CC BY
1574
M 4 (12) 2008 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
М.С. БЕЙБ1ТОВ
зац гылымдарыныц докторы, К^азацстан Республикасы Президентшц жанындагы Мемлекеттгк басцару академиясы Сот тврелт институтыныц вице-ректоры-директоры
^ЫЛМЫС^А ^АТЫСУШЫЛАРДЫН, ЖАУАПТЫЛЫЕЫН ДАРАЛАУДЫН, КЕЗЕНДЕР1
Зац шыгарушы кылмыска катысушылык ушш жауаптылыкты реттей отырып, адамдар тобымен жасалган кылмыстармен курес журпзудеп мемле-кеттщ саясаты кылмыстык саясат кагидаларыныц болып саналатын жауаптыльщты жан жазаны даралау багытында журпзшед1 Зерттеушшер кылмыстык саясаттыц кагидаларын зерттей отырып, оныц келемш уксас болганмен, б1рак кандай да б1р децгейде айырмашылыктармен аныктайды. Кылмыстык саясаттыц тусМпн кейб1р зерттеушшер карас-тыра отырып, мысалы H.A. Беляев «кылмыстык кукыктыц жане кылмыстык саясат кагидаларыныц араларында еш кандай айырмашылык жок» дейд [1]. Мунан баскаша кезкарасты С.Г. Келина жан B.H. Кодрявшв келпре отырып, кылмыстык саясаттыц кагидалары езге кукык салаларында колданылатын салааралык кукыктык кагидалармен немесе кылмыстык кукыктыц меншжп кагидаларымен де анык-талмайды. К^имыстык саясаттыц кагидалары кылмыстык кукыктыц кызмеп мен мшдеттерш бшд1ретш кагидалармен аныкталуы керек дейд1 [2]. Бул масе-ле туралы зерттеу журпзген казакстандык галым Б.Ж. Жушсов «кылмыстык саясаттыц непзшде жал-пы саяси кагидалар жане осы кылмыстык кукык са-ласына тан кагидалар жатыр» дей отырып, кылмыстык саясат кагидаларыныц катарына жауаптылыкты даралау кагидасын да жащызады [3]. Мундай багыт, ягни жауаптылыкты даралауды кылмыстык саясаттыц б1р кагидасы ретшде тану C.B. Бородин жане A.C. Михлин ецбектершде де кездесед1 [4].
Б1з бул жерде кылмыстык саясаттыц тусшлтн жане оныц кагидаларын аныктауга токталмаймыз. Б1здщ бул жерде айткымыз келгет жауаптылык-пен жазаны даралау, тек кылмыстык кукыктыц гана емес, сонымен катар, кылмыстык саясаттыц кагидасы ретшде де тану туралы усыныс кезде-сетшш келтре кету болып табылады. Б1з де бул усыныска косылганды жен керем1з, себеб1 кылмы-стык кукык жауаптылыкты даралауга кылмыскер-ге алын ала тергеу кызметш журпзу кезшдеп жау-
аптылык белгтлеуде, кылмыстык ют сотта карау барысындагы жаза тагайындау жумысында жане кылмыстык ащару ку^ыгыныц бойынша жазаны ащару барысында ман бередт Сонымен катар жазаны даралау кагидасын сактау аркылы кылмыстык жане кылмыстык ащару зандарыныц басты максаттарыныц б!р! болып саналатын кылмыскерд1 тузеу, тарбиелеу жумыстарын да юке асыруга бо-лады. Кылмыстык ку^ык кылмыскердщ жасаган кылмысыныц тур1 мен ауырлыгына карай емес, сонымен б1рге ол адамныц аз жеке басыныц ерекше-лжтерш де ескере отырып жазаны дара турде бел-гшеуд1 максат етед1, сондыктан жаза мен жауаптылыкты даралау кылмыстык кукыктыц каптеген маселелерше катысты болып саналады жане согкан байланысты бул кагида кылмыстык саясаттыц да жеке кагидаларыныц б!р! ретшде танылганы жан.
