CC BY
36Орсаева Раиса Ануарцызы,
С. Аманжолов атындагы Шыгыс Цазащстан Мемлекетт1к университет7 щылмыстыщ щущыщ жэне щылмыстыщ гс журггзу кафедрасыныц доцентг, зац гылымдарыныц кандидаты
кэмелетке толмагандардьщ
топтьщ цылмыстьщ к;¥к;ьщ
б¥зушыльщтарыньщ ерекшел1ктер1
Казакстан Республикасы Президент Н.Э.Назарбаевтыц Казакстан халкына Жолда-уыныц кайсысын алып карасак та, олардьщ барлыгы дерлiк халыктыц жагдайын жаксартуга, элеуметтiк, экономикалык салалар мен жас ^рпактыц болашагына арналганын кeремiз. «Жаца элемдегi жаца Казакстан» атты Казакстан халкына Жолдауында (2007) бiздщ жэне сырткы саясатымыздыц 30 басты багыттары аныкталып, сараланганы белгiлi. Елбасы «ез назарымызды кэмелетке толмагандар арасындагы цылмыстыц ecyi проблемасына аударып, м^ны кемiту шараларын колдану мшдет» екенш баса керсеткен болатын [2].
Елбасыныц одан кейiнгi «Казахстан жолы - 2050: Бiр максат, бiр мYДде, бiр болашак» (17.01.2014) жэне «Н^рлы жол - болашакка бастар жол» (11.11.2014), «Казакстан жаца жаhандык накты ахуалда: eсiм, реформалар, даму» (30.11.2015) атты Казахстан халкына Жолдаулары да Казакстан болашагын ерге жетелейтiн жас ерендер болашагын байланысты iстелер iстердi саралаган Жолдаулар [3]. Талпынган жастар Yшiн iстелiп жаткан, iстелетiн, кезепн кYткен ютердщ барлыгы eресi кец елiмiздiц канатын кецге жая алатындыгын керсетсе керек.
Казiргi кезде эртYрлi багдарламалардыц децгешнде бiлiмiн баска елде жетiлдiрiп жаткан жастарымыз каншама, десещзш1 Б^л-эрине, кещлге куаныш ^ялататын жайт. Десек те, кещлге юрбщ тYсiретiн жайттардан да кенде емеспiз. Ол - ат тебелвдей аз гана жастарымыздыц агат басып, когамга жат эрекеттерге барып, eзiне гана емес, езгеге де ез зиянын тилзуь
Калай десек те, олар да когамныц белдi бiр мYшесi болгандыктан, шеттете алмайтынымыз анык. Сондыктан, оларды тYсiну Yшiн кейде
олардыц орнына eзiмiздi койып кeргенiмiз де жен сиякты болып кeрiнедi, б^л эрине, мYмкiн емес. Содан болар тагы да, бiз галымдар зерттеулерiне, олардыц накты т^жырымдары мен пiкiрлерiне жYгiнемiз, жYгiнiп кана поймай, ез пiкiрiмiздi де, досуга ниеттенемiз.
Жалпы кэмелетпк жаска толмаган балалар кылмыстык к¥кык б^зушылыгыныц жагдайын, салалыгын тYсiну Yшiн ец алдымен олардыц жас шамасын аныктау басты орын алады. Ягни жеткiншектер кылмыстык к¥кык б^зушылыгыныц тYсiнiгi жас мeлшерiмен тыгыз байланысты (14-тен 18 жаска дейiнгiлер). Осы орайда жасы толмагандар кылмыстык к¥кык б^зушылыгыныц eсуiне 10-13 жастагы жасeспiрiмдер де к¥кык б^зушылыгымен ез Yлесiн косып отырганын айта кетсек артык емес.
Жогарыда айтып кеткенiмiздей, жасы толмагандар кылмыстык к¥кык б^зушы-лыктары туралы тYсiнiк 14 пен 18 жас аралыгындагылардыц жас тобымен тыгыз байланысты. Осы жас аралыгындагы (14-18) жасeспiрiмдер кылмыстык к¥кык б^зушы-лыктарыныц есуше эсер етушiлiк - 10-13 жас аралыгындагы жасeспiрiмдер тарапынан орын алып отырганын eмiрлiк тэжрибе дэлелдеп отыр. Сондыктан да, б^л мэселенi к¥кык б^зушылык, кылмыстык к¥кык б^зушылыкпен кYрес шараларын ^йымдастырган кезде есепке алып отырган абзал.
Казахстан Республикасыныц белгш криминолог-галымдары (Э.С. Жекебаев, Е.1. Кайыржанов) назарынан кэмелетке жасы толмагандардыц колымен iске аскан кылмыстарга коса, олардыц топ болып катысуымен iске аскан кылмыстык эрекеттерi де тыс калмаганын олардыц гылыми зерттеу ж^мыстары дэлелдегендей.
