CC BY
11О.Б. СЛАМОВ
К^азацстан Республикасы ПрезидентШц жанындагы Мемлекеттгк басцару академиясыныц Сот тврелт институтыныц 2-курс магистранты
К1С1 0ЛТ1РУ ЦЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДЕ МАМАНДАРДЫЦ АРНАЙЫ Б1Л1МДЕР1Н ПАЙДАЛАНУ
Маман далелдемелерд! жинауда, зерттеуде жане багалауда, сондай-ак техникалык куралдар-ды колдануда жардем керсету ушш кажетп ар-наулы бтм1 бар к журпзушшш тулга болып та-былады (КР К1ЖК-нщ 84-бабыныц 1-бел1м1). С.П. Вареникованыц тюршше маманныц арнайы бЫмшщ сипаты КР К1ЖК-нщ б1ркатар баптарын-да нактыланган. Сонымен катар адам майтн ол табылган жерде сыртынан тексеруде; адам майтн сырттай карау немесе кайта карау кезш-де; эксгумация кезшде сот медицина саласын-дагы маман-дар1гердщ бтм1 мшдетп ретшде керсет!лген (КР КДЖК-нщ 224, 225-баптары). Маман сонымен катар педагогикалык жане пси-хиологиялык бЫмдерд1 де мецгеру! ттс, себеб! он алты жаска толмаган, сондай-ак, осы жаска толган, б1рак психикалык дамуынан мешеулш белгшер1 бар камелетке толмаган сезштшщ, ай-ыпталушыныц катысуымен к журпзушшш аре-кеттерш журпзу кезшде педагогтш немесе пси-хологиялык арнайы бЫм1 бар маманныц катысуы мшдетп болып келед! [1].
Маманныц юш елтру кылмыстары бойынша сотка дейшп енд1рк сатысындагы кызметшщ ба-гыттары:
1) двлелдемелердг жинауда - оларды !здеу, табу, алу, бекту, кужатпен бекту, куаландыру жане сактауды баска да жолмен зацдастыруда кемек керсету.
Маман криминалистш мацызы бар акпараттар-ды ецдеуде - кеш1рмелерш дайындауда, !здеспру кестелерш курастыруда, криминалистш есепке алуды толтыруда жане пайдалануда катысады.
Маманныц кызметшщ мацызды багыты болып юш елт1ру кылмыстары бойынша тагайындала-тын сот сараптамасы ушш материалдарды дай-ындап, сот сараптамасын тагайындауга кемек керсету табылады, ягни маман арнайы бтм мен гылымды кажет ететш накты тергеу жагдайын багалай отырып,сараптаманыц алдына койыла-тын сауалдардыц келемш аныктайды, тергеушшщ
каулы шыгаруына кемектесед!, сараптамага ж1бе-ршетш объектшерд1, оныц шшде улгшерд1 ж1бе-ру ушш дайындайды.
2) двлелдемелердг зерттеуде - юс елт1ру кылмыстары бойынша алынган далелдемелж акпараттардыц сапасын аныктауда жане к мате-риалдарын арнайы гылыми-техникалык куралдар-ды пайдалана отырып зерттеуде кемек керсету.
Маманныц зерттеулш кызметтшщ натижелер! нгпзшен жаца версияларды болжауда, кейшп жа-салатын тергеу арекеттерш жоспарлауда кещнгн пайдаланылады;
3) двлелдемелердг багалауда - ягни, юс елтру кылмыстары бойынша алынган далелде-мелердщ !ске катыстылыгын, оган жол берь летшдтн, айкындылыгын жане жеталгаМн анык-тау кезшде кемек керсету.
Маман кылмыстык процесп журпзуш1 тулгага техникалык кемекпен катар, жай гана кецес беру туршде де кемек керсету! мумкш [2].
Маманныц кылмыстык к журпзуге катысуы-ныц натижесш процессуалдык тургыдан оныц катыскан тергеу арекетшщ хаттамасында бею-тед! Сонымен катар тергеу арекетшщ хаттамасында: маманныц кезкарасы, оныц сауалдар бойынша берген кецестерц кке катысушыларга кой-ган маманныц сурактары; оныц катысуымен журпзшген тергеу арекеттершщ натижелерш бе-киу бойынша ж1бершген кател1ктер мен ол бойынша усыныстар керсет1лед1. Маманныц !с ма-териалдарын зертеу бойынша жасалатын к-аре-кеттер! маман кол коятын тергеу арекетшде де, сонымен катар жеке процессуалдык кужат - «маманныц корытындысында» да ез бек1м1н табуы мумк1н. Маманныц корытындысы хаттаманыц косымшасы болып табылады жане ол туралы хаттамада жазу жазылады (КР К^ЖК-н1ц 203-бабыныц 8-тармагы).
