CC BY
14Б.К. ИДИРИСОВ
К^азацстан Республикасы ПрезидентШц жанындагы Мемлекеттгк басцару академиясыныц Сот тврелт институтыныц 2-курс магистранты
^АЖЕТТ1 ^ОРГАНУ ИНСТИТУТЫНЫЦ ТУС1Н1Г1 ЖОНЕ САРАЛАНУ БЕЛГ1ЛЕР1
Эрекеттщ когамдык каушш болдырмайтын ман-жайларга колданыстагы кылмыстык зац кажетп коргануды, аса кажеттшшт жане кыл-мыскерд1 устауды жаткызады. Аталган институт-тар кылмыстык кукык жуйесшде мацызды орын алады. Олар когамдык катынастарды, кылмыстык зацмен коргалатын кукыктар мен мудделерд1 коргауга багытталады [1]. Сондыктан оларды колдануда осы ман-жайларга зацдык сипат бе-ретш зацда кезделген ережелерд1 дурыс аныкта-удыц б1ршш1 дарежел1 мацызы болады. Эрекеттщ когамдык каушш болдырмайтын ман-жайлар кылмыстык кукыкта кылмыс угымына мулде кайшы угым ретшде карастырылады. Сондык-тан осы ман-жайларды аныктауда шабуыл жа-сау мен корганыска, катерл1 кауш пен корганыска жататын объективтш белгшерге, ягни кыл-мыстыц кажетп жане елеул1 касиеттер1мен ере-кешелштер1 ретшде олардыц болуымен, когамдык кауш пен кукыкка карсы угымымен байла-нысты белгшерге талдау жасауга улкен мацыз бершетш де табиги жайт. Алайда арекеттщ когамдык каушш болдырмайтын ман-жайлар угымы, сонымен б1рге арекеттщ штей касиеттер1мен, когамныц имандылык талаптарымен, субъек-тивтш жагымен, мшез-кулыктыц себептер1мен жане максаттарымен мейлшше тыгыз байланы-сты болады. Эшресе кажетп коргану институ-тын аныктауга субъективтш жайттардыц ыкпа-лы айкын ацгарылады.
Кажетп коргану институтыныц ерекшелтнщ мат негтзшен оныц имандылык мазмунында жане алеуметпк багыттылыгында болып табылады. Кажетп коргану институты мемлекетшщ мудде-лерш, когамдык мудделерд1, жекелеген адамныц кукыктары мен мудделерш когауды максат етед! Кукык коргайтын мудделерд1 коргаудыц макса-ты - бул кажетп корганыстыц непзп магынасы мен мазмунын аныктайтын сындарлы белп. Кажетп корганыс кезшде, егер ол когамдык каушт шабуылга тойтарыс беруге, зацмен корга-
латын кукыктар мен мудделерд1 зиян келт1ру катершен коргауга багытталатын болса, арекет жасалган деп танылады. Корганыс арекеттершщ субъективтш касиеттер1 б1зге кажетп коргану кукыгыныц туындауы мен токтатылу жагдайла-рын дурыс аныктауга мумкшдак береди Кажетп коргану зацдылыгыныц аса мацызды шарттары ретшде зацныц шабуыл жасау мен оныц болуы-ныц когамдык каушш танитыны белгЫ. Кажетп коргануга кукык, егер шабуыл когамдык каушт болса, оган тойтарыс беру ушш корганыс арекет-тер1 колданылган жагдайда гана туындайды. Когамдык кауштшш - бул кылмыстыц непзп ны-саны, оныц кажетп белпш; когамдык кауштшш зацда кезделген курамныц барлык белгшер1мен аныкталад^1. Алайда арекетт1ц когамдык кау1п1н сипаттауда бул белг1лерд1ц рел1 мен максаты б1рдей бола бермейд! Муныц толык дарежеде кажетт1 корганыс кез1нде карастырылатын белг1н1 багалауга катысы болад^1. Бул жагдайда когамд^1к каушт1 кол сугушылык корганыс мак-сатына карама-карсы турады. Сондыктан оны багалауда кол сугу сипатыныц, оныц жедел да-муыныц, сондай-ак кажетт1 коргану арекет1н жузеге асыратын адамныц оган кезкарасыныц шешуш1 мацызы бар. Шабуыл жасау когамдык кау1пт1 шабу^гл деп ец алдымен ез1н1ц сипаты мен жедел дамуына карай танылуга ттс, ягни ол мемлекетт1к жане когамдык мудделерге, жекелеген азаматтардыц кукыктары мен мудделер1-нг елеул1 зиян келт1ретшдей болуга ти1с. Ал егер шабуылдаушыныц арекеттер1, белггл1 б1р объектам багыттала турганымен де, б1рак ез1н1ц сипаты мен жедел дамуы жагынан кандай да б1р еле-ул1 зиян келт1ре алмаса, онда мундай шабуыл когамды1к каушт1 шабуыл деп таныла алмайд^1, демек, оган тойтарыс беруге багытталган ша-ралар мен жаб1рленуш1ге зиян келт1ру кажетп корганыс деп танылмайд^1. Когамд^1к кауштшш тутастай алганда к^1лмысты сипаттайтын непзп белг1 рет1нде катысады. Алайда бул жагдайда