К^1лмысты^ жауаптылы^ты даралау маселеш каб1несе жаза тагайындауга ^атысты айтылад^1, сонд^1^тан «жауаптылы^ты даралау» жане «жазаны даралау» угымдарын у^састыратын кездер де болад^1. Б1зд1ц ойымызша «^^глмысты^ жау-аптылы^ты даралау» угымыныц магынасы «жазаны даралау» угымымен салыстырганда на-гурлым кец болып табылады.
Жауапт^1л^1^ты даралау азге де кукыщ салалар^1н-да ^араст^гр^1лат^1нд^1г^1на ^арап, бул азект1 маселе, ^ылмыс жасалган кезден бастап тобекл турде журпзшетш мемлекетттк мажбурлеу шараларын^1ц кез келген сат^1с^1нда ор^1н алад^1 жане кылмыскердщ жаза атеу барысында гана емес, соттылыщ мерз1м1 ал^1нганга немесе ашкенге дейгн немесе жауапт^1л^1^тан толыщ босат^анга дей]н ^олдан^юта болад^1. Мысалы алдын ала тергеу к^1зметтн журпзу кезгнде ^оргау органдары тарапынан сез1кт1 нг-месе ай^шкерге ^амауга алу, еш^айда кетпеу, к^1змет-тен немесе лауазымнан босату, мул1кке арест салу сиякты мемлекетттк мажбурлеу шараларын ^олдану жангнде ^ажетт1лТк ту^1ндайд^1. Б1з де азге зерттеуш-Тлер сиякты уа^игасы ушТн сез1кт1 деп таныл-
ган адамдарга алдын алу шарасын колдануды жауап-тылыкты даралаудыц ажырамас б1р белкг деп тани-мыз. Кылмыстык гс журпзудщ бул сатысында да кыл-мыскерге жеке-дара карай отырып мажбурлеу шара-ларын колданылады жане кылмысты катысушылык-пен жасаган адамдарга да ар турл1 шаралар колданы-лып, олардыц кейб1реулергнг камауга алынса, езге катысушалардыц мугедекпгцЕ, жуктшгшг, карауын-да жас балалары болуына байланысты езге шаралар, мысалы еш кайда руксатсыз кетпеу сиякты шаралар колданылады.
Бул кездеп жауаптылыкты даралау-таза кыл-мыстык кукыктык магынада емес, кылмыстык гс журпзушшш магынада колданылганмен, олардыц уксастыктарын байкауга болады. Ец алды-мен бул угымдардыц б1рдей аталатындыгы сиякты бул ею жагдайда кылмыскерге жеке-дара карауды б1лд1ред1, сонымен катар ар кылмыскердщ кауштЫп езгелерге уксамайтындай турде болады деген пайымдаумен зацмен белгшенген жауаптылык турлерш колдануды б1лд1ред1.
Жауаптылыкты даралаудыц мундай сатысына карсы шюрд1 келтретшдер, ягни жауаптылык кыл-мыс жасаган кезден емес, айып таккан, айыптау укшш шыгарга кезден басталады немесе кылмыстык жауаптылыкты кылмыстык гс журпзу кезш-деп жауаптылыктан белек деп танитындар, сон-дай-ак алдын алу шараларында кукыктык жауаптылыкты жок дейтшдер жауаптылыктыц пайда болу кезещн соттыц айыптау багытындагы уюмшщ зацды кушше ену1 кезещмен аныктайды.
Б1зд1ц ойымызша, кылмыстык жауаптылык жане кылмыстык гс журпзу кезшдеп жауаптылык деп белу непзаз. Себеб1 шын маншде кылмыстык гс журпзу жауаптылыгы деген кукыктык жауаптылыктыц тур1 жок. Б1здег1 кукыктык жауаптылык б1р тутас жауаптылыкты бглд1ред1 жан бул жауаптылык узак кезецдермен сипатталатындыгына жане б1р неше кукыктык ^ызметтерд1 гске асыру бары-сында колданылатындыктан, бул угымда турлер-ге жане кезецдерге белуге болады.