Маманныц !с журпзушЫк статусына камелетке толмаганныц кке катысуы кез1ндег1 шакыр-тылатын педагог, сонымен катар тергеу арекет-
156
М 4 (12) 2008 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
терше катысатын дар1гер (оны сарапшы деп та-гайындаган кезден баска уакыттарда) ие бола-ды. Соцгысыныц кке катысуы оныц далелдеме-лерд1 жинау, зерттеу жане багалауда кемектесуь мен байланыстырылады.
Маманныц юш елтру кылмыстары бойынша юке катысу кезшдеп максаты ез бетшше жаца далелдемелерд1 1здеп табу емес, тек кана олар-ды табу ушш кемектесу гана болып табылады. Рылыми-техникалык куралдарды пайдалана оты-рып к материалдарын зерттеу ^Р КДЖК-нщ 129-бабын ескере отырып журпзшед! С.Ф. Бычко-ваныц кезкарасы бойынша маманныц журпзетш зертттеулершщ баска да шарттары туралы айта отырып, б1з келесшерд1 басшылыкка алуымыз кажет: [3]
- маманныц кызмет дара (автономды) болып табылмайды, ягни ол тек кана тергеушшщ кыз-метш жалгастырушы болып табылады, оныц ар-найы бЫмдер бойынша кемшшштерш тек толык-тырушы кызметш аткарады;
- маманныц барлык кызмет оныц катысатын тергеу арекеттершщ шецбершде (оны дайындау-да, журпзуде, натижелгрш бектуде) гана жупзшед1 Маманныц кызметшщ натижелер1 далелдемелш кушке ие болады. Дегенмен маманныц кызметшщ натижелер1 жеке дара далелдеменщ кайнар кез1 болып табылмайды, еткет оныц кызметшщ натиже-лер1 кга елтру кылмыстарын тергеу арекетшщ хат-тамаларында бектлш жатады.
- зерттеу объекпсш булд1ретш немесе оны тштен жойып ж1беретш адктер мен тасшдерд1 колдануга жол бершмейд1, себеб1 ^Р КДЖК-нщ 242-бабаныц 4-бел1мше сайкес гё материалдарын-да маманныц журпзген зерттеулер1 бойынша жа-салган кужаттыц болуы, тергеушшщ дал сол сау-алдар бойынша сараптама тагайындау мумкшдштерш жоймайды.
- маманныц зерттеу арекетшщ натижелер1 кке катысушы арнайы бш1мдер1 жок адамдарга тусшшп, жалпыга анык мазмуны бар кезге кершетш факт туршде болуы ттс.
Эзшщ мшдеттерш орындаудан далелд1 себеп-тершз бас тартканы немесе жалтарганы ушш ма-ман аюмшшш жауаптылыкка тартылады. Керсет-шген аюмшшш жауаптылык ^Р ЩЖК-нщ 160-ба-бына сайкес акша енд1рш алу туршде белгшенед! Акша енд1рш алу туралы маселе аюмшшш кукык бузушылык туралы зацдарга сайкес шешшед1
Маманныц процессуалдык ерекшелштер1 туралы айткан кезде оны сарапшыныц процессуалдык жагдайымен салыстырмай кету мумкш емес. Сарапшы юш елт1ру кылмыстары бойынша зерт-
теу журпзу кезшде маманга Караганда тауелшз болады, ал маман кылмыстык процесте тергеу жане сот арекеттерш журпзу барысында далел-демелерд1 табу, алу жане зерттеу кезшде гылы-ми-техникалык куралдарды бткп пайдалануга кемектесед!
Кылмыстык процест журпзуш1 органга юш елт1ру кылмыстары бойынша сараптама тагайындау кезшде ттст саланыц маманы мацызды кемек керсету1 мумкш.
