CC BY
6Юееналдыц зац А.Ш. МОЛ1КОВА,
К,азацстан Республикасы Президент1 жанындагы мемлекеттЫ басцару академиясыныц «Цылмыстыц-цщыцтыц пэндер» кафедрасыныц мецгерушш, зац гылымдарыныц кандидаты, доцент
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЮВЕНАЛДЬЩ ОД1ЛЕТТ1КТЩ ОРЫН АЛУЫ МЕН ДАМУЫ
«Адамга ец б!р!нш! б!д!м емес, тарбие керек. Тарбиес!з бер!дген бш!м - адамзаттыц хас жауы, ол келешекте оныщ ем!р!не хау!п акедед!» - деп улы гадыш-фидософ Эбу Насыр Эл-Фараби айт-хандай, бададарга жан-жа^ты тарбие беруд! жет!лд!р!п отыру басты парызымыз деп есеп-тейм!з. Кай епде, хай заманда бопсын, бала тарбиес!не ерекше ман бершген гой. Эйткен!, бапа ата-анасыныц гана емес, упыс пен упттыщ ертец!, кепер тарихха аманат. «Тарбиед!-тарт!птщ хуны1, тарт!пт!-еддщ упы1» -деп Хадыщ ^аЬарманы, жа-зушы Бауыржан Момышулы айтхандай, урпах -санапы ем!рд!ц ец басты кеп!л!. Сол себепт! ба-лаларды барынша жан-жа^ты тарбиелеу -хогамышывдыщ ец езект! маседес!. Жас урпа^ты жан-жа^ты жет!дген, ахыш-парасапы, ер!с! би!к азамат ет!п тарбиелеу - хогам алдындагы борыш екенд!г!н умытпауымыз хажет. Казахстан Республикасы Конституциясыныц 27-бабына сайкес ба-лапар мемдекеттщ хоргауышда ардайым бапады1.
Республика судьяларыныц 1У-съез!нде Казахстан Республикасыныц Президент! Нурсултан Назарбаев: «Сот теред!г!н жузеге асыру сапасын арттыруга мамандандырылган соттарды одан ар! дамыту ыщпад етед!. Мумк!н, камелетке тодма-гандар !стер! жен!ндег! жане басхадай мамандан-дырышган соттар хуруды ойдастырган жен бодар» - деп атап етт! [1]. Соттарды мамандандыру камелетке тодмагандар !стер! жен!ндег! сот теред!г! садасына да хатысты бодуга ти!с, буган «Казахстандагы ювенапьды адшет» хапыхарапых жобасын !ске асыру ыхпад етт!. Мемдекет!м!зде ювенапьды соттарды хуру Казахстан Республикасыныц хухыхтых саясат тужырымдамасында да харастырыдган. Каз!рг! жагдайда Адматы жане Астана хапасында орныхтапды. Кандай бод-масын мшез-хупыщ™ багадау хашанда оны бедг!л! б!р нормамен садыгстаруды кездейд!, про-бдемадых мшез-хупыщ™ девиантты, хадыптан тыс деп атайды.
Камелетке тодмагандардыц девиантты м!нез-худых деген!м!з - адамныц психикапых саудых, хухых, мадениет немесе мораль нормадарына хатысты жаппы хабыдданган, не бодмаса уйга-рыиган нормапардан ауыгтхы1ган тер!с хыдыхтар жуйес!. Эдеуметт!к ауытхудыц жагымды жане жагымсыз сипаттары бодуы мумк!н. Буд кепте-ген багадау фактордарына байданысты, оны де-
виантодогия гыдымы зерттейд!. Юриспруденция кеп жагдайпарда ашых не жабых психопатодоги-яныц бодуын мецзейт!н психикапых саудых нор-мадарынан ауытхитын немесе хауымныц хухыхтых жане имандыдых нормапарын бузушы рет!нде девиантты мшез-хупыщ турапы кримино-догиядых угымга суйенет!н огаш м!незд!ц жагымсыз жагдайдарына назар аударады. Буд арада «ауытху» тек «норма» угымымен байданысты жане ез!н!ц бастапхы аныхтамасы бойынша норманы багадау тургысынан «хадыпты емес» де-генд! б!дд!ред!. Нормадар байданысы жане одан ауытху, одардыц бедгш! б!р б!рд!к шег!ндег! хара-ма хайшыдыгы, адеуметпк-хухыщтыщ ауыгтхуды ацг!ме бодып отырган бузыдган нормапардан, одардыц шыгу тег!нен, хогамдых ем!рдег! ред! мен орнынан белек ез бет!нше бедгшеу жане зерт-теу мумк!н емест!г!н керсетед!.
