CC BY
65А.Ш. МЭЛ1КОВА,
зац гылымдарыныц кандидаты, К,азацстан Республикасы Президент1 жанындагы Мемлекеттгк басцару академиясыныц «Цылмыстыц-цщыцтыц пэндер» кафедрасыныц мецгерушгсг
^ЫЛМЫСТАРДЫ ^ЫЛМЫСТЬЩ-^¥^ЬЩТЬЩ САРАЛАУ ¥ЕЫМЫ, ТУРЛЕР1 МЕН МЭН-МАРЫНАЛАРЫ
Казахстан Республикасыныц нарыщтыщ ^атынастарга ету1 зацдыльщ пен ^у^ыщтыщ тартшт удайы ныгайтуды, азаматтардыц ^у^ыщтары мен бостандыщтарын, мемлекеттщ конституциялыщ ^урылысын берш ^оргауды та-лап етед! Зацдылыщ пен ^у^ыщтыщ тартшп ны-гайту ^ылмыстылыщ сия^ты алеуметлк шдет-пен ымырасыз курес журпзуд1 мшдеттейдь Мемлекет ^ылмыстылыщпен куресте алеу-меттш-экономикалыщ, уйымдастырушылыщ, ^у^ыщтыщ жане бас^а да шаралардыц букш ке-шенш пайдаланады. Осыган орай ^ылмыстыщ ^у^ыщтыц басым жане дербес салаларыныц б1р! - ^ылмыстарды саралау болып табылады. Зац адебиеттершде ^ылмыстарды саралау маселе-сше улкен кещл белшед!
Кылмысты саралау - жеке на^ты ^ылмыс-тыц белгшер1 бойынша ютелген ^ылмысты аныщтауга, ягни алеуметлк манше, ^огамдыщ ^ауштШк сипаты мен дарежесше, ^ылмыс ^урамыныц элементтерше, кшанщ нысаны мен тартылатын жазасын аныщтауга мумкшдж бе-ретш болгандыщтан ^ылмыстыщ ^у^ыщта не-пзге алынатын мандердщ б1рше ие болады. Кылмысты саралау зац гылымында ^у^ыщтыц турл1 салаларын (^ылмыстыщ ^у^ыщ, ^ылмыс-тыщ к журпзу, ^ылмыстыщ-ат^ару ^у^ыгы) ^амтитын болгандыщтан кешенд1 сипат^а ие болады.
Саралаудыц угымы латын тшшщ qualitas де-ген сезшен шыгады жане магынасы сапа деген сезд1 бшд1ред1 [1, 10]. Ягни, саралау - бул адам-ныц жасаган арекеттершщ КР Кылмыстыщ ко-дексшщ Ерекше бел1м1 бабында ^арастырылган ^ылмыс ^урамыныц барлыщ белгшерше на^ты сайкес келетшдтн аныщтау мен к-журпзушшш-пен бекпу болып табылады.
Кылмысты саралау темендегшерд1 бшд1ред1:
- арекетт ^амтитын ^ылмысты^-^у^ы^ты^ норманы тацдау;
- аныщтау органдарыныц, тергеудщ жане сот-тыц арекет пен ^ылмыс ^урамы белгшер1 ара-сындагы сайкестшт аныщтау ^ызметц
- адам арекетшдеп ^ылмыстьщ на^ты ^ура-мыныц белгшерш аньщтау процесс
- арекеттщ белгшерш аныщтауды Ерекше белшнщ ^андай да б1р бабын щлдану туралы тужы-рыммен (^ылмыстыщ idi ^озгау туралы ^аулымен, айыптауды усынумен) ая^тау жане оны ттсп акп-де бекпу процеш болып табылады [2, 8].
Наумов A.B., Новиченко A.C. кылмысты саралаудыц жогарыда ^урайтын белгшерше орай оларды ею аспекпге белш керсетед1 [3, 10].
Элеуметтш аспектще, кылмысты саралау -^андай да б1р о^иганыц багасын беру (сапасын), шындылыщ ^агидасын жузеге асыру болып та-былады.
Ку^ыщтану аспектще, кылмысты саралау -^ылмыстыщ сот енд1р1с1ндег1 ад1летт1кт1 жузеге асыру болып табылады.