Сараптама тагайындау тергеу арекет болып табылатын болгандыктан, маман оны тагайындау кезшде жане натижелерш багалауда ттсп кузы-реттерге ие болып табылады. ^ылмыстык 1с журпзушЫк зацы (КР КДЖК-нщ 84-бабыныц 2-бел1м1) маманныц сараптама тагайындау уш1н ма-териалдарды дайындаудагы кукыгын т1келей керсетш берген. К^1лмыстык 1ст1ц материалдары-мен танысып болганнан кей1н маман кандай сараптама тагайындау керек екендт туралы жане сараптаманыц алдына кандай сурактар кой^1лу^1 керект1г1 жен1нде кецес беру кукыгына ие. Маман, сонымен катар сараптаманыц объект1лер1н анык-тауда, сараптамалык зерттеу уш1н улгглерд1 алу бойынша жане сараптамага зерттеу ушш бершш жаткан материалдардыц жеткгл1кт1г1 жетнде усы-ныстар айту^1 мумк1н. Сонымен катар маман са-раптама тагайындау туралы каулыны жане оныц енд1р1ш ушш объектшерд1 дайындауда да катысу^1 мумкш Маманныц усыныстары м1ндетт1 кушке ие емес, б1рак оны ескеру сараптаманыц ттмдЫгш арттыруы ыктимал.
Сонымен касакана адам елт1ру кылмысы адамдардыц ем1р1не карсы ец ерескел кылмыс-тардыц б!р! болып табылады. Онымен куресу уш1н тек жекелеген адамдардыц гана емес, жал-пы когамныц кукыктык санасаын жогарлату керек. Эрб1р жеке адамныц ем1р1 - ол адам ем1ршдеп айтарлыктай мацызды болып табылады. Себеб1 адам ем1р1 - оныц непзп кундылыгы. Осыган байланысты адам ем1рш коргау маселес1 - жалпы мемлекетт1ц, когамныц, арб1р азамат-тыц нег1зг1 борышы.
Жеке тулгага карсы кылмыстар деген1м1з -адам мен азаматтардыц отбасыныц, камелетке толмагандардыц муддесше, бостандыктары мен конституциялык кукыгына, жыныстык бостанды-гына, ары мен абыройына, кад1р-касиет1не, ем1р1 мен денсаулыгыныц кау1пс1зд1г1не карсы багыт-талган кылмыстык зацда кезделген когамга кау1пт1 арекет.
Осындай кылмыстардыц салдарынан адамныц ем1рше, денсаулыгына, зацды кукыгы мен
бостандыгына залал келу! немесе кау!п тену! абден мумк!н. Жеке адамга карсы кылмыста кез-келген ауырлыкта жаб!рленуш!ге материалдык жане моральдык, физикалык шыгын келу! мумк!н.
Кылмыстык кукык жуйес!ндег! ерекше орын алатын кылмыска ем!рге карсы кылмыстар бо-лып табылады. Таж!рибеде кец!нен кеп тараган кылмыстар к!с! елт!ру кылмысы болып табылады!. Адамныц ем!р!н киятын аса кау!пт! кылмыс болып ем!рге карсы кылмыс жатады. Касакана к!с! елт!ру кылмысын - ем!рге карсы кылмыстар-дыц арасынан ец ауыры деп керсеткен. Жеке ада-мга карсы кылмыстардыц !ш!ндег! ем!рге карсы кылмыстар кау!пт! кылмыстар болып табылады. Адамныц ем!р! табигат берген ец кымбат жане ец наз!к сыйлыгы, мацызды алеуметт!к кунды-лык, ол оны туганнан иемденед!. Адам ем!р!нщ нег!зг! жаулары бил!кт! ацсау, дуниекоцыздык жане ауру. Демографтар жер шары тургындарыныц тец жартысы уакытынан бурын ем!р!нен коштаса-тындыгын жане олардыц басым бел!г! зорлык натиежес!нде елет!нд!гш далелдейд!. К!с! елт!ру тус!тг! ем!р жане каза келт!ру тусш!г!мен тыгыз байланысты. Адам ем!р! - басты, Кудайдан бер-шген байлык, кунсыз игЫк. Зац нормасына транс-формацияланган «елт!рме» деген д!ни кагида адамга ез! сияктылардыц ем!р!н киюга тиым сала-ды. Адам ем!р!н кию, жогалту осы кылмыстар жасалу кез!нде адам ез!н!ц ец кундылыгы -ем!р!нен айырылады. Биологиялык кезкараспен карайтын болсак адамныц ем!р! коректену, бел!п шыгару, уз!лмейт!н зат алмасу процесс! болып та-былады. Осы функциялардыц токтауы адам ем!