Кухыхтых девиация - ете хау!пт!, одарды ти!ст! аймахтарда жане бедг!л! б!р уахыт !ш!нде жасад-ган бардых ауытхудар жиынтынынан хадыптас-хан садыстырмады-бухарадых, тарихи-езгермед!, адеуметт!к-хухыхтых хогам хубыдысы рет!нде аныхтауга бодады. Кухыхтых гыиышныщ тар ма-гынасында хухых бузушыдых арекет!н б!дд!рет!н дединквентт! м!нез-худых угымы пайдаданыиа-ды, осыныц шег!нде камелетке тодмагандардыц ауыгтхы1ган арекеттер!н таддау хажет.
Камелетке тодмагандардыц девиантты м!нез-худхыныц «дастурд!» тур!не мынадай хогамга жат - маскунемд!к, алкоголизм, нашахордых, хумардых ойындарга бер!ду, жезекшед!к, бейп!-дауыздыщ, панасывдыщ, бахыиаусывдыщ, хацгыбас-тыщ жане хухых бузушыдых жасау сек!дд! ем!р садттарын жатхызуга бодады [3, 149 б.].
Жаппы, камелетке тодмагандардыц девиаци-яны тус!ну! езгермед!. Девиацияныц кейб!р нысан-дары, одар т!пт! буг!нг! кун! ден! сау жанг тар-тымды бодып санадмаса да, оны иеденуш!дерд!ц мундай ем!р садтына жане мшез-хупыщ стид!не хухыгы бары мойындадады.
Эткен гасырдыц 90-шы жыддарында крими-нодогтар камелетке тодмагандар арасындагы нашахордых, жезекшед!к тар!зд! жагымсыз кер!н!стерд! багадап, ад хайыр сурау мен хацгыба-стых сияхты хубыдыстарды б!р магынады турге бадап багадаган жох: хыдмыстых арекетпен ай-надыгсуды махсат етет!н жастардыц !р! хападар-
Ювеналдъщ зан,
ПЕЛ
га алеуметик-каушт! кешу! туралы п!к!рлер пай-да болды, сонымен б!рге турл! мадени формал-ды емес жастар б!рлест!г!не ену абест!к жане зацга кайшы болудан калды.
Соцгы уакытта балалардыц панасыздыгы мен караусыздык проблемасы улкен алацдаушылык тудыруда. Осы ортада нашакорлык, уыткумар-лык, маскунемд!к, жукпалы аурулар мен психи-калы^ бузылулар кец канат жайган. Бакылаусыз жане панасыз калган балалар кылмыстык арекет-ке белсенд! тартылуда. 0м!р суру децгей!нщ темендеу!, колайсыз отбасылар саныныц есу!, имандылык касиеттер!нщ жойылуы балаларды кеб!не кешеге «итерш», соныц натижес! согыстан кей!нг! уакыттагыдай панасыздыктыц есу!не акел!п сокты.