керсетшген белп жазаланумен емес, ^айта ^оганыстыц ма^сатымен, шабуылга тойтарыс беруге багытталган арекеттермен байланысты болады. Сондыщтан к;ажетл ^органу кезшде ^огамдыщ ^ауштшштщ болуы барльщ уа^ытта ^ылмыстыц болуы мен арекеттщ жазалануын кездемейд! Кажетп ^органу кезшдеп шабуыл объективт тургыда ^огамдыщ ^аушт болуга ттс [2]. ^органатын адамга шабуылдаушы арекет-тершщ ^ылмыстыщ сипатын угынуы ушш оган талап ^оюга болмайды. Мундай талап к жузшде тек орындалмай ^алуына гана емес, сонымен б1рге, шын матнде, ^ажетп ^органудыц нзпзшз шектелуше акеп сокгырган болар ед1 Кылмыс-тыщ ^у^ыщ теориясы мен сот практикасы ес дурыс еместшке, сондай-а^ к жузшде ^ателш ж1беру жай-куШнде арекет жасайтын адамга ^арсы ^ажетл ^органуга жол бере отырып, бутшдей дурыс жасайды. Бул жагдайда ^орга-нушыныц субъективтш туйст бойынша, сонымен б1рге объективтш мазмуны бойынша арекет ^огамдыщ ^аушт болып табылады, демек, ^ажетп ^органуга ку^ыщты тугызады. Сонымен б1рге, кецестш зац адебиетшде дурыс атап кесет-кендей, ^ажетл ^органу ережес кершеу ес дурыс емес адамныц тарапынан шабуыл болган жагдайга ^олданылмауга ттс. Мундай жагдайда адам «шабуылдан жалтару (машайыщ ^ашу, кемекке ша^ыру) ушш барлыщ шараларды ^ол-дануга ттс». Мундай шеш1мнщ дурыстыгы тек 1згшшшшдштщ талаптарына гана емес, сонымен б1рге ^огамдыщ ^аушт1 ^ол сугушылыщтарга ^арсы куреске, кецестш мемлекет пен ^огамдыщ курылысты, кецес хал^ыныц ку^ыщтары мен мудделерш ^оргауга багытталган нус^ау ретш-де ^ажетп ^органудыц маншен тшелей туындай-ды. Кершеу ес дурыс емес адамныц шабуылы-на тойтарыс беруге багытталган арекеттердщ осы мацызы бутшдей болмайды. Шын матнде, б1з бул арада ^ажетп ^органудыц жай-кутнг де, аса ^ажетплштщ жай-куйше де тшелей жат-пайтын ерекше жагдайга тап боламыз. ^ажетп ^органудыц субъективтш ^асиеттер1 осы институт зацдылыгыныц бас^а аса мацызды жаг-дайын - шабуылдыц орын алуын аныщтауда да кемектеседь Шабуылдыц орын алуы - бул ^огамдыщ ^аушт арекеттщ уа^ыт жане кещстш жагынан сипаттамасы. Ол кезецмен шектелед1, сол кезец шшде ^огамдыщ ^аушт арекет жаса-лады. Алайда шабуылдыц орын алуы шабуылдыц к жузшдеп басталуы мен ая^талуы сатше, жане де осы угымдардыц ^ылмысты^-^у^ы^ты^ мазмунына барлыщ уа^ытта да барбар болмай-
ды. Коргануга шабуыл жасаудыц шынайы ^атер1 жане на^ты кук;ык; ^оргау мудделерше зиян кел-тру ^атер1 тенген кез келген сатте жол бершед! Шабуыл жасаудыц ^огамдыщ к;ауштгшгш бага-лаган кезде субъективтш жайттарды: ^ажетп ^органу арекетш жузеге асыратын адамныц туйст мен ем1рлш тусшштерш елемеуге болмайды. Азаматтарга ^ажетл ^органу ку^ыгын бере отырып, мемлекет оны жузеге асыруды ^иын-дататын немесе толыщтай жоятын жагдайлар-мен бул кук;ык;ты шектемеуге ттс. Казахстан Республикасы Жогаргы Сотыныц №2 нормативтш «Соттардыц ^ажетп ^органу туралы зацды ^ол-дану практикасы туралы» ^аулысында