О^иганыц багасын беру, сотты^ зерттеу таж1ри-бес1нде саралау деп аталады. Жалпы саралау -шынды^та ^андай ^ылмысты^ 1с орын алды жане оны юм жасад^1 тар1зд1 сура^тарга жауап бер1лу1 керек. Саралау тергеудщ басынан бастап нгмесе сот ганщ кез-келген уа^ыт^1нда усын^1лу^1 мумк1н. Саралау аналогия бойынша индуктивт1 немесе де-дуктивт1 шыгар^глуы мумк1н. Кептеген жагдай-ларда жорамал индуктивт1к ой тужырымдарыныц ^орытындысы болып табылады, сонымен б1рге деректерд1 логикалы^ ецдеу жане жорамал усыну уш1н индукцияныц ар турлер1 пайдаланады. Мы-салы, ^ылмысты саралау барысында б1рнеше ^олы ^ойылмаган жала хаттардагы у^сас ^олтац-ба ерекшелштерш салыстыра отырып, тергеуш1 оныц барлыгын б1р адам жазу^1 мумк1н деген жал-пылама ^орытындыга келед1. Бул жорамал тек-сер1лу1 ти1с. Тексеру жане саралауд^1ц дурысты-л^1гын (а^щаттылыгын) далелдеу ^урастырудагы жане нгг1здеудег1 мацызды кезец.
Бул арадагы саралауды тексеру мынадай бел1ктерден турады:
- усынылган саралаудан ш^1гатын салдарды1 дедукция ар^ылы ой елег1нен етк1зу;
- бул салдардыц шынды^пен сайкест1г1н ай-^ындау, олард^1 таж1рибеде тексеру;
- саралаудьщ акикаттыгын немесе жалганды-гын логикалык далелдеу;
Элеуметтш аспектще саралауды, кылмысты саралаудыц логикалык кезещ деп корытынды-лауга болады. Ягни, кылмысты саралау алеу-меттш-кукыктык жуйе жагдайын сипаттайды; адамныц, когам мен мемлекет кукыктары мен мудделершщ зацдылыгы мен сакталуын камта-масыз етудщ непзш курайды; адшдшп жузеге асыруда зацдылыктыц сакталуын камтамасыз етед1; жауапкершЫк пен жазаныц жекелт кезш-де айыпкердщ кукыгы мен зацды мудделерше кепшдак беред!
Гальперин И.И. «^ылмысты саралау де-гешм1з - кылмыс жасаган адамныц арекетш немесе арекетс1здтн кылмыстык кодекстщ Ерекше бел1мшщ, кейб1р жагдайда жалпы бел1мнщ нормалары бойынша толык жане кец келемде накты кылмыс курамыныц белгшерш аныктау болып табылады», - дейд1 [4, 36]. Ягни, жасалынган кылмыстыц шынайы жагдай-ларын дал жане толыгымен аныктау - бул кыл-мысты дурыс саралаудыц непзп талабы болып табылады.
Б1здщ тюршвше, кылмысты саралау - жасал-ган арекеттщ ^К Ерекше бел1мшщ накты бапта-рындагы кылмыс курамыныц белгшер1мен сайкес келулерш аныктауды айтамыз.
^ылмыстарды саралаудыц кылмыстык-кукыктык угымы темендеп сатыларга белшед!
Б1ршш1с1, кылмыстык саралау кылмыстык жауапкершшш пен жазадан зацды турде босату-ды аныктайды;
Екшшвден, кылмыстыц алдын-алу бойынша ттмд1 шараларды дайындау ушш кылмыстыц статистикалык жагдайын дурыс жане объективт турде керсетуге мумкшдак беред!