Казахстан Республикасы Президент!нщ «Жаца алемдег! жаца Казахстан» атты Казахстан хал-кына Жолдауында б!зд!ц !шк! жанг сырткы саяса-тымыздыц 30 басты багыттары аныкталады. Жиырма жет!нш! багытка сайкес азаматтардыц кукыктары мен бостандыктарын коргайтын парменд! жуйе уш!н «ез назарымызды камелетке толмагандар арасындагы кылмыстыц есу! проб-лемасына аударып, муны кем!ту шараларын кол-дану м!ндет» екенд!г! баса айтылады [2, 16 б.]. Кукык бузушылыктыц улкен пайызын 15-тен 18 жаска дей!нг! камелетке толмагандар жасайды. Жас урпактыц кеп бел!г! кулдырап, ем!р суруд! бастамай турып, ез!н когамда лайыкты орын алу мумкшдтнен айыруы алацдаушылык тудырады.
Сонымен катар, арб!р жасалган кукык бузушылыктыц соцында накты камелетке толмаган адам тур, оны калыптастыру алеуметт!к-психо-логиялык табигаты бар криминогенд!к факторлар-дыц тутастай кешенд! арекет! болып табылады. Камелетке толмагандардыц жеткш!кс!з коргалуы, жеке тулганы имандылык-кукыктык алеуметтеу-д!ц дастурл! институттар кызмет!нщ нашарлауы, елдег! мадениеттщ жалпы дагдарысы ахуалында жастардыц субмадениет!нщ кулдырауы - кылмы-стыц есу!н ынталандыратын факторлар болып табылады. Камелетке толмаган девиантты жеке тулганыц тарт!пт! курбыларынан айырмашылыгы оныц бузылган имандылык жане кукыктык каты-настармен сипатталатын ортасы мен кызмет!нщ болуы:
- камелетке толмагандардыц тулгасы жетк!л!кт! каркыны бар кукыкка карсы жане мо-ральга жат арекеттер жагдайында калыптасады;
- тарбие беру процесшде оцтайлы асер етет!н кездерд!ц: мыкты оку жане ецбек ужымдарыныц, когамдык уйымдардыц жане т.б. болмауы:
- тулганы кандай болса сондай турде кабыл-дайтын, кезкарасы мен м!нез-кулкы жен!нен уксас адамдар шецбер!мен гана туйыкталуы;
- жанжалга жакындыгы, когамга карсы !с-аре-кетке мемлекетт!к жане когамдык тер!с багага
дагдылануы, жетк!л!кт! бер!к коргану механизм-дер!н калыптастыру: ыктимал немесе накты кылмыстык жане баскадай алеуметпк жауапкерш!л!к алдындагы кау!птену, корку, уят сез!мшщ темендеу!;
- тулганыц б!рт!ндеп криминалдануы, кылмыс жасау жагдайындагы белсенд!л!г! жане, адетте, жетк!л!кс!з нег!зделген сылтаумен кылмыс жа-сауы.
Камелетке толмаган девианттар тулгасын мынадай топка белу орынды болмак:
- кылмыс жасаган тулгалар (ец криминогенд! санат);
- кылмыс жасауды кутуге болатын тулгалар;
- когамга карсы мшез-кулыкка ие тулгалар, мысалы «киын» камелетке толмагандар;
- к!нал! (агрессивт!, биморальды, ацгал, сын-шыл емес) арандатушы м!нез-кулыкты кылмыс-тан зардап шеккендер.