былай деп атап керсетшген: «^ажетп ^органу жай-кут тек шабуыл жасаган кезде гана емес, сонымен б1рге шабуыл ^атер1 на^ты кершеу тенген жагдайда басталады. На^ осылайша ^ажетт1 ^органу жай-куй1 т1келей арекеттен, шабуыл жасау ая^талг-аннан кей1н ше-шала ез1н-ез1 ^оргау арекет1 болган жагдайда жойылды деп есептелмейд1, б1ра^ бул ретте 1ст1ц ман-жайлары бойынша ^органу-шы уш1н шабуыл жасаудыц ая^талу сат1 ай^ын да болмайды». Сонымен б1рге, албетте, шабуыл жасаудыц болуы мен шынайылыгын багалауда субъективтш саттщ мацызын арты^ багалау дурыс болмайды. Шабуыл жасаудыц болуына ^атысты адамныц жацылысулары олардыц объективт1к ман-жайлармен а^талуына жане оларды1ц арекет жасауыныц ^ажетт1 ^органуд^1ц ерекше ма^саттарын жузеге асыру багытына ^арай назарга алынады. ^ажетт1 ^органу аре-кет1н жузеге асыратын адам жасаган арекеттердщ багыты - осы себеп пен бас^а да субъективтш жагдайлармен ^атар адамныц шабуыл жасау туралы тусштнщ на^ты 1ст1ц ман-жагдай-ларына ^аншалы^ты сайкес келу1не жане осы ман-жайлармен а^талуына мумк1нд1к берет1н аса мацызды белп. Аталган сатт1ц ^органыс ^урал-дарын жанг жалган ^органысты багалауда ерекше мацызы болады. Кептеген басым жагдайлар-да ^органыс жолдары ^огамд^1^ ^ау1пт1 шабуыл жасауга тойтарыс беруге емес, ^айта шабуыл жасаушыга зиян келт1руге багытталад^1, сондыщ-тан бул амалдар бар1нен де осы ма^саттыц мазмунына сайкес келетш себептерге: кек алуга, кшалш1 ашкерелеуге умтылысына жане т. т. байланысты жасалады [3]. Жане де жалпы ^агида бойынша, бул арекет амалдарын ^олдану ^огам-^аушт1 де жане ^ылмысты^ жауапкершгл1кт1 де жовда шыгармайды. Корганыс амалдары-ныц ^урылымы, егер ез1н1ц сипаты жагынан осы ^органу амалдары зиян келт1руге гана багыт-
талмай, кайта шабуыл жасауга тойтарыс беруге жане кукык коргау мудделер!не багытталатын болса, зацды деп танылуы мумк!н. Бул жагдай-да шабуыл жасаушыга зиян келт!ру кажетт! кор-гану туралы жалпы кагида бойынша багалануга ти!с. Субективт!к сатт!ц мацызы жалган корга-нысты багалауда будан да гер! айкын кер!нед!. Зац адебиет!нде жалган корганысты шынды-гында болмаган жане тек адамныц ойындагы накты жагдайдыц дурыс багаланбауына карай шабуыл жасаушыга карсы багытталган корга-нысы деп атайды. Жалган корганыс - когам-дык жагынан зиянды арекет жане, жалпы кагида бойынша, когамдык кау!п! мен кылмыстык жау-апкеркершшшт! жокка шыгара алмайды. Жалган корганыс шабуыл жасаудыц орын алуы мен шындыгына катысты адамныц !с жуз!ндег! ка-тел!г!мен байланысты болады. Алайда шабуыл жасаудыц шынайы сипаты туралы адамныц кез келген жацылысуы жалган корганыс болмайды. Зиян келтру жалган корганыстыц ережелер! бойынша тек «окиганыц букш ахуалы коргану кура-лын колданатын адамда накты кол сугудыц орын алганы жане оныц ез!н!ц алдына ала болжамы-ныц кател!г!н угынбаганы жен!нде жеткшшт! не-г!здер берген жагдайда гана» танылуы мумк!н. Мундай корганыс арекетт!ц когамдык кау!п!н жане кылмыстык жауапкершш!г!н болдырмай-ды. Осы жагдайлар болмаган кезде мундай ахуалдагы зиян келт!ру !с жузшдеп кател!кт!ц ережелер! бойынша карастырылады. Сондай-ак субъективт!к белг!лерд!ц, атап айтканда себеп пен максат белгшер!нщ кажетт! коргану инсти-тутыныц аса киын сат!н - кажетт!л!к шектер!н, корганыстыц жол бершетш шектер!н аныктау-дагы рел!н кайта багалау да аса мацызды [4].