Будан шыгатын корытынды, саралау алеу-метлк ортаныц багалауына, ягни сол когам-дагы адамзаттыц ортак саралауына непздел-ген немесе сайкес болуы кажет. Мше осын-дай себептен кылмыстык кукык ем1р сурш, езшщ ем1р суру себептерше байланысты бас-ты мшдетш, ягни кылмыстык курамдарды аныктаумен жане оларга жазаныц тур1 мен келемш белгшеумен айналысады. ^ылмысты саралау кезшде жасалган каушт ю-арекет-тердщ белгшер1 мен кылмыстык кукык нор-маларымен карастырылган кылмыс курамда-рыныц арасындагы сайкестш аныкталады. Жасалган когамга каушт 1с-арекеттер мен зацда белгшенген кылмыс курамыныц эле-менттер1 мен белгшер1 дал келгенде, ягни кыл-
мыс курамыныц объектен, объективтж жа-гын, субъективтж жагын жане субъеклсш си-паттайтын белгшер1 дал келгенде сайкес деп танылады.
^ылмысты саралаудыц тусшт туралы окулык адебиеттершде б1р-б1рше уксас, б1рак езара айырмашылыгын да байкауга болатын б1рнеше аныктамалар кездеседь Мысалы, В.Н. Кудрявцевтщ кылмысты саралауга байланысты кукык адебиеттершде таралган анык-тамасын классикалык деп атауга болады [5, 5]. В.Н. Кудрявцевтщ кезкарасы бойынша, кыл-мысты саралау - кылмыс белпс бар к-арекетл (арекет немесе арекетс1здж) ^ылмыстык кодекстщ Ерекше бел1м1 баптарына далме-дал жаткызу аркылы белгЫ кылмыска кукыктык бага беру. П.Ф. Гришаниннщ кезкарасына суйенсек, кылмыстарды саралауды ол тепе-тецдш зацына багындырады. ^андай да б1р кыл-мыстык тергеу арекетте саралаудыц аныктыгы - аса мацызды нарсе. Сондыктан тепе-тецд1к зацын булжытпай орындау кажет [6, 51-53]. Б1рак тепе-тецдж зацын б1зд1ц угымымыз, ой-ымыз аркашан туракты, езгермейт1н мазмун-ды сактап калуы ти1с деп, тер1с тус1нуге бол-майды. В.А. Никонов: тепе-тецдж зацын дурыс колдану б1здщ ойысыздыц аныктыгын жане далд1г1н камтамасыз етед1, - дейд1 [7, 13-16]. Маселен, зацгерлердщ жумысында тепе-тецд1к зацыныц талаптарын орындауд^1ц мацызы ерекше зор. Мысалы, кылмысты тергеу таж1рибе-с1нде кылмыскерд1 немесе ел1кт1, турл1ше буйымдарды куагерге немесе жаб1рленген ада-мга таныту ад1с1 жи1 колданылады. Тепе-тецд1к зацына нег1зделген бул тергеу амалыныц ман1 сол, шын кылмыскер мен куд1кт1 адамныц тепе-тец екендтн, жогалып кеткен адам мен табы-лган ел1кт1ц б1р адам екендтн, урылардан алы-нган заттардыц 1ш1нен иес1н1ц ез мулк1н дал тануын аныктау кажет. Бул ютщ киындыгынан кейде кател1ктер де болмай турмайды, ейткен1 жаб1рленген адам немесе куа кылмыскердщ тур-тус1н ес1нде сактай алмауы салдарынан шын кылмыскерд1 танымай, оныц орнына баска б1реуд1 керсету1 мумк1н. Жаздыц б1р карацгы тун1нде Н. жане А. Деген ек1 кыз бала орманныц шшдеп жолмен уй1не кайтып келе жатады. Ауылга б1р шакырымдай калганда, ор-ман 1ш1нен уш еркек кга шыга келед1 де, кыз-дарга тап береди А. деген кыз устатпай, кашып кутылып, уй1не келш, Н-ныц аке-шешес1не бо-лган окиганы хабарлайды. Н-ныц акес1 колына мылтыгын алып, айел1 мен А-ны ертш, окига