Камелетке толмагандар кылмысыныц нег!зг! ерекшел!ктер!н былайша белуге болады:
- жасырын калуыныц жогарылыгы. Аныктау-дыц нашарлыгы, камелетке толмагандар жаса-ган кылмысты т!ркеудег! кемш!л!ктерд!ц натиже-с!нде осы кылмыстыц накты децгей! ресми керсе-тшген статистикадан 3-4 есе жогары;
- камелетке толмагандар мен улкен жастагы топтар кылмыстылыгыныц езара байланысты-лыгы. Ересек топтагылардыц кылмысы кешег! камелетке толмагандар есеб!нен толыгады;
- топтык кылмыстыц есу!. Жастардыц топтык кылмысыныц улес! улкендер кылмысыныц ата-лган керсетк!ш!нен шамамен 1,5-5 есе жогары. Сол себепт! жастардыц топтасып жасаган кукыкка карсы арекет!н!ц натижес!нде болатын жагымсыз жагдайлардыц когам уш!н зардабы, ересек жалгыз кылмыскерд!ц арекет!не караганда мацыздырак;
- жогары албырттык, каталдык жане кылмыстыц жагдайлыгы (ситуативт!л!г!). Формалды емес б!рлест!ктерге жец!л жиналу, топтасып карым-катынас жасауга адеттену, дау-дамайлы жагдайларга ауест!к, ез!н-ез! керсетуге бей!мд!л!к, ерекше жане айрыкша болуга умтылу, идеялык, имандылык жане кукыктык сен!мн!ц тураксыз-дыгы белг!л! б!р ерекше киын жагдайларда каме-летке толмагандардыц шебер арандатылган когамга карсы арекеттер!н!ц кау!пт!л!г!н аз уакыт !ш!нде кеп есе арттуга каб!летт!;
- кылмыстыц осы тур!н!ц маселес!не когам-дык кезкарастыц б!ркелк! емест!г!. Кейде оныц себептер!н жас ерекшел!г!, отбасындагы тарбие-леу олкылыктары мен жагдайлары сиякты кара-пайым тус!нд!ру тенденциясыныц пайда болган-дыгын керуге болады.
Камелетке толмаган кылмыскерлерд! топка белгенде мынадай турлерд! ажыратуга болады [4]:
- кездейсок тип - тулганыц жалпы алеуметт!к-
оцтайлы багытта б!р!нш! рет кылмыс жасаган, бурынгы имандылык м!нез-кулыкпен сипаттала-тын, ез арекет!н!ц кукыкка карсы екен!н сез!нет!н жане ек!нет!н камелетке толмагандар;
- жагдайлык (ситуациялык) тип - туракты когамга карсы багдары жок; кылмысты сырткы колайсыз жагдайдыц ыкпалымен жасаган каме-летке толмагандар;
- тураксыз тип - б!р!нш! рет кылмыс жасаган, б!рак бурында артурл! кукык бузушылыктар мен имандылыкка жат арекеттер жасаган камелетке толмагандар. Бул жец!лтект!к немесе топтыц кысымына карсы тура алмаудан болады;
- ызалы тип - сенд!ру жане мажбурлеу шара-ларыныц колдануына карамастан б!рнеше марте кылмыс жасаган камелетке толмагандар.
Кез-келген кубылыс коршаган ортадан тыс ез-ез!нен пайда болмайды, кер!с!нше накты фактор-лар мен жагдайларга байланысты туындайды. Камелетке толмагандардыц девиациясы саяси, алеуметт!к-демографиялык, имандылык-психоло-гиялык жане кукыктык табигаты бар объективт! жане субъективт! факторлардыц тутастай ке-шенд! арекет!н!ц натижес! болып табылады.
Буг!нде камелетке толмагандардыц девиаци-ясына себеп болатын объективтг элеуметтЫ-цуцыцтыц детерминантына б!р!нш! кезекте мыналарды жаткызуга болады:
- материалдык иг!л!ктерд! рухани байлык пен имандылык кундылыктарына карсы койып, ма-териалдыктыц руханидан басым болуы;
- кажеттш!ктер (кундылыктар, умтылыстар) мен оны канагаттандыру мумк!нд!ктер!н!ц ара-сындагы карама-кайшылыктар, ягни алеуметт!к тецс!зд!к;
- кызмет, м!нез-кулык, арекеттерд! багалауда имандылык нормаларыныц объективт! кажетт!л!г! мен олардыц когамда сураныс таппауы арасын-дагы карама-кайшылыктар;
- кукык нормалары, сондай-ак мораль норма-ларыныц мазмуны мен !ске асуындагы карама-кайшылыктар.