р!нщ токтауына акелш согады. К!с! елт!ру кылмысы - ем!рге карсы кылмыстардыц ец ауыры. Жеке адамга карсы кылмыстардыц арасынан кец тараган кылмыс болып к!с! елт!ру кылмысын ай-туга болады. К!с! елт!ру кылмыстарымен куресу сот, прокуратура, тергеу органдарыныц ец мацызды максаттарыныц б!р!не жатады. Адам ем!р!н т!келей киюмен гана емес сонымен катар баска-да кылмыс жасау кезшде де адамныц ел!м!не алып келу! мумк!н. Мысалга, диверсия, террор-лык акт, бандитизм кылмысы кезшде жаб!рле-нуш!н!ц ел!м!не алып келу! мумк!н. 0м!рге карсы кылмыс кезшде адамныц ем!р!н т!келей кияды. Адам ем!р!нщ каушс!зд!г!не т!келей колсугатын жане кылмыстык зацда керсет!лген, когамдык кау!пт! арекет - бул ем!рге карсы кылмыс. Адам ем!р! алеуметпк болмыспен коса биологиялык болмыска жатады. Кылмыстык кукыктык корг-аудыц обьект!с! болып табылады [2].
Казакстан Республикасыныц кылмыстык ко-
декст!ц 96-бабында айтылгандай к!с! елт!ру - баска адамга кукыкка карсы касакана каза келт!ру деп жариялайды. К!с! ел!ру кылмысы когамга кау!пт!, кылмыстык кукыкка карсы арекет болып табылады. Когамга кау!пт! деген!м!з - демокра-тиялык когамдык катынаска кау!пт! болуын ай-тамыз. Кез - келген баска адамга касакана каза келт!ру жауаптылык кездейт!н когамга кау!пт! жане кылмыстык кукыкка карсы болып табыла бермейд!. Эскери согыс уакытында, кажетт! кор-гану жагдайында, ел!м жазасына кес!лген сот ук!м!н орындау жагдайында к!с! елт!ру уш!н жау-аптылык жок. Кейб!р авторлар аныктамасында к!с! елт!руд! «когамга кау!пт!, кылмыстык кукыкка кайшы касакана баска адамга каза келт!руд! ай-тады. Талданып отырган топка жататын кепш!л!к кылмыстар к!с! елт!румен байланысты, ягни аре-кет немесе арекетс!зд!к аркылы адамныц ем!р!н зацсыз кию болып табылады. К!с! елт!ру кылмы-сы кез!нде адам ез!н!ц кундылыгы ем!р!нен айы-рылады. Зац адамды когамга кандай да болсын пайда акелет!не карамай б!рдей коргайды. Карт адамныц ем!р! жане жас баланыц ем!р!, талантты адамныц ем!р!, галымныц ем!р! мемлекетпен ба-галанып, б!рдей дарежеде зацмен коргалады. К!с! елт!ру кылмысы натиежес!нде айналасындагы адамдарга моральдык немесе материалдык зиян келу! мумк!н. К!с! елт!ру кылмысыныц когамдык кау!пт!л!г! аныктаганда осы кылмыстан туында-ган салдар етелуге, орнын толтыруга мулдем болмайды. Туындаган шыгынныц тец келерл!к ор-нын ауыстырарлык эквиваллент жок. Адамныц ем!р! когамныц, мемлекетт!ц, азаматтардыц ма-цызды кундылыгы, оган сай келерл!к муде жок. К!с! елт!ру кылмысы жасалу кез!нде кылмыс-керд!ц арекет! ниет! адам елт!руге т!келей багыт-талады. К!с! елт!ру кылмысы арекет немесе аре-кетс!зд!к аркылы жасалуы мумк!н. Кеп жагдай-ларда арекет аркылы жасалады, ягни баска адам-ныц ем!рл!к мацызды органыныц анотомиялык тутастыгын немесе функциясын бузуга багыт-талады. Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодекс!н!ц 96-бабыныц 1-бел!м!нде керсетшген кылмыс карапайым к!с! елт!ру деп аталады. Бул кылмыста к!с! елт!руд!ц сараланган жане саралан-баган тур! жок. Ягни бул кылмыста сараланган немесе жец!лдет!лген ман - жайлар жок. Бул кылмыс жасалу кез!нде ауырлататын немесе же-ц!лдетет!н белг!лерд!ц болмауы. Дегенмен зацда карапайым к!с! клт!ру кылмысы туралы накты керсет!лмеген. К!с! елт!руд!ц ауырлатылган неме-се жец!лдет!лген тур!не жатпайды.