болган жерге келе жатканында, ауылдыц шетш-де В., К. жане О. деген уш жас жтт алдары-нан кездесе кетед1. Н-ныц акес А-дан шабуыл жасаган осылар емес пе деп сураганда, А. осы-лар деп жауап береди Уш жтт туткынга алы-нады. Кейб1р далелдер оларды кшалауга непз болады: олар окига болган жактан келе жатты, олар да ушеу жане оларды А. таныды. Алайда кейшен журпзшген тергеу ол ушеушщ болган окигага ешкандай катысы жок екенш, кылмы-сты баскалар жасагандыгын аныктады. Тергеу таж1рибесшде адамдардыц немесе нарселердщ уксастыгын (тепе-тецдтн) аныктаудыц мацы-зы зор, ейткеш осы ад1стщ кемепмен айыпкер-ден табылган хат оныц колымен жазылганы немесе елжтщ денесшен алынган ок сарапта-мага бершген тапаншадан атылганы, аныктал-ды. Тепе-тецдш зацына непзделген мундай зерттеу кебшесе кылмысты саралауда шешуш1 рел аткарады. Кылмысты саралау тепе-тецдж зацында материялык дуниедеп нарселердщ са-лыстырмалы орныктылыгы, аныктыгы сиякты касиеттер1 бейнеленген. Кылмыстарды саралауда кайшылык зацы туындайды. Маселен, жаб1рленуш1 мен куалардыц, сондай-ак айып-керлердщ де жауаптарында кездесетш кайшы-лыктарды дер кезшде байкап, тузетудщ сот, тергеу кшде алатын орны ерекше. Буган далел ретшде, сотта кт караган кезде, айыптаушы мен коргаушы, 1зденуш1 мен жауапкер адамдар карсы жактыц далелдерш жокка шыгару ар-кылы ез далелдерш коргаганда, б1р-б1рше кайшы келетш птрлерд1 усынады. Сондыктан, соттыц акыргы шеш1м1 кайшылыксыз ар1 анык фактшерге суйену1 ушш, каралып отырган юке катысты жагдайлардыц барше мукият талдау жасау кажет. Коршаган ортада арб1р жасалган когамга каушп ю-арекеттщ езшщ себеб1 бар, езшщ непз1 болады. Осы ю-арекет пен когамга каушт зардапты байланыстыратын себептж байланыс болады. Ягни, себепс1з арекет жок, ал арб1р себеп арекет тугызады. Коршаган ортада себепс1з кубылыс жок. Коршаган орта мен когамга карсы каушп ю-арекеттщ байланысы адамныц ойында жеткткп непз зацы туршде бейнеленген.
Демек, кандай да б1р кылмыстыц акикатты-лыгын нег1здеу1м1з керек, оныц шындыкка сайкес келетшдтн далелдеуге тшстз. Маселен, сотталушыга кша таккан кезде, айыптаушы ез птршщ акщаттыгын непздейтш кажетп далелдер келт1ру1 керек. Олай болмаса, тагыл-ган кша непзс1з болып шыгады. Кылмыстар-
ды саралауда жеткшжп непз зацыныц форму-ласы мынадай: Егер В. болса, онда оныц далел1 А. болуы тшс. Бул тусшжт болу ушш адамныц ез таж1рибесшдеп кейб1р жайттарды кел-т1руге болады. Кейб1р птрлердщ акикаттыгын шындык фактшермен тжелей далелдеуге болады. «Бул кылмысты жасаган Н. деген адам» бул птрдщ акикаттыгы, маселен, сол кылмы-стыц жасалганын керген адамныц тшелей керсету1, куаландыруы аркылы далелденед1. Мундай далелдер кылмысты тергеу жумыста-рында жш колданады. Кылмыстарды саралауда жеткткп непз зацыныц колданудыц кыл-мыстык 1с журпзу сатыларында теориялык жане таж1рибелш мацызы зор. Ягни, жеткЫкп непз зацыныц талаптарын булжытпай орында-удыц сот-тергеу таж1рибесшде аткаратын рел1 орасан зор.
Ец алдымен, соттыц немесе тергеу кшщ арб1р корытындысы нег1зд1 болуы ттс. Жазаланушы-ныц кылмысты екенд1г1 туралы материалдарда оныц жумысын бултартпай далелдейтш жетк1л1кт1 мал1меттер болуы кажет. Олай болмаса, кшалау дурыс деп сараланбайды. К^1лмысты саралауд^1ц кыры мен сырыныц т1збег1 топшы-ланып ею турге бел1нд1.
Б1р1нш1 тур1 легалдык (ресмиленген) саралау.
Ек1нш1 тур1 доктриналдык (гылыми) саралау.