Каз!р кандай жолмен болсын байлыкка умты-лу когам тарапынан талкыга туспейт!н болды. Бул алдымен, тулганыц ец басты ар! амбебап сана-ты байлык пен акша болып табылатын, бар! са-тылып, сатып алынатын, «жабайы» нарык тудыр-ган кундылыктарга бей!мделген, реформа кез!н-де ес!п, оган дей!нг! «ужымдык» имандылык кундылыктарын кабылдау таж!рибес! жок жас урпакка, соныц !ш!нде камелетке толмагандарга катысты. Дастурл! алеуметт!к институттардыц, байланыс пен курылымдардыц бузылуы немесе айтарлыктай алс!реу!, олардыц ез бакылау кыз-меттер!н жогалтуына байланысты адамдардыц жатсынуы, адет-гурыптыц кулдырауына жол бершд!. Адам куатыныц, оныц ойлау саласындагы жане кызмет турлер!ндег! ерк!нд!г! пайда болды.
Бул езгерктердщ болуына бурынгы жуйенщ та-рауы, жаца кундылык жуйес бар жаца мемле-кеттшж куруга деген талпыныс эсер етл. Б1рак, жацаныц калыптасуы кашанда, соныц шшде мем-лекет пен кукык саласында да, берекес1здш пен былыктыц есуше экелед! «Ойга сыймайтын кар-сылык, кыцырлык, селкостык, когам мушелершщ басым белтнщ реформаторлык умтылыстары-на немкурайлылык есю тэртшп коргаушылар ушш каншалыкты каушт болса, болашак кукык ушш куресте есю кукыкты жактаушылардыц кате багасы жэне когамдык ем1рдщ одан эр1 да-муына тарихи калыптаскан катынастардыц ыкпа-лы реформаторларга соншалыкты каушт болып табылады».
Буган коса жеке тулга ушш жаца болып та-былатын нарык тудырган еркш кэсшкерлш кызмет катынасына кешу жагдайы б1ркатар мэсе-лелердщ пайда болуына экелед1 Олар нарык жаг-дайыныц калыптасуымен жэне бурын болганда-рга белгЫ б1р дэрежеде карама-кайшы болып табылатын жаца талаптар мен сапаныц дамуы-мен байланысты. Бул - бэсекеге кабшеттшж, тацдау механизмш жецуге эз1рлш, кэсшкойлык, эрб1р адамныц езшщ жеке id болып табылатын оныц рухани дамуына аса назар аудармай, тулга туралы жаца угым калыптастыру. Этпел1 кезец-де кукыктык идеология мен кепшшш адамдар-дыц езгерген шындыктагы кукыктык психологи-ясы арасында ттстж болмаган жагдайда кукык субъектшершщ когамныц элеуметпк-психологи-ялык бетмделмеуш терецдететш керегар мшез-кулкы кершю табады.
Саяси, экономикалык жэне элеуметпк салада болган езгерютер, б1здщ ем1р1м1здеп рухани-иман-дылык киындыктар кэмелетке толмагандар ауыт-куыныц субъективт! элеуметпк-кукьщтык детер-минанттардыц кешетн тудырды.