Кажетт! коргану шектер! кандай да б!р белгш! б!р елшемдермен байланысты болмайды. Кажеттшш деген!м!з мазмуны оныц кер!шс!нщ накты жагдайларымен аныкталатын санат. Сон-дыктан жол бершетш корганыс шектер! туралы маселен! шешкен кезде кажетт! коргану арекет! жасалган кездег! ман-жайлардыц букш жиынты-гын ойга кабылдаган жен. Бул арада бар-бар!н!ц де - шабуыл жасаудыц жедел ер!с алуы мен кол сугу объект!с! сипатыныц; шабуыл жасау куралы мен корганушыныц кол сугуга тойтарыс беру мумк!нд!гшщ; кол сугудыц накты кауштштнщ жане шабуыл жасау ахуалыныц, кыскаша айтканда, кажетт! корганудыц накты арекет!мен коса журет!н объективт!к жагдайлар-дыц бук!л жиынтыгыныц мацыз болады. Соны-мен б!рге сырткы объективт!к белгшер! канша-
лыкты мацызы болганымен де, олар кажетт! корганудыц шектерш б!ржакты аныктай алмайды. Корганыстыц жол бершетш шектерш тек кана шабуыл жасау мен корганыстыц объективтш жагдайларынан !здест!ру сезс!з калай болса солай мелшерлест!кке акеп соктырады, Казак-стан Республикасы Жогаргы Сотыныц №2 нор-мативт!к «Соттардыц кажетт! коргану туралы зацды колдану практикасы туралы» каулысы осы-дан сактандырады. Шабуыл жасаудыц жане кор-ганыстыц объективт!к жагдайларын багалау олардыц субъективт!к мазмунын есепке ала отырып жане ец алдымен кажетт! коргану акт!с! аркылы жасалатын арекеттерд!ц максатты-лыгын есепке ала отырып жург!з!луге ти!с. Кажетт! корганудыц зацдылыгын тану уш!н кор-ганушыныц арекеттер! корганыс максатына жане когамдык кау!пт! кол сугуга тойтарыс бе-руд!, олардыц осы максаттыц шепнзн шыгып кетпеу!н, ягни корганыстыц кол сугудыц сипаты мен кауштшгшз кершзу сайкесс!зд!г!н бшд!рмеу!н талап етед!. Атап айтканда шабуыл жасауга тойтарыс беру жол бершетш корганыс шектерш аныктауда шешуш! рел аткарады. Кылмыстык зац кажетт! корганудыц зацдылыгын келт!р!лген зиянныц алдын алган зияннан гер! ауырырак бол-мауы, немесе тенген кау!пт!ц езге де ад!стер!нен бойын аулак салу мумк!нд!гш болдырмауы та-лаптарымен байланыстырмайды. Мундай шек-теулерд!ц болуы кажетт! корганудыц ез!н жокка шыгарган болар еда. Кажетп коранудыц зацды-лыгын сипаттайтын нег!зг! шарты мынаган кел!п саяды: корганыс арекеттер! мен осыныц не-г!з!нде келт!р!лген зиян когамдык кау!пт! шабуыл жасауга тойтарыс беру жане тенген кау!птен зацмен коргалатын кукыктары мен мудделер!н коргау кажетт!л!г!нен туындаган. Осыган сайкес шабуыл жасаушы аса ауыр зиян келт!рген кезде корганушыныц кажетт! коргануыныц зацдылыгы жокка шыгарылмайды. Кажетт! коргану- ар адам-ныц ем!р!не, денсаулыгына, мулк!не, тургын уй!не, менш!г!не жане баска да зацмен коргаклатын кукыктары мен мудделер!не когамга кау!пт! кол сугушылыктардан коргануга ажырамас консти-туциялык кукыгы болып табылады. Осыган байланысты каза келт!ру не денсаулыгына зиян кел-т!ру бойынша !стерд! жург!зу кез!нде КК 32-ба-быныц кажетт! корганыс жане оныц шектер! туралы ережелер!не суйене отырып, максат, ниет, к!на нысаныныц жасалу тас!л!н жане арекетт! дурыс саралауга кажетт! баска да ман - жайлар-ды мукият аныктау керек. Ягни, барлык адам-дардыц кас!би немесе езге де арнаулы лаярлы-