Кылмыстык жауаптылыктыц кылмыс жасаган кезден басталатындыгы, ол кылмыс уакигасы орын алган кезден бастап мемлекетпен кылмыскердщ арасында кукыктык катынас туындайтындыгына жане бул кукыктык катынастыц магынасы, ар б1р жасалган кылмыс ушн жауаптылык болуы керек, кылмыскерге тергеу, сот кызметтер1 колданылса да, колданылмаса да осы кылмыс ушш жауаптылык оны жасаган адамныц мойнында болады дегенд1 бшд1ред1 Бул мшдеттшж материалдык кылмыстык кукыктыц мазмунында болады жане кылмыстык гс журпзу кызметшшз гске асырылмайды. Кылмы-
стык гстщ соган орай кылмыскердщ де тобектел-ген немесе кезец-кезецмен журпзшетш кукыктык кызметтерге карай кылмыстык гс журпзу, кылмы-стык жазаны аткару кезецдершде жузеге асыры-лады жанэ к^1лмыстык жауапт^глык деген б1р ата-умен жург1зглед1. кукыктык жауаптылык деген угымды кец маг^1нада карастыруга да болады, се-беб1 бул угымныц мазмунына ак]мшгл1к жауапты-лыкта жатады жане олардыц максаттары мен мшдеттер1 когамга кау1пт1 арекеттермен курес журпзу багытында болып, б1рдей аныкталады [3].
К^1лмыстык жауапт^глыктыц келес1 кезещнде к^1лмыстык кодекст1ц ти1ст1 бабы бойынша к1нал1 деп тан^1й отырып, жасалган кылмыс ушш жауап-ты адам деген мшдеттЫк жуктелед1. Алдын ала тергеу арекеттерш жург1зу кезец1нде кылмыстыц мазмун^1 толык ан^1ктала^1п, адамн^1ц кшаш бар-жок екенд1г1 тексерглед1, сонымен катар кылмыскердщ кшасш ауырлататын немесе жецглдетет1н жагадайларга жане кылмыскердщ жеке басын си-паттайтын ерекшелштер мен к^1лмысты жасау ба-рысындагы ар б1р катысуш^1н^1ц белсендгл1г1 орын-даган ролдер1н2 назар аудар^глып кукыктык бага бершед1 Бул кезецде жиналган мал]меттер колда-ныла отырып, кылмыска катысушылардыц жауап-т^глыгы дараланады, ар б1р катысушын^1ц не уш1н жане каншалыкты келемде жауаптылык аткаруы керек екендЫ белгiленsдi, ягни к^1лмысты саралау маселес1 арк^1лы к^Iлмыскерлердiц жауапт^1л^1гы-ныц келемi накт^гланады. ^^глмыскерлерге к^1лмы-стык кодекстiц накты бiр бабы бойынша айып тагу мшдетп турде жаза колданылатынын бiлдiрмеген-мен, айыптау ретшде колдан^глып отырган баптыц санкциясы мелшершде жазага тартылуы мумкiн екендiгiн ескертудi бiлдiредi.
К^1лм^1ст^1к iс жургiзу сатысындагы мемлекетттк к^1змет жасалган к^1лмыст^1ц турi мен он^1ц когамга кауiптiлiгiнг сай децгейде жургiзiлsтiн к^1змет бол^1п табылады. Сондыктан кылмысты абайсыздыкпен жасагандарга немесе ман^1зы ау^1р емес, орташа ауырлыктагы к^1лмыс ушiн айыпталгандарга бул сатыдагы жауаптылыкты колдану жецiл турде журпзше алад^1 жане ос^1н^1ц кергнга ретiнде бар-лык к^глмыскерлерге бултартпау шарасы ретiнде камауга алу сиякты шаралар колдан^1л^1п жатпай-д^1. Кълмыстык iс жургiзу кезiндегi жауапт^1л^1к кыл-м^1ска катысуш^гларга да кауiптiлiгiнiц дарежеспв карай белгiленiп, олард^1ц iшiндегi юнат жен^лдететтн белгiлерi бар кат^1суш^1ларга тергеу ареке"п^ катал жургiзiлмей, натижесiнде жецш ай^штаулар таг^1л^1п, к^1лм^1ст^1 саралауда да баскалармен салыст^1рганда езгешел1к болу^1 мумкгн.