Айталык, ресмиленген саралау - кылмыстык 1ст1ц барлык сатысында жург1з1лед1 (кылмыстык 1ст1 козгаудан бастап бакылау тарт1б1не дей1н). Ресмиленген латын т1л1нен аударганда Legalis -зацды деген магына б1лд1ред1. Ресмиленген саралау - кылмыстык 1ст1 журпзу кызмет1н атка-ратын органдард^1ц, ягни сот, тергеу, прокуратура кызметкерлершщ шыгарган сот-тергеу кужат-тарында кершк табад^1. Сонымен б1рге саралау турлершщ тергеуде жане сотта каралып жащан кылмыстык 1стер бойынша м1ндетт1 куш1 бола-ды [3, 55].
Доктриналдык саралау - гылыми ецбектер, монографиялар, окулыктар, гылыми макалалар т.б. ецбектерде жузеге асырылады. Рылым -адамныц манд1к куш1н1ц, кабшетшщ кер1н1с1. Ол адам максатына кызмет етед1, ейткен1 дуни-ен1 когамдык максатка сай езгерту уш1н оныц зацдарын б1лу1м1з керек. букш дуниежуз1л1к,
т.б маселелерд1 шешуде улкен рел аткара-ды. Каз1рг1 кезде гылым когамныц енд1рг1ш куш1не айналып отыр. Ол когам ем1р1н1ц барлык жагына, алеуметт1к салага, саясатка, экономикага, мадениетке т.б. елеул1 ыкпал жасауда. Маселен, адамзат когамыныц
^алыптасып, одан ар1 есш еркендеушде, тари-хи сатыларымен шгерлеушде гылымныц ат^а-ратын рел1 айырыщша екеш белгшь Осыган орай, доктринальдыщ саралау - гылыми тургы-да о^игаларды, ^убылыстар мен факт1лерд1 сипаттап ^ана ^оймайды, сонымен ^атар олар-ды тус1нд1ред1, шю табигатын, манд1 жа^тары мен мацызды байланыстарын ашып керсетед^ ягни даму зацдылыщтарын тушндейд^ Осы не-пзде гылыми б!тм о^игалардыц, ^убылыстар-дыц уйымдас^андыгымен жане теориялыщ си-патымен ерекшеленед^ Рылыми б!тм гылыми 1зден1ст1ц, шыгармашылыщ ю-арекеттщ бары-сында туындап, жина^талады. Доктринал ла-тын тшшен Dосtгinа - о^ыту деген магына б!вдред! Шын манше келсек, кылмысты саралаудыц турлерше байланысты еш^андай дау туган жо^. Барлыщ галымдардыц кез^арасы бiр багытта бейнелендi. Бул екi саралау туршщ бiр-бiрiнен айырмашылыгы ол бiрiншiден, ^олданы-лу орнына жане мшдеттштне байланысты, ягни ресми саралаудыц ^ылмыстыщ iстер бойынша мiндеттi кушi болады жане тек ^у^ыщ ^оргау органдары ^ызметкерлерiмен жургiзiледi. Екiншiден, ресми саралау гылыми саралауга негiзделген болуы керек. Ягни гылыми тургыда кылмысты саралауда ^ылмыстыщ ^у^ыщтыц ^агидалары, ережелерi ескерiле оты-рып талданган, жан-жа^ты зерттелген, саралау тартiбi усынылды. Сондыщтан гылыми саралауда ^ателжтер аз кездеседi. Tажiрибе ^ызмет-керлершщ кылмысты арекеттерге саралау жургiзуiнiц модел^ ^ылмыстыщ к;ук;ык; гылымы-ныц дурыс шешiмдерiн ^олдану болып табылады. Егер адамныц iстеген iс арекетшде ^ыл-мыс ^урамы жо^ болса, ^ылмыстыщ жауап^а тартылуга немесе жазалануга тшст емес. Алайда, адамды ^ылмыстыщ жауаптылывда тарту оныц iс-арекетiнде белг!т, на^ты бiр немесе бiрнеше ^ылмыс ^урамыныц белгiлерi бар болган жагдайда гана жузеге асырылады. Ал ^ылмыстыщ жауаптылыщ мемлекеттiц зац шы-гарушы органы ар^ылы ^ылмыстыщ жазалау тартiбi мен тыйым салынган ^огамга к;аушт кiналi турде iстелген iс-арекет ушш гана берь ледi, ^ылмыстыщ жауаптылыщ бул ^ылмыстыщ ^у^ыщтыщ норманы бузудыц натижесi, ^огамга к;аушп iс-арекеттiц кержс болып табылады, ^ылмыс iстелмесе ^ылмыстыщ жауаптылыщ болмайды, ягни кылмысты саралау кершк тап-пайды.