гына жане кызмет жагдайына, жынысына, жасы-на жане баска да жагдайларга карамастан тец дарежеде кажетт! коргануга кукылы. Адамныц м!нез-кулкын аныктауда корганыс ой-пайымда-ры мен шабуыл жасауга тойтарыс беру емес, кайта нег!з!нен жаб!рленуш!ге зиян келт!руге умтылыс болган жагдайларда, мундай арекет-тер кажетт! коргану бола алмайды. Нак осы-лайша, осы арекеттер объективт! турде когам-дык кау!пт! кол сугуга багытталып, сонымен б!рге олар субъективт! турде кажетт! корганудан баска, езгеше максаттарга кол жетк!зуд! кездей турса да, кажетт! коргану бола алмайды. Мак-сатпен катар кажетт! коргануды аныктауда кор-ганушыныц м!нез-кулкын сипаттайтын баска да субъективтш белгшер, ас!ресе себеп, асерл! сез!м саттер! жане т.т. мацызды рел атакарады. Себепт!ц кажетт! коргану зацдылыгын аныктау-дагы рел! оныц т!келей жасалган кылмыстыц максатымен жане мазмунымен т!келей байла-нысына карай белг!ленед!. Себепт!ц кажетт! кор-ганудыц субъективтш жагын сипаттауда жане кажетт! корганыс шектер!н аныктауда елеул! мацыз алуы мумк!н. Сот парактикасы керсет-кендей, корганушыныц корганыс арекеттер! ез!н!ц мазмуны жагынан саналуан себептерге: кау!птен бойын аулак салуга утылысымен, ке-цест!к отансуйг!шт!к, жогары азаматтык сез!м-мен, моралдык борышын угынуымен, ез!н!ц кылыктарында езгеше кезге тусумен ерекше кер!нуге жане ез!н!ц кылыктарын макулдатуга утылуымен жане т.т байланысты болуы мумк!н. "Осы себептерд!ц сипаты,-деп дурыс атап керсеткен И. И. Слуцкий, - коргалатын объект!н!ц тур!мен, кол сугудыц жедел каркынымен, шабу-ыл жасаудыц уакытымен, орнымен жане жадай-ымен, сондай-ак корганушыныц жеке басыныц ерекешел!ктер!мен аныкталуы мумк!н". Сонымен б!рге бул, арине, кылмыстар жасаудыц себепте-р!нен езгеше кажетт! корганудыц себептер!н!ц ерекше блг!лер! болмайды дегенд! б!лд!рмейд!. Эрекеттердщ когамдык кау!пт! кол сугуларга тойтарыс беруге жане кукыктык мудделерд! коргауга багытталуын угыну факт!с!н!ц ез! корг-анушыныц м!нез-кулкыныц себептер!не улкен асер етед!. Олардыц басты ерекшел!г! мынада болып табылады: олардыц моралдыц иманды-лык талаптарымен аныкталатын алеуметт!к-адепт!к б!рдей мазмуны болады. Атап керсет-кен!м!здей, ниет пен максат салыстырмалы угымдар. Эрб!р ниетке ол уш!н м!нез-кулыктыц белг!л! б!р сипатты максаты сайкес келед!. Сон-дыктан кажетт! коргану жай-куй!нде жасалган
арекеттер зацдылыгыныц субъективт!к аса ма-цызды шарты олардыц нег!з!ндег! корганыс мак-сатына кайшы келмейт!н себептер болып табы-лады. Егер де корганушы бул жагдайда тек кор-ганыс максатымен кер!неу сайкес келмейт!н себептерд! (мысалы, кек алуды, кызганышты жане т. т.) ойга ала отырып, шабуыл жасаушыга зиян келт!рет!н болса, онда мундай арекеттер кенеттен пайда болган жан толкынысы жай-куй!нде жасалган арекеттер! рет!нде немесе жал-пы нег!зде зиян келт!ру рет!нде карастырылуга ти!с. Карастырылып отырган маселен! шешуд!ц киындыгы мынада болып табылады: коргану-шы ез!