К^1лмыстык жауапт^1л^1к к^1лм^1с жасаганд^1гы
76
М 4 (12) 2008 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
ушгн мемлекет тарапынан кылмыскерге койылатын мгндет ретшде осы кылмыс ушш белгшенген жазаны гана етеп поймай, сонымен катар кылмысты ашу, оны далелдеу багытында журггзшетш барльщ сот-тергеу кызметгн бастан кешгрудг жан жасаган кыл-мысы ушш сезжтг, айыпкер, сотталуышы, сотталган адам ретгнде кукыктык шектеулерге алынуын бшдгредг десе болады. Сондыктан кылмыстык жау-аптылыкты кандай магынада тусгнсекте жане оныц басталу жане аякталу кезендергн калай аныктасак-та, ол кызмет немесе кукыктык катынастыц тург кукык коргау органдарыныц кылмыстык гс журггзу кезендершсгз емгр суру мумкгн емес. М.Т. Карпу-шин жан В.И. Курляндскийдщ <<материальдык кылмыстык кукык кылмыстык гс журггзусгз козгалысын бшдгре алмайды>> деген сезг кекейге конымды [5].
Сонымен кылмыстык жауаптылыкты жекешелен-дгру жаза тагайындау кезещмен гана аякталмайды жекешеландгру маселесг жазаныц максатына жетудщ шпзп амалдарыныц б!р! ретгнде жазаны орындау ба-рысында да кылмыстык аткару заныы непзшде жалга-сады жане жазаны жекеше орындау кагидасы унемг сотталган адамды мгнез кулкына карай тшстг топка ауыстыру туршде журпзйвдг. Сондыктан кылмыстык жауаптылыкты жекешелендгру жаза тагайындау кез-гндегг жане жазаны аткару кезгндегг де жекешелендг-рудг де камтиды деуге болады. Соган байланысты жа-заны жекеше колдану кылмыстык жауаптылыкты жекеше колданудын бгр белггг болып табылады.
Кылмыстык жауаптылыкты даралау-гстг сотта карау барысында жане жаза тагайындау кезгнде на-кты журизтедг. Кылмыстык жауаптылык анык жан накты турде колданылатындыктан немесе жауапты-лыктын неггзг кергнгсгн бглдгретгн жаза маселесг ше-шiлsтiндiктен бул кезендг жауаптылыкты даралаудыц шпзгг кезенг ретгнде багалауга болады. Себебг бул кезенде алдын ала тергеу кезшдеп айыптауларга корытынды жасалып, оныц юналшгше мемлекет тарапынан сонгы жане тупккпкй аныктама бершедг, ягни кылмысты бгрлесш жасаган адамдардыц арекетте-ргне тергеу органдарыныц берген багасы корытын-дыланады. Тергеу кезгнде ар б1р катысушыныц кыл-мысты арекеттергне берглген кукыктык баганын дурыстыгы аныкталып, соттардын кылмыстык жа-уаптылыкты колданудыц занды шпзг болып санала-тын кылмысты саралаудыц дурыс журггзшгендт тексергледг, осыдан кейгн гана катысушылардыц ар кайсысыныц когамга кауiптiлiгrнs сай келепн жан жазаныц максатына жеткгзе алатын жазанын, жау-аптылыктыц тург мен келемг белггленедг. Соттар бул кезде жауаптылыкты даралау кагидасын устанган-мен, жаза тагайындау кезгне басты талап ретгнде койылатын сотталушыныц тузелугне асер ете ала-
тын жане алдагы уакыттарда жанадан кылмыстар жасауыныц алдын алатын жещл жазаныц тургн кол-дануга тырысуы керек. Бас бостарндыгынан айыру сиякты катал жаза тург езге жещл жазаларды колда-ну аркылы осы кылмыскердг тузеу мумкгн емес деген пайымдау болганда гана колданылуы керек. Осы жагдайларды жане кылмыстын да, кылмыскердгн де кауштшгш ескере отырып, соттар жазаны ар бгр каты-сушыга дара турде белгглеу кызметгн журггзедг.