Элеуметлк-психологиялык детерминанттар жогары тэуекелд! факторлармен катар журед1, себеб! каз1рп ем1рдщ каркыны олардыц жаца сан-дарын тудырып, кэмелетке толмагандардыц де-виантты мшез-кулкыныц (биморальды, биэлеу-метпк, элеуметке карсы) тарауына ыкпал етед! Олардыц шшде темендегшерд1 ажыратады:
- жаппай отбасылык колайсыздык;
- отбасынан тыс жакын турмыстык ортаныц кер1 ыкпалы (формальды емес топтар мен бай-ланыстар);
- мектеп жэне бастауыш кэсштш бШм жуйесшщ дагдарысы;
- когамда ттсп кукыктык тэрбиенщ болмауы;
- кэмелетке толмагандардыц узак уакыт жумыссыз болуы;
- тургылыкты жер1 бойынша кэмелетке толмагандар демалысыныц уйымдастырылмауы;
- мемлекеттш жэне когамдык уйымдар, кукык коргау органдары тарапынан (соныц шшде
Ювеналдыщ зац
П5П
одардыц хызмет!ндег! артурд! кемш!д!ктер мен ж!бер!дген хатедерд!ц бодуы) адеуметт!к бахы-даудыц адс!реу! (бададар мен жетк!ншектерд!ц м!нез-хулхындагы ауыгтхы1ган формасына, одар-ды азайту махсатында хогамныц ыхпад ету хурапдары мен ад!стер!н!ц жиынтыгы);
- ес!п кеде жатхан адеуметт!к мадени дагда-рыстыц натижес! рет!нде камелетке тодмаган адамга бухарадых мадениетт!ц адеуметтенбеуш!л!к асер!;
- хогамдагы турд! формадагы девиантты м!нез-хулыхтыц удайы есу!: маскунемд!к, наша-хордых, уытхумардых, адеуметт!к паразитизм, жыныстых демораддых;
- стресст!к жане дауды жагдайдардыц (макро жане микро децгейде) курт есу!не асер етет!н тургышдардыц гетерохоргаушышыЕыныщ есу!мен, кеш!-хон, урбанизация, экономикадых, удттых жане этникадых маседедермен байданысты жа-Ьандых адеуметт!к урд!стер.
Камелетке тодмагандардыц едау!р бед!г! зац-сыз бизнеске тартыдды. Шын ман!нде хухых бузушыдыхтыц адеуметт!к аддын аду жуйес! та-рап, камелетке тодмагандар хухыгын хоргау жен!ндег! комиссияныц жумысы нашар уйымда-стырыдды. Эм!рд! бастамай жатып ездер!н хогамдагы дайыхты орын аду бодашагын жогадт-хан жас урпахтыщ едау!р бед!г!н!ц хупдырауы апац-даушыдых тударадыь Камелетке тодмагандар хыимыгсышыщ аддын аду жане сауыхтыру мацыз-ды маседеге жатады, себеб! камелетке тодмагандар жане мектеп охушыиары1 артурд! хухых бузушыдых пен хыдмыс уш!н жугымды ортасы-на айнадды. Егер 90-шы жыидардыщ басына дей!н одардыц хатарына отбасыдых, мектеп, ецбек тарбиес!, жетк!ншектерд!ц криминадизациясына ыхпад етет!н демадыс уахытын уйымдастыру-дагы б!рхатар кемш!д!ктер жатхызыдса, хаз!рг! уахытта отбасындагы берекес!зд!ктер, мектеп-те б!д!м беруд!ц дагдарысы, узах уахытха созыд-ган жумыссыздых, турмыстагы ходайсыздыхтар жане одардыц демадасын дурыс уйымдастырмау маседедер! аса адацдаушыдых тудырады.
Эм!р сапасыныц темендеу!, ертецг! кунге сен!мс!зд!к, бададардыц дамуына ходайды жаг-дайды хамтамасыз етуге адс!зд!г!, одардыц де-мадысы мен бос уахытын уйымдастыра адмау -осыныц бардыгы отбасындагы берекес!зд!кт! те-рецдет!п, бададарга ауыр асер етед!. Отбасындагы берекес!зд!к хацгыбастыхпен, хайыр сурау-мен, усах урдыхпен айнадысып, унем! спиртт!к !ш!мд!ктер !шет!н, уытты жане ес!ртк! заттарды ходданатын хараусыз бададар саныныц есу!не ыхпад жасайды. Мундай бададар кеб!не сексу-адды зордых хурбаны бодып, хухыхха харсы аре-кетке жи! тартыдады.