н!ц м!нез-кулкында жи! ретте б!р себепт! емес, кайта аралас себептерд! ойга алган. Бул жагдайда м!ндет м!нез-кулык себептер!н!ц ара катынасын дурыс аныктауга кел!п саяды. Егер адам арекеттер!н!ц нег!зг! себеб! тенген катер-ден бойын аулак салуга умтылыс болса, онда кажетт! коргану шарттарыныц бузылуы жаг-дайында олар когамдык кауыпт! болдырмайтын ман-жайлар кез!нде жасалган арекеттер рет!нде карастырылады. Кер!с!нше, егер оныц м!нез-кулкындагы аныктаушы себеп кек алу болса, онда жасалган арекетт! кенеттен пайда болган жан толкынысы жай-куй!нде жасалган не жещл-детет!н ман-жайлардыц болмауы жагдайында жасалган арекет рет!нде багалаган жен. Ниет (максат та) кенеттен пайда болган кушт! жан толкынысы жай-куй!нде жасалган жане кажетт! коргану шектер!нен аскан кездег! кылмыстарды шектеуде мацызды елшемдер рет!нде катыса-ды. Кенеттен пайда болган кушт! жан толкыны-сы жай-куй!нде жасалган кылмыстар кез!нде жаб!рленуш!ге зиян кукыкка карсы арекеттер (мысалы, куш колдану) аякталып жане к!нал! енд!г! жеде оган кау!пт!ц тенбейт!н!н угынганнан кей!н келт!ршет!н! де белг!л!. Сондыктан кенеттен пайда болган кушт! жан толкынысы жай-куй!нде зиян (к!с! елт!ру, денен! за^ымдау) келт!-ру ^органыс емес, заб!р керсету рет!нде ^атыса-ды. Бул жагдайда адам ^ау!птен бойын аула^ салуга умтылуын немесе ^ажетт! ^органу уш!н бас^а да сипатты себептерд! емес, ^айта кеб!нде кек алуды не бас^а адамга зиян келт!румен байланысты езге де ниет етулерд! ойга алады.
Кажетт! ^органу шектер!нен ас^ан жагдайлар-да жасалган ^ылмыс, адетте, аралас себептер-мен туындайды. Осы аралас себептерд!ц ^ата-рында ождансыз себептер де, оныц !ш!нде кек алу, ^ызганша^ты^ жане т.т. болуы мумк!н. Алай-да ^ажетт! ^органу шектер!нен асып ^ылмыстар жасаган кезде бул ниет етулер! мшез-кулыкты
нзг!здеуде шешуш! рел аткармайды. Бул жаг-дайда нег!зг! себептер тек кажетт! коргану уш!н сипатты болып табылатын ниет етулер - ерек-ше кер!нуге, кау!птен бойын аулак салуга, морал-дык борышын угынуга умтылу жане т. т. гана болуы мумк!н. М. мына темендг! ман-жайларда кенеттен пайда болган кушт! жан толкынысы жай-куй!нде жасаган касакана к!с! елт!рген! уш!н канал! деп танылган. М. ез!н!ц таныстарына кеш маз!р!не келген. Онда масац куйдег! К. да болган. Ол М.-ны зорлауга арекет еткен. М. осы арекет сат!ндег! арпалыс кез!нде К.-н! тамагы-нан куштеп кылгындырганда соцгысы ес!нен та-нып калган. Содан соц М. белбеу!мен К.-н!ц мойынынан буындырган. Тынысы тарылуы (ас-фикция) салдарынан К. мерт болган. М.-н!ц аре-кет! кушт! жан толкынысы жай-куй!ндег! к!с! елт!ру рет!нде сараланган. Мундай саралау дурыс болып табылады. Бул жагдайда енд!г! жерде когамдык кау!пт! шабуыл жасауы кер!н!с тапкан жане к!нал! енд! кау!п тенбейт!н!н жаксы угынган. Ол ез!н!ц м!нзз-кулкында кау!птен бой-ын аулак салуды емес, кек алумен жане ашу-ызамен жане осымен байланысты ниет етулерд! ойына ала отырып, жаб!рленуш!ге мумк!нд!г!нше кеб!рек зиян келт!руд! кездеген. Эрекетт!ц субъективт!