар танкидга киришса, аёвсиз танкид килади, агар танкидга учраса, уз айбини тан олмайди ва объектга нисбатан купол муомалада булади. Бирок унга якинлашиб, ички дунёсини таниб борганингиз сари унга булган муносабатингиз узгаради. Интроверт шахсини якиндан билганлар уни юкори бахолайди. Масалан, фалсафа укитувчиси уз фанини жуда чукур билиши, фаннинг ички мохиятини бутун вужуди, хаёти-фаолияти билан хис килиб яшаши ва ишлаши мумкин. Бирок, институтда таълим беришнинг

замонавий расмий талаблари унинг ички эркинлигини намоён килишга тускинлик килиш мумкин. Масалан, "Борлик ва ривожланиш" фанидан дарс берувчи укитувчи "Табиат борлиFи" мавзусини талабаларга яхши тушунарли булиши учун Ботаника боFида табиат куйнида эркин рухда утди, дейлик. Бирок, у ташки расмий талаблар борлигига эътибор бермади (машFулотни утиш учун факультет деканидан расман рухсатнома олмади). Табиат куйнида утган маъруза талабаларнинг бутун умр ёдида коладиган даражада мазмунли утди. Укитувчининг асосий максади хам шу эди. Бирок эртаси куни факультет деканати укитувчини хайфсан билан жазолади. Бундай вазиятда интровертликнинг хам, экстравертликнинг хам нисбати ошиб кетганини курамиз. Окибатда мехнатига, эзгу ниятига карамасдан укитувчининг харакати тахкир килинганини, деканатнинг (шу билан бирга таълим тизимининг) яна бир марта укитувчининг ихлосини кайтарганини куришимиз мумкин. Хуллас, экстраверт шахс ташки олам билан банд булса, интроверт шахс хаддан ташкари ботиний оламига эътибор каратади.

Юнг «тахлилий рухияти»нинг яна бир катта кисмини «комплекслар» назарияси ташкил килади, яъни муайян тизим шаклида вужудга келган шахснинг онгсиз рухий кучларидир. Бу кучлар инсон хаёт фаолиятига доимий равишда таъсир килиб туради. Онгсизлик тубида, Юнгнинг фикрига кура, хар доим «комплекслар» тайёр булиб, улар утмишнинг шахсий хотираларидир. Уларга «оилавий комплекслар», «хукмронлик комплекслари», «тулик ва яхлит булмаганлик комплекси» ва хоказолар киради. «Комплекслар» - бу узига хос «рухий девлардир», онгсиз харакатларнинг кутилмаган пайтда жунбишга келишидир, улар бир текисда кетаётган рухий жараёнлар бузFунчисидир. Бошкарувга тобе булмаган бу кучлар онгсизликнинг инсон онгли рухияти устидан хукмронлик килишидан далолат беради.

«Комплекслар» таълимоти асосида Карл Юнг ва унинг сафдошлари онгсизликнинг хаётийлик тузилмаларини, онгли ва онгсиз рухий жараёнларнинг мураккаб узаро муносабатларини, онгсиз интилишларнинг инсон характерининг шаклланишидаги ахамиятини очиб беришга харакат килдилар. «Комплекс» тушунчаси Fарб рухиятшунослиги ва тиббиётида кенг таркалган иборага айланди. Бу ибора ёрдамида инсон юриш-туришининг онгсиз омиллари ва турткиларини тимсолий ифодалашга уриниш булиб, натижада бу ибора уз асл мохиятини йукота бошлади.

ХУЛОСА

Карл Густав Юнг фалсафий-илмий мероси жуда бой ва мазмундор. Чунки у уз карашларида рухиятнинг иррационал ва рационал хусусиятларини бирлаштиришга, тушунтиришга харакат килади. Урганилган манбаларга асосан куйидигиларни хулоса килиш мумкин. Жамоавий онгсизлик, архетиплар ва психологик типлар - Юнг таълимотининг таянч ходисаси хисобланади. Гарчи, ушбу атамалар мазмунан мутлак янгилик хисобланмаса-да, олим уларнии янгича мазмун билан бойтита олган. Юнг туFри таъкидлаганидек, хар кандай одам жамоавий онгсизлик, архетиплар ва психологик типлар таъсиридан озод булмаган. Зеро, инсон борлиFи мана шу тушунчалар (туFрироFи ходисалар) ичидагина мавжуд була олади. Бир суз билан айтганда, бу тушунчалар инсон борлотининг имманент асосини ташкил килади. Рухиятнинг эркин, хакикий намоён булишини факат ижод жараёнида кузатиш мумкин. Чунки, рух факат ижоддагина мутлак эркинликка эриша олади. Бошка холатларда эса, рухиятни акл муайян колипларда ушлаб туради. Бу ерда рухиятни хиссиёт билан чалкаштирмаслик лозим. Юнг, сенсуализм ва эмпиризмни кескин танкид килади. Шу боис, унинг "рухият" тушунчаси дунёга боFланган сезгилар (хислар) билан эмас, балки илохиёт билан боFлик калб якинрок туради. Юкоридаги фикримизнинг давоми сифатида айтиш мумкинки, рухиятнинг эркинлиги унинг йуналишини - интроверсия ва экстраверсияни келтириб чикаради. Ижод жараёнидаги интенционаллик - интравертивлик буюк санъат асарларининг пайдо булишига сабабчи булса, экстравертивлик - манфаат аралашган ижод асари сифатида факат маълум вакт ва макон чегарасидагина ахамиятга молик булади. Жамоавий онгсизлик асосини архетиплар, яъни тарихий образлар ташкил килади. Жамоавий онгсизлик хар бир одам рухиятига унга боFлик булмаган холда доимий таъсир курсатиб туради. Бу холатни "ноосфера" тушунчасига ухшатиш мумкин. Яъни ноосферага муайян чегара, микдор куйишимиз, уни курсатиб, ушлаб беришимиз мумкин булмаганидек, жамоавий онгсизлик хам борликнинг (Космоснинг) шундай бир объектив муаллак сохасики, Юнг таълимотини укиганимиздан сунг уни тан олмасдан иложимиз