Жетк!ншектер кеб!не урдых, тонау, харуды ша-буыд сияхты муд!кт!к хыдмыстар жасайды, кей-
де ем!р мен денсаудыхха харсы, хогамдых хау!п-с!зд!кке харсы хыдмыстарга барады. Камелетке тодмагандар арасында нег!з!нен ересектерге тан мынадай хыимыгс турдер! кеб!рек тарауда: хару мен ес!ртк! затты сату, сутенерд!к, харуды шабу-ыл, азаматтардыц ем!р! мен денсауды^ына ход сугу, компьютерд!к хыдмыстар, урданган затты сату, ез ортасында рэкет жасау.
Камелетке тодмагандар объективт! себептер-ге орай хогамдых жасампаздых процес!не тодых енг!з!дмеген, сод себепт! хогамдагы харама-хай-шыиыщтар одардыц хоршаган ортасы архыды жа-нама асер етед!. Камелетке тодмагандарга ай-нададагыдар артурд! нысанда, мысады отбасындагы берекес!зд!ктер, демадыс садасы жане бос уахыт архыды ыхпад етед!. Эдеуметтену про-цес!н!ц бузыиуы камелетке тодмагандардыц жеке хасиет! мен жаппы дуниетанымыныц хадыптасу-ын хиындатады. Б!зд!ц хогамдагы бададар мен жетк!ншектерд!ц адеуметтену процес!ндег! ауыт-худар тарбие беру сат!нен бастадады, ягни тудга-ныц хундыдыхтар мен жеке хасиеттер жуйес!н хадыптастыру процес! танымдыхха удасады. Тудгага адем, адамдар, хогам жане басхадай б!д!м агысы ыхпад етед!. Б!рах, арб!р жетк!ншек осы мад!меттерд!ц !ш!нен хунд^гпыхтардыц хан-дай да б!р жуйедер! мен мораддых ережедер!н тацдап адып, ез бет!нше одарга хатысты эмоцио-наддых, хундыдых хатынастарды хадыптасты-руга хабгпетт! емес. Маскунемд!к секшд!, камелетке тодмагандардыц нашахордыгы да психикапых эксперименттеумен, жаца, адеттен тыс сез!м жане кец!д-куйд! !здеумен байданысты. Нашахордых денсаудыхха зиян кедт!румен хоса жетк!ншект! криминадды субмадениетке тарта-тындыгын б!пд!ред!, онда од аддымен ес!ртк! затты сатып адып, одан кей!н ез! аса ауыр хыдмыс жасай бастайды. Дар!гер-наркодогтардыц байхауы бойынша, б!р!нш! рет ес!ртк!н!ц дам!н та-тып керген жастардыц уштен ек! бед!г! оган ауес-тенуден, тиым садынганныц «аргы жагында» не бар екенд!г!н б!дг!с! кедгенд!ктен барады. Кейде адгашхы дозаны темек! немесе сусын рет!нде аддап таттырады. Сонымен хоса мунда ересектерге ед!ктеу жане топтыц ыхпадымен байданысты топтых хубыдыстар бодып табыдады. На-шахордардыц 90 пайызга жуыгы ес!ртк! заттар-
тартуд^1 бедггп! б!р жерге жинадган хурдас-тарыныц арасында бастайды.
Камедетке тодмагандар мен жетк!ншектерд!ц маскунемд!г! мен нашахордыгына отбасыдых психология тургысынан отбас^гпых дагдарыстыц ец соцгы формасы рет!нде харауга бодад^1. Т!пт!, егер одардыц бастадуыныц адгышарты отбасы-ныц ерекшед!ктер! емес, жас ерекшед!ктер!мен байданысты кад!мг! камелетке тодмагандых ауест!к бодса да, аныхтадган факт!н! отбасы мушедер! артурд! хабыддап, пайдаданатын бола-
ды. Кейшп жылдары жас адамдардыц криминал-дык арекетшщ туртюш едау1р езгердк себепс1з катыгездшпен жасалган топтык кылмыстардыц саны есп, сондай-ак агзаныц физиологиялык ем1р суруш камтамасыз ететш биологиялыкка жат-кызылган кедейшшш пен кайыршылыктан туган себептер пайда болады, булар кебше кылмыс-тык ютер материалдарынан кержд! Жеткшшек-тер кебше отбасын, шшер1 мен карындастарын, туракты жалакысы жок ата-аналарын немесе жумыссыз, кеп жагдайда маскунем аке-шеше-лерш асырау ушш кылмыс жасайды.