к амалдары да кажетт! коргануга жакын келет!н баска да институттарды сипатта-уда, атап айтканда кылмыскерд! устау шарала-рында да улкен рел аткарады. Кылыскерд! устау барлык уакытта куш коланумен жане жи! ретте оган елеул! турде зиян келт!румен коса журед!. Зиян келт!руд!ц зацдылыгын багалау бул жагдайда ец алдымен адам жасаган шабуылдыц сипаты мен кау!пт!л!к децгей!н, сондай-ак кылмыскерд! устау жург!з!лген кездег! барлык объективт!к жагдайларды ескер!п жург!з!луге ти!с. Кажетт! коргану кез!ндег! сиякты, бул арада осы арекет-терд!ц багытына, олардыц максатты мазмунына шешуш! мацыз бер!луге ти!с. Кылмыскерд! устау жен!ндег! жаб!рленуш!н!ц немесе баска да аза-маттардыц колданатын арекеттер!, егер бул арекеттер кылмыскерд!ц бой тасалау арекет-тер!н болдымау максатында жузеге асырылып, оны устау уш!н кажетт! болган жагдайда гана зацды болып табылады. Кылмыскерге катысты оны устау кажетт!л!г!не байланысты кабылданг-ан шаралардыц мажбурл! сипаты - бул осы институтты сипаттаудагы нег!зг! жайт жане ба-сты шарт, оныц болуы жагдайында арекет когамдык кау!пт! болдырмайтын ман-жай деп танылады. Кылмыскер жасайтын кылмыстыц сипатымен аныкталатын оны устаудыц кажетт!-
л!г!мен, сондай-ак устау журет!н жагдайдыц ерекшел!ктер!мен зиянга караганда кылмыскер-ге аса елеул! зиян келт!ру когамдык кау!пт! жане кылмыстык жазаланатын арекет болып табы-лады. Алайда зац кылмыскерд! устау жен!ндег! шараларды оларды зац жуз!нде багалауда кажетт! коргану арекет!не тецест!рет!н болган-дыктан, бул ретте осы жагдайларга кажетт! кор-ганудыц шектер!нен асканы уш!н кылмыстык жауапкерш!л!кт! тарт!птейт!н каулыны колдануга жол беру! абден кисынды болуга ти!с. Кылмыс-керд! устау кез!нде кажетт!л!к шараларын асы-ра колдану адетте жацадан пайда болган себеп-термен, атап айтканда кек алумен, ыза-ашумен, зыгырданумен жане баска да осы тар!здес ниет етулермен байланысты болады. Жане де бул себептер нег!зг!, басты себептер болып табыл-майды. Олар кылмыскерд! устау максаты уш!н кылмыскерге катысты куш колдану арекеттер!н жасауга жалпы умтылысыныц мацызын езгерте жане кушейте отырып, айрыкша себепт! толык-тырады. Кылмескерге зиян келт!румен байла-нысты адамдар арекеттер!н!ц езге де психологи-ялык мазмуны !ст!ц ман-жайларына карай жане ас!ресе жасалган кылмыстыц когамдык кау!п!н, сондай-ак устау жагдайларын ескере отырып, зиянды колдану устау кажетт!л!г!мен туындама-ган кезде болады. Бул арекеттер, адетте, баска тургыдагы себептермен - кек алумен, ашу-ыза-мен, жек керуш!л!кпен туындайды жане кылмыс-керге тек кана зиян келт!руге багытталган. Бул жагдайларда зиян келт!ру! касакана жане абай-сызда жасалган к!на уш!н жауапкерш!л!к туралы жалпы нег!здерде багалануга ти!с. Жасалган арекеттерд!ц психолиялык амалдары, м!нез-кулыктыц имандылык бастаулары сонымен б!рге когамдык кау!пт! болдырмайтын аса кажетт!л!к сиякты мацызды интитутты сипатта-уда да мацызды рел атакарады. Эз!н!ц атауы керсет!п отыргандай, бул жагдайда м!нез-кулык-ты тацдап алу ерк!нд!г!н!ц объективт!