Сонымен, кылмысты дурыс саралау де-генiмiз - ^огамга к;аушт iс-арекет ^ылмыстыщ
зацда керсетшген на^ты ^ылмыс ^урамымен ^амтылуын айтамыз. Демек, кылмысты саралауда ю-арекеттщ ^ылмыс ^урамыныц тиiстi баптары немесе оныц белжтерше, тарма^та-рына сай келетшдтн далме-дал керсету ^ажет. Егер адамныц ^-арекетшде бiрнеше ^ылмыстыц ^урамы болса, онда оныц ^-аре-кет бiрнеше баптары немесе баптардыц бiрнеше белiктерi, тарма^тары бойынша са-раланады. Кандай турде болса да кылмысты дурыс сараламау ол зацдылыщты бузуга, ^ыл-мыс^а ^арсы курес журпзетш органдардыц беделiне ну^сан келтiрумен байланысты болады. Маселен, Г. бурын сотталмаган, КК-нщ 103-бабы 2-белiгiнiц «г» тармагымен 5 жылга бас бостандыгынан айыруга, КК-нщ 96-бабы 2-белiгiнiц «д» тармагымен мулкiн таркiлемей 15 жылга бас бостандыгынан айыруга, КК-нщ 58-бабыныц 4-белiгiнiц ережесiне сай, жаза-ларды iшiнара ^осу жолымен тупкiлiктi, мулкш таркiлемей 17 жылга бас бостандыгынан айыруга, жазасын ^атац режимшдеп тузеу ко-лониясында етеуге сотталган. Уюм бойынша Г. 2005 жылгы 14 ^ыркуйекте Кар^аралы ауда-ны «Н» аулыныц мацында ара^ ™кен мас куйiнде, араларында пайда болган жанжал не-гiзiнде А-ныц басын жудырыгымен, аягымен бiрнеше рет урып, аса ^атыгездшпен, оныц емiрiне к;аушп, бас суйегiне жабыщ турдегi ауыр жара^ат тусiргенi ушiн жане осыдан кейiн екеуiнiц арасындагы жанжал жалгасып, А-ны кеудесiне, басына, мойнына, куре та-мырларына, ушкiр затпен бiрнеше рет урып, барлыгы 68 жерден жара^ат салып, аса ^аты-гезджпен ^аса^ана елтiргенi ушiн айыпты деп танылып, сотталган. Сотталушы Г. апелляци-ялыщ шагымында жабiрленушiнi басына ешбiр затпен урмаганын, аягымен де теппегенш, сондыщтан КК-нщ 103-бабымен тавдан айыпты мойындамайтынын, А-ны елтiрейiн деген ойы болмаганын, одан ^органу ма^сатында ушкiр затпен урганын жазып, арекеттерш КК-нщ 99-бабымен ^айта саралап, адш жаза та-гайындауды сураган. Непзшде шеп шабуга барган Г. мен А. ара^ iшiп отырып, ерегесш сезге келiп ^алады. Осыдан кешн ^айта тату-ласып, машинамен келе жат^анда А. езiн мой-нынан ^уша^тап, ^улагын урып, екеуi журш келе жат^ан машинаныц iшiнде тебелескенш, бiр-бiрiн жул^ылап жат^ан кезде, А-ныц ^олында бiр зат керiп, оны езше тигiзбеу ушiн оц ^олымен алып, А-ныц езiне ^арай ура бер-генiн, отвертка тыгып алган, А-ныц елi денесiн
жолдыц шет!не суйреп тастап, бет!н ки!мдер-мен жауып кеткен. Сотталушы Г-ныц апелля-циялык шагымын !ш!нара канагаттандырды. Сотталушыга айып артык тагылгандыктан ук!м езгерт!лд!. М!не, бул жерде кылмыс курамыныц оныц белг!лер!н!ц кылмысты са-ралаудагы зацдылыкты сактаудагы мацызды-лыгы ерекше болып отыр. Б!зд!ц кукыктык мемлекет!м!зде б!рде б!р адам, егер оныц !сте-ген !с-арекет!нде кылмыс курамы жок болса, кылмыстык жауапка тартылуга немесе жаза-лануга ти!ст! емес [8, 55]. Эйткен!, жаца Кыл-мыстык кодекст!ц нег!зг! талабы кылмыстык жауапка жане зацда керсет!лген, когамга кау!пт! !с-арекетт! касакана немесе абайсыз-дыктан !стеген к!нал! адамды гана тарту бо-лып табылады.