йук.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. ^онун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт тараккиёти ва халк фаровонлигининг гарови. - Т.: Узбекистон, 2017.

2. Абиджанова Ф., Шерова Д., Шодиметова Г. Хрзирги замонда инсон онги ва калби учун гоявий курашнинг эстетикада намоён булиши. - Т.: УФМЖ, 2011.

3. Рузматова Г. Калб катламлари // Тафаккур журнали. - 2009 йил 4-сон. - Б. 56-61.

4. Антонова Н.В. Личность и политика в психоаналитических концепциях В.Райха, Э.Фромма и К.Г. Юнга. Автореферат дис. канд. Полит, наук: 23.00.01. - М.: 2003. -26 с.

5. Бойко О.А. Модель личности в философско-антропологической концепции К.Г.Юнга. Автореф. диссер. на соис. уч. степени канд. филос. наук. -Орёл, 2010. -26 с;

6. Ветрова Н.В. Миф и художественное творчество (критика концепций З.Фрейда и К.Г.Юнга): автореферат дис. кандидата философских наук: 09.00.04 - М.: 1984.

7. Грошева Е.Г. Образно-символическая природа Ренессансного сознания в психоаналитической интерпретации К.Г.Юнга. Автореферат дис. канд. филос. наук: 09.00.03 -СПб.: 1995. - 26 с.

8. Ефимова И.Я. Карл Густав Юнг и индийская философия сознания. Автореферат дис. . канд. филос. наук: 09.00.03 -M.: 2004. -26 с.

9. Исмиева В.М. Проблема социального героя в философии К.Г. Юнга. Автореферат дис. канд. филос. наук: 09.00.13. - М.: РГБ, 2006. - 26 с.

10. Петрикеева, И.А. Антропологические идеи К.Г.Юнга и современное образование. Автореферат дис. канд. филос. наук: 09.00.13 -Екатеринбург, 1999.

11. Седаков Н.Э. Архетипы бытия и символы культуры : Карл Густав Юнг и Мирча Элиаде. Автореферат дис. канд. филос. наук: 09.00.03 - М.: 2004. -26 с.

12. Фишбейн Н.В. Философско-культурологические и религиоведческие концепты теории К.Г.Юнга. Автореферат дис. канд. филос. наук: 09.00.13 - Белгород, 2002. -26с.

13. Фоминых Е.А. Концепция динамики культуры К.Г.Юнга (примере религиозных жизни в эпоху высокого средневековья). Автореф. диссер. на соис. уч. степени канд. филос. наук. - Челябинск, 2012. - 26 с.

14. Юнг К.Г. Аналитическая психология: Прошлое и настоящее / К.Г. Юнг, Э.Сэмюэлс, В. Одайник, Дж. Хаббэк; Сост. В. В. Зеленский, А.М. Руткевич. - М.: Мартис, 1995.

15. Юнг К. Сознательное и бессознательное. - СПб.: 1997.

16.Линни Вилкокс. Суфизм и психология. - СПб: Диля, 2005.

17. Юнг К.Г. Божественный ребенок. - М., 1997.

18. Каххорова Ш. Глобаллашув шароитида хдётнинг маъноси муаммоси. - Т.: Тафаккур, 2009.

19. Юнг К. Психоз и его содержание. - СПб.: 1999.

20. Ruzmatova G. Eastern melodies in the text of Plato // International Journal of Recent Technology and Engineering. Vol. 8, Issue-2S6, July, (2019). -P. 444-448. IJRTE. ISSN: 2277-3878.

21. Ruzmatova G. Comparativist analysis of Representations about Will in View of Friedrich Nitzsche and Jalaliddin Rumi // International Journal of Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Issue 04, 2020. ISSN: 1475-7192. -P. 3215-3227.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.