Кылмыстык жауаптылыкты даралау жаза тагай-ындау кызметгмен гана шектелмейдг, бул кызмет жазаны аткару барсында да журггзглгп сотталган-дарды алеуметтгк, демографиялык жане кукыктык белглергш карай топтастыруды бшдгредг. Жазаны окшаулау жане даралау маселесг соттардын тагай-ындаган жазаларын орындауга байланысты туын-дайтын когамдык катынастарды реттейтгн кылмы-стык-аткару кукыгымен де карастырылады. Бул кагидалар кылмыстык кукыкта жасалган кылмыс-тар ушгн жазаны тагайындау кезгнде колданылса, ал кылмыстык аткару кукыгында тагайындалган жазаны гске асыру барысында сотталган адамда-рга жекеше карауды бглдгредг. Сондыктан кылмы-стык аткару кукыгы авторлары бгршщ осы туралы пгкгргн келтгре кетейгк. A.A. Игнатьев <<Жазаны ат-карудагы жекешелеу кагидасы сотталгандарды1 белгглг бгр санаттарга белудг жане жазаны аткару орындарында осы санаттагы адамдарды белгп уста-уд^1 бшдгредг. Барлык сотталгандард^1 белгглг бгр санаттарга белудгн критерийлерг адамдардын жы-нысы, жасы, рецидивтглггг, жазан^1ц тург, тузеу ме-кемесгндегг мгнэз кулкы т.б. болып таб^1лад^1». Ол жазаны аткарудагы даралау кагидасы жазаны орын-даудагы жекешелеу кагидасымен тыгыз байланы-сты деп аныктай отырып, <онын магынасы соттал-ган адамнын жасаган кылмысынын когамга каугптглгк дарежесг мен сипатын, к^1лмысты жасау жагдайларын, сотталган адамдардын жеке ерекше-лгктергн жане олардын тигстг тузеу мекемелергнде жазаны етеу кезшдегг мгнез-кулк^1н ескере отырып жазаны аткару журггзшетшш б1лдгредг^> дейдг [5].
A.A. Игнатьевтгн бул тусгндгрмесгне карай оты-рып, кылмыстык жане кылмыстык аткару кукыкта-рындагы жазаны даралау кагидаларынын араларын-да ай^1рмаш^1л^1к бар екендцгн байкауга болад^1 [6]. Бгздгнше бул тусгнгктг жайт, себебг ар кукык саласы ездергне тигстг когамдык катынастарды реттеумен айналысатындыктан салааралык кагидалар да сол кукык саласынын ерекшелгктергне карай жекеше магынада тусшдгрудг талап етедг. Демек, к^1лмыс-тык аткару маселесгндегг жазаны даралау кагидасы кылмыстык атакару кызметгн гске асыратын орган-дар мен мекемелердгн максаттарына карай соттал-
гандарды тузеу ушш оларды жекеше белш устау кажеттшгш жане сонан кейн гана оларга тузеу курал-дарыш колдану тиiмдi болатынын G^ipe^.