Я.И. Гилинскийдщ птр1 бойынша девианттык-тыц децгейше, курлымына, динамикасына жане оныц турл1 кершгстерше (кылмыстылыгына, наша-корлыкка, маскунемдшке жане т.б.) асер ететш ма-цызды интегративт «девиантногендш» факторлар-дыц б1р! болып адамдардыц суранысы жане оны канагаттандыру мумюндтнщ арасындагы карама-кайшылыктары табылады. Соцгысы алдымен жеке тулганыц алеуметпк-экономикалык марте-бесше, оныц когамдагы алеуметпк курылымдагы орынына байланысты. Ал бул мартебе мен орын едау1р дарежеде (ец болмаганда ем1ршщ бастапкы кезещнде) когамдагы ата-аналык отбасыныц мартебеш мен орнына байланысты [4,37 б.].
Осылайша каз1рп камелетке толмагандардыц
дурыс мшез-кулкын бузатын айтарлыктай мацыз-ды фактор дастурл1 отбасылык катынастардыц дагдарысы болып табылады. Отбасы бугшде эко-номикалык реформалардыц алеуметш курбаны болуда. Жыл еткен сайын ттст децгейде бала-ларын тарбиелеп, багып-кагуга шамасы жет-пейтш отбасылардыц саны артып келед!
Камелетке толмагандар кылмысыныц масе-леш ардайым кепшшштщ назарын аудартып, осы каушт кылмыстыц алдын алу шараларын жане куресу жолдарын 1здеспруге барлык алем кауым-дастыгыныц алацдатушылыгын тугызады. Жас урпак алеуметпк дамудыц табиги коры болып та-былатындыктан жогарыдагы тужырым толык непзд1, ал камелетке толмаганныц кылмыстык зацды бузуы тек тарбие берудеп кемшшштерд1 керсетш кана коймай, едау1р даражеде жалпы кылмыстыц болжану сипаты ретшде байкалады. Б1здщ мемлекеттщ когамдык ем1ршщ барлык са-ласын реформалау жагдайында билш пен баска-ру органдары алдында турган ец мацызды масе-лелердщ б1р! жас урпакты тарбиелеу, балалар ба-кылаусыздыгы мен камелетке толмагандардыц арасындагы кылмыспен куресуде ттмд1 шаралар кабылдау. Б1з болашак урпак алдындагы жогары жауапкершшкп сезшумз керек, ал болашак урпак - ол бугшп камелетке толмагандар.
Колданышган адебиеттер Ti3iMi
1. Доверие к суду - гарантия реформ. Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на IV съезде судей Республики Казахстан // Казахстанская правда. - 2005. - 4 июня.
2. Концепция правовой политики РК: Указ Президента РК от 20.09.2002. // Казахстанская правда. - 2002. - 3 октября.
3. Бутько О.В. Правовой статус ребенка: теоретико-правовой анализ. Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Краснодар. 2004. - 25 с.
4. Мельникова Э.Б. Ювенальная юстиция: Проблемы уголовного права, уголовного процесса и криминологии. - М., 2001. - 272 с.
Автор мацаласында кэмелетке толмагандар цылмысыныц субъективтт жагыныц саралау-дагы мацызын царастырган.
В данной статье рассматриваются понятие цели и мотива как признаков субъективной стороны состава преступления, а также подробно раскрывается значение умысла как обязательного признака субъективной стороны при анализе состава преступления и квалификации совершенного преступного деяния.
This article is devoted to the premeditated intent in criminal law and its importance and role of direct analysis. And types of premeditated intent. Premeditated intent takes significant role in analyzing crime and criminal punishment. The significance and the importance, analyzing ways of sudden intent and premeditated intent are defined in both theory and practice.