Казакстан Республикасыныц кылмыстык
158
№ 4 (12) 2008 z. BecmuuK Hucmumyma 3aK0H0damenbcmea Pecny6nuKu Ka3axcmau
KyKMKMrMHaa Kici enTipy ^hammch ^acanytrna 6aHnaHMCTM ym Typni Ton^a 6eneai:
1) ayMpnaTMnraH HeMece ^eHinaeTinreH ^araafi-mhcm3 Kici enTipy aeMeK 6yn KapanaHMM Kici enTipy;
2) ayMpnaTMnraH ^araaHMHaa Kici enTipy;
3) ^eHinaeTinreH ^araaHMHaa Kici enTipy;
KpHMHHonornanMK TyprMaaH KapacTMpaTMH
6oncaK Kici enTipy KMnMMCM KoraM ^aHe yaKMT-tmh aneyMeTTiK ^aKTopnapMMeH TMrM3 6aHnaHM-ctm. AaaM KoraMMHMR aaMy caTMnapMHMH Ke3-KenreH 6eniriHae Kici enTipy klmmmcm KyKMK 6y3y-mtnMKTMR eH aytp Typi 6onMn ecenTenai. KoraM-amk caHaHMH e3repin oTMpyM ^acanraH kmjmhc-tmh 6apnMK MaH-^aHMH ^aH-^aKTM, TonMK api aain 3epTTey ^emHaeri 3aH TananrapM KacaKaHa Kici enTipreHairi TypanM icTepai KaparaH Ke3ae epeK-
me ecKepnyi THic. Ce6e6i, oaaH aHMnTMHMH ape-KeTi aypMC 6aranaHyM, an kmmmmctm aytpnaTa-tmh ^araannap ^acanraHaa 3aH 6oHMHma eniM ^a3acM Kon^aHMnaTMH^MrM octiraH 6aHnaHMCTM
eKeHiHe corrapaMH Ha3apMHa ayaapMnaaM. KacaKaHa Kici enTipy TiKeneH ae, ^aHaMa HHeTTe ^aca-naaM. AaaMa^i KacaKaHa enTipyre oKTany, TeK TiKeneH HHeTneH ^acanaaM. Eyn ^araanaa aHMnTM e3iHiH apeKeTi KoraMra KayinTi eKeHiH, ^a6ipne-HymiHiH enepiH 6inin, enreHiH TineHai.
CoHMMeH KacaKaHa Kici enTipy KMnMMCM aaaM-aapaMH eMipiHe KapcM eH epecKen KMnMMCTapaMH 6ipi 6onMn Ta6^rnaa^i. OHMMeH Kypecy ymiH TeK ^eKenereH aaaMaapaMH raHa eMec, ^annM KoraM-hmh KyKMKTMK caHacMH ^orapnary KepeK.
K^o-iaaHbLiraH aaeSaeTTep
1. ^eHcaynMKKa 3HaHMH; ayMpnMrMH coT-MeaHUHHanMK TyprMaaH 6aranay epe^eci. 1 minae 1998
2. Ka3aKCTaH Pecny6nHKacMHMH KMnMMCTMK KyKMrM. EpeKme 6eniM /oKynMK/. ^ayanTM peaaK-TopnapM: C.M. PaxMeToB., E.O. AnayxaHoB., T.9. EanaHoB. EKi ToMaMK. 1 tom. - AnMaTM: «^,aHeKep» HHCTHTyTM, 2005.
3. EMHKoBa C.O. OpraHH3au;Ha Ha3Ha^eHHa h npoH3BoacTBa cyae6HoH 3KcnepTH3M. AnMaTM: ^eTi ^aprM, 1999.
* * *
B cm.am.be paccMampueaoomcn eonpocu KeaiucpuKaiuu npecmynnenuu npomue mu3hu.
In this article we talk about the problem of crimes with two kinds of forms of guilt under the qualification of crimes.