к ман-жай-лармен шектелу! соншалыкты, уш!нш! тулгага зиян келт!ру тенген кау!птен бойын аулак салу-дыц соцгы жолы болып табылады. Уш!нш! тулга-лардыц мудделер!н бузбастан адамныц езгеше арекет ету!н!ц объективт! мумк!нд!ктер!н!ц бол-мауы - аса кажетт!л!к зацдылыгыныц ец б!р!нш! шарты. Кажетт! коргану кез!ндег! сиякты аса кажетт!л!к жагдайында жасалган арекет мем-лекетт!к жане когамдык мудделерд!, сондай-ак жекелеген азаматтардыц кукыктары мен мудде-лер!н тенген катерден коргауга багытталган. Адамныц арекет!н аса кажетт!л!к жагдайында
жасалган арекеттер деп тану ymiH кандай да 6ip баска максатка емес, атап айтканда осы максатка багынуы талап етiледi. Алайда, бул жагдайда зиян yшiншi тулгага келтipiледi, сон-дыктан зацда аса кажеттiлiк жагдайында жасалган арекеттердщ зацдылыгы аса катан; талап-тармен, атап айтканда осы орайда келпршген зиян алдын кесшген зияннан гepi мейлiнше еле-ушз болуымен шектеледi. Зан аса кажеттшш зан-дылыгымен байланысты кандай да бip субъек-тивтiк сипаттагы косымша шарттарды коймай-ды. Алайда, жогарыда аныкталгандай, аpбip арекетте объективтiк жане субъективтш белп-лер арасында мейлшше тiкелей байланыс бола-ды. Кукьщтьщ мyдделеpдi коргау максаты мен тандау еpкiндiгiнде шеутеудщ болуы, сез жок, адам ниет етулеpiнiн сипатына езшщ iзiн калды-рады. Олар колайсыз салдарлардан бойын аулак
салумен, отансуйпштш сезiмдеpмен жане баска да ниет етулермен байланысты болуы мумкш[5]. Бул ниет етулердщ еpекшелiктеpi аса кажеттшш зандылыгын тануга тiкелей ыкпал жасай койма-са да, сонымен бipге адам жасаган аpекеттеpiнiн каншалыкты кажеттшт мен мажбypлiгiн угыны-уын аныктауда кемек кepсетуi мyмкiн. Эсipесе ниет аса кажеттшш шарттарын буза отырып жасайтын аpекеттеpдi багалауда, мысалы, адам тенген кауiптiн сипатын дурыс багаламай, yшiншi тулгалардын мyдделеpiне жолы есшген зияннан гepi аса еле^ зиян келпрген кезде yлкен маны-зга ие болады. Бул жагдайда адам ойына алган айрыкша себептер ол жасаган аpекеттеpдiн когамдык кауiпiнiн елеушз болуына карай адам-ды кылмыстык жауапкеpшiлiктен нгмесе кылмы-стык жазадан босату yшiн непз болуы мyмкiн.
^олданылган адебиеттер
1. Алауханов Е.О. Пайдакорлык - зорлык кылмыстардын алдын алудын криминологиялык про-блемалары. Монография. - Алматы: «Рылым» гылыми баспа орталыгы, 2005. - 57 б.
2. Рахметов С.М., Турецкий H.H. Необходимая оборона. - Алматы: Жет жаргы, 1996. - 26 б.
3. Баулин Ф.В. Обстоятельства, исключающие преступность деяния. - Харьков, 1991. - 98 б.
4. Кириченко В.Ф. Основные вопросы учения о необходимой обороне в советском уголовном праве. - М-Л., 1948. -128 б.
5. Козаченко И.Я., Сухарев Е.А., Кузьменок О.П. Спорные вопросы квалификации задержания
преступника: Текст лекции. - Екатеринбург, 1992. - 46 б.
* * *
Подробно раскрывается значение субъекта при анализе состава преступления и квалификации совершенного преступного деяния.
Value of the subject is in detail considered at the analysis of structure of a crime and qualifications accomplished criminal act.