Сотталгандар бас бостандыгынан айыгру орышда-рышда демографиялык белгшерше карай камелетке тогандар мен толмагандар, ер адамдармен айелдер деп топтастыгрыиыш, жеке-жеке жаза етейд1 Элеу-меттж белгшерше карай кы1зме"п (мысалы бурышгы1 кукык коргау органдарышыщ кыгзметкерлер^ бойын-ша жане психологиялык непздерде де топтастыры1-лып, сотталгандар жеке мекемелерде, жеке мекеме-де устау кажет болмаганда жеке отрядтарда жаза етейд1 Ал кукыктык белгшерше карай бурыш соттал-гандар мен сотталмагандар, кылмысты касакана жа-сагандар мен абайсыгздыщта жасагандар, кылмыгстыщ каушй немесе аса каушй рецидившдегшер мен раци-дивке жатпайтындар, сонымен катар кылмыстардыщ санаттары бойынша да жеке жаза eтeйдi. Бул бeлгi-лер бойынша сотталгандарды топтастыру жауапты-лыкты окшаулауды бiлдipeдi, ал тузеу мекемелершде жауатылыщты1 даралау ушш сотталгандар когамга кауштшгше карай топтастыгрышыш, бip-бipшeн жеке-жеке жаза етейуге тартышады. Сотталгандар жаза етеу барыгсышда жазаныщ басталу кезещнен одан бо-сатылганга дайн унeмi сурыштау усттнде болады. Бул сурыштау нгмесе топтастыру непзин, сотталгандар-дын когамга кауштшгше карай жуpгiзiлepдi. Осы
сурыштауды гске асыгру ушш кылмыстыщ аткару за-нына сайкес, бip тузеу колониясышыц eзi жещлджй, жещлдетшген, дагдылы жане катан жагдайлардан куралады жане сотталгандардын мшез-кулныньщ тузелу немесе бузышуына карай осы жаза етеу жаг-дайладына унeмi ауыстырышыш отырады.
Сонымен корыта айтканда, кышмыгстыщ жау-аптылыкты даралау-кылмыстык жауаптылыкка тартудагы даралауды, жазаны тагайындау кезш-дeгi даралауды жане жазаны аткару кезшдеп даралауды! камтиды. Бул даралау туpлepi кылмыс-тык жауаптылыкты даралаудын кезендерш бiлдipiл, натижeсiндe кылмыстык жауаптылык деген бip тутас угымды бiлдipeдi.
Кышмыгстыщ кукыщ жауаптылыктыщ аякталу ке-зещн соттышыктыщ алышган кезещмен аныктайды. Бiздiн ойымызша сотталган адамга жазадан боса-тылганнан кeйiнгi кезендерде де жауатылыщты1 даралау колданылады. Сeбeбi жаза етеуден босатышг-ан адамдарга соттылык мepзiмi кезещнде аюмшшж бакылау журпзетш органдар адамнын мгнзз-кулы-кына карай бакышау шараларыш кушeйтeдi немесе жаксы жактарышан кезге тус1п, езшщ тузелгендкгн керсете бшсе, онда бакылау шараларышыщ келемш азайтады. Мундай жагдайда да бурынгы кылмыс-керлердщ когамга кауштшж даpeжeлspi ескерше огарыш, накты жауатылыщтыщ туpлspi белгшенед1
^олданылган адебиеттер
1. Уголовно-правовая политика и пути ее реализациии. - Ленинград, 1986.
2. Кригер Г.А., Кузнецова Н.Ф. Проблема социальной обусловленности уголовного закона / 25 съезд КПСС и дальнейшее укрепление социалистической законности. - М., 1977. - С. 120.
3. Жунусов Б.Ж. Проблемы уголовной политики. - Караганда, 2005. - 340 с.
4. Бородин С.В., Михлин А.С. Советское уголовное право в борьбе с преступностью / Советское государство и право, 1977. - №10. - С. 30.
5. Карпушин М.П., Курляндский В.И. Уголовная ответственность и состав преступления. - М, 1974.
6. Игнатьев А.А. Уголовно-исполнительное право. - М.: Новый юрист, 1997. - 304с.
■к -к -к -к -к
В статье автор особо отмечает содержание и значение проблемы квалификации, а также определяет главную роль соучастников преступлений.
In clause the author especially marks the maintenance and value of a problem of qualification, and also defines a main role of a competition of norms.