Казахстан Республикасыньщ Кылмыстык кодексшщ 27 бабына сэйкес, екi немесе одан да кеп адамдардыц касакана кылмыстык к¥кык б¥зушылык жасауга касакана бiрлесе катысуы кылмыстык к¥кык б¥зушылыкка сыбайлас катысу деп танылады [1].
Кылмыстык к¥кык теоретиктерi соттык тэжрибеге Yн ката отырып, кылмыска катысу формалары, кылмыска катысушылардыц тYрлерi оларга жYктелетiн кылмыстык жауаптылык, кылмыска катыскан Yшiн жаза тагайындау кагидаларын терец зерттеп, м^кият кецш аударуда.
Профессор в.С. Жекебаевтыц пшршше, кылмыстык топты криминологиялык т^ргыдан карасак, «ол кылмыс iстеу мен баска да кылмыстык к¥кык б^зушылыкка багытталып, ез к^рамындагы мYшелерiне керi эсерш тигiзуiмен сипатталатын кiшкене гана т^йык топ» [5] .
Одан эрi профессор в.С.Жекебаев кылмыстык топты белш алып керсетедi, ягни кылмыска катысушылар кылмыстык максат жагынан бiрiмен-бiрi байланысты болса да, олардыц эркайсысы кылмыска катысушылардыц кемегiнсiз-ак, кылмыстык нэтижеге жете алды. Ондай топта «кету», «бас тарту», «кате» сиякты ^гымдарды сезiну ете темен децгейде болгандыктан, кылмыска катысушылардыц кайсысы болса да зиянын тигiзбей, кылмыстык топтыц кызметш токтата алмайды. Б^ндай топтардагы мYшелердiц бiр-бiрiмен карым-катынасы т^рактылыгымен ерекшеленбецщ, сондыктан кылмыстык топ кылмыстык нэтижеге жеткен соц тарап кетедi. «Бастаушы» болып кылмыска катысушылардыц бiрi кездейсок т^лга болгандыктан, социологияда оны ситуациялык лидер [4] деп атайды.
Кептеген тэжiрибе керсеткендей, кэмелетке жасы толмагандардыц кылмыстык к¥кык б^зушылыгы Yнемi топтык сипат алатындыгы белгiлi. Олардыц жастары арасындагы айырмашылык, психологиялык жэне баска да жеке бастарыныц ерекшелiктерi бiрiккен топтыц кимылын, iс-эрекетiн керсетедi.
Топтык сипат алатын жасы толмагандардыц кылмыстык тобыныц алган багыты-пайдакYнемдiк, бас пайдасын ойлаушылык екенi айтпаса да тYсiнiктi. Содан болар, бас пайдасын кездегендштен, олар когамга карсы жат эрекетп кездеп, ездерiне гана пайдалы, талап-тiлектерiн канагаттандыра алатын ^рлык, тонау, каракшылык сиякты кылмыстыц ауыр тYрлерiне барады.
Жалпы, кылмыстык топтыц к¥рылуы жай
к¥рылудан басталып, кYрделi к¥рылыммен аякталады. Жай к¥рылым-кездейсок кездес-кендерден к¥рылып, кездейсоктык сипат алса, кYрделi к¥рылым - алдын ала келюшген, ^йымдаскан топ болуы мYмкiн.
Сондыктан да, олардыц кылмыстык кызмет нэтижелi болып, кылмыстык топтыц ютеген эрбiр кылмысынан кейiн когамдык кауш кYшейе тYсерi айдан анык.
Кылмыстык топтыц кез келген мYшесi ютеген кылмысынан кешн езiне-езi сенiмi артып, келiсiп жасалатын кылмыска нык сешммен баратындыктан, олар кебiнесе, ауыр кылмыс ютеуге ниеттенедi. Соныц нэтижесiнде олардыц кылмыстык «тэжрибесЬ» тез жетiлiп, ютелген эрекеттерi аркылы тигiзер зияннын ешре тYседi.
Кэмелетке жасы толмагандардыц кылмыстык тобы бiрнеше адамнан к¥радатындыктан, 2-3 адамнан к¥ралган топ аз топ, 4 немесе одан да кеп адамнан к¥радса, орташа топ деуге болады. Аралас топка атынан кершш т^ргандай, жас жагынан ересектер адамдар да кiруi мYмкiн.
Мэселен, 2012 жылы Шыгыс Казакстан облысы бойынша кэмелетке толмагандар колымен жасалган кылмыстык к¥кык б^зушылык 576 рет орын алса, соныц 196-ы Эскемен каласына тиесiлi екенiн керсеттi. 2013 жылы б^л керсеткiш 702-ге жеткендiгiмен алацдатып, Эскемен каласы бойынша 185 кылмыстык к¥кык б^зушылыктыц орын алганын дэлеледедь Осы кылмыстык к¥кык б^зушылыктардыц шшде 35 кылмыстык эрекеттiц кэмелетке толмагандардыц 2-3-тен бiрiгiп, топ болып кылмыстык к¥кык б^зушылыкка барганын паш етп. 2015 жылгы керсеткiш кэмелетке толмагандардыц топ