Кылмыстык кукыктыц бук!л болмысы, оныц Жалпы жане Ерекше бел!мдер!н!ц курылымы зацды !с жуз!нде колдану максатына арналган. Бул максатка кылмыстык кукыктыц б!р гана маселес! жатпайды. Ол кылмыс деп та-нылган !с-арекеттерд! кылмыстык зацда керсе-ту аркылы халыктыц кылмыс жасауыныц ал-дын алу. Кылмыстык кукыктыц басты макса-ты рет!нде кылмыс жасаган адамдардыц !с-арекеттер!н багалап, оган жауаптылык белг!-леуд! кездей отырып, осы максатка жету уш!н кажетт! маселелерд! осы кукык саласыныц мазмунында карастырады. Демек, кылмысты саралау мен кылмыстык кукык мазмуныныц келем!, олардыц зерттейт!н нысаналары б!рдей емес. Кылмыстык кукык кылмыспен жазаны кукыктык тургыдан талдайтын гылым саласы. Кылмыстык кукык зацды колдану уш!н б!лу кажет деп танылатын барлык нег!зг! угымдар-ды аныктап, олардыц мазмунын, курылымын ашатын !л!м тур! болып табылады. Ал кылмы-сты саралау кылмыстык кукыктык ережелерд! ескере отырып кылмысты !с-арекетке бага бе-руд! немесе зац нормасын ем!рге енг!зуд! б!лд!рет!н кылмыстык кукыктыц жеке маселес! рет!нде багаланады. Сонымен кылмысты саралау пан!нде кылмыстык кукык аныктаган, зерттеген дайын угымдар колданылады. Кылмыстык кукык кылмыс деп танылатын арекет-терге кукыктык талдау жург!зумен айланыск-анымен, оныц кейб!р практикалык маселелер!н керсетумен айналыспайды, ягни зац баптарын сот-тергеу кызмет!нде саралау жасау ереже-лер!не суйене отырып колдануды толык ашып бермейд!. Кылмысты саралаудыц кылмыстык
кукыктан келес! айырмашылыгы, ол зерттеу объект!лер!н!ц келем!нде. Кылмыстык кукыктыц зерттеу объект!с! рет!нде нег!з!нен ек! маселен!, кылмыс пен жазаны карастырады. Ал кылмысты саралау арнайы курсы жаза маселес!н карастырмайды. Ягни кылмысты саралау курсы жеке гылым саласы рет!нде ба-галанбайды, ол кылмыстык кукык гылымыныц курамында карастырылады. Кылмысты саралаудыц нег!зг! магынасы жане м!ндет! кылмыстык !с-арекеттерге кукыктык бага беру.
Кылмыстык кукыктагы кылмысты саралау-дыц орнын темендег!дей ек! багытта керсетем!з.
- б!р кылмыс болып табылатын !с-арекетт! б!рнеше кылмыс рет!нде сараламау;
- кылмысты саралаудыц толык, ар! дурыс болуы.
Б!р!нш! багытты талдайтын болсак, к!нал!н!ц кылмысты арекет! тек Кылмыстык кодекст!ц Ерекше бел!м!мен карастырылатын б!р кылмы-сты гана б!лд!ргенде, ол сол жасаган кылмыс бойынша гана айыпталып, зацныц ти!ст! бабы-на с!лтеме жасай отырып саралануы керек. Бул кагида бузылганда к!нал!н!ц жасаган кылмыс бойынша кау!пт!л!к дарежес! накты децгейден жогары болып керсет!лед!. Тергеу жумысын-да мундай кагиданы бузу, ас!ресе нормалар басекелест!г! орын алган кезде байкалады. Бул баппен карастырылатын кылмыстык курамды колданумен шектелмей, осы кылмыстыц бел-г!лер!н де жекелеген кылмыс турлер!н косып, кылмыстар жиынтыгы тур!нде саралану дурыс емес [9, 123].
Ек!нш! багыт бойынша кылмысты саралаудыц толык, ар! дурыс болуын камтамасыз ету уш!н, кылмыстыц уакигасын толык ашып, к!нал!н!ц арекеттер!н тугел аныктау кажет. Кыл-мысты арекетт! саралау кез!нде айыптап отыр-ган баптармен камтылмайтын езге де кылмыс-тыц курамдары бар болса, оларды колдану керек. Кылмыстыц саралану толык болуы кылмыс жиынтыгын колдануды гана емес, ол сонымен б!рге кылмыстык !ст!ц мазмунын толык ашуды1 б!лд!ред!. Ал !с-арекетке бага беру дурыс болу уш!н, жасалган кылмыстыц белг!лер!н толык камтитын Кылмыстык кодекст!ц нормаларын табу керек. Кылмысты саралауды дурыс !ске асырылу уш!н к!нал!н!ц кылмысты ойыныц ба-гытын, зиян келт!рген зацмен коргалатын когам-дык катынастыц тур!н, !с-арекетт!ц когамга кау!пт!л!к дарежес! мен сипатын тагы баска бел-г!лер!н ескеру мацызды болып табылады.
К^олданылган адебиеттер
1. Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика. - М., 2001.
2. Нурмашев Y.0., Тшеубергенов Е.М. ^ылмыстьщ кукыщ. Ерекше бел1м. ^ыс^аша курс: О^у хуралы - Алматы: «Арда», 2007.
3. Наумов A.B., Новиченко А.С. Законы логики при квалификации преступлений. - М.: «Юридическая литература», 1978.
4. Гальперин И.И. Квалификация преступлений: закон, теория, практика // Социалистическая законность. - М., 1987. - №3.
5. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: «Юристь», 2007.
6. Гришанин П.Ф. Пути укрепления законности в практике квалификации преступлений // Советское государство и право. - 1985. - №1.
7. Никонов В.А. Научные основы квалификации преступлений. - Тюмень, 1996.
8. Сабитов P.A. Квалификация уголовно-правовых деяний. - Челябинск, 1998.
9. Корнеева A.B. Теоретические основы квалификации преступлений. - М., 1985.
Автор мацалада цылмыстыц цуцыцтагы цылмысты саралаудыц тусшгт, турлерт, соны-мен цатар коптт цылмыстарды саралаудыц мэнт мен мацызын царастырган. Сол сияцты цылмысты саралаудыц гылыми жэне ресми турлерт ашып кврсеткен.
В статье рассматривается проблема классификации преступлений в уголовном праве. Автор отмечает, что любое множественное преступление является структурным элементом единичного преступления. А также описываются понятие и виды как единичного, так и множественного преступления.
In the given article the importance of classification of plural crimes in criminal law is analysed. The author draws his attention to the fact, that any plural crime is structural element of the single crime. Also the notions and the kinds of both plural and single crimes are described.
Институт законодательства Республики Казахстан представляет:
Издание «Словарь юридических терминов и понятий действующего законодательства Республики Казахстан» на государственном и русском языках объемом 1000 страниц, включает в себя понятия (термины) и определения явлений, предметов и отношений, входящих в систему правового регулирования Республики Казахстан.
Может быть использован в научной и практической работе специалистами в различных областях деятельности. Рекомендуется преподавателям, аспирантам, магистрантам, студентам, всем читателям, интересующимся вопросами юриспруденции.
По вопросам приобретения обращаться по адресу: г. Астана, ул. Орынбор, 8, Дом министерств, каб. В01, тел. 8 (7172) 74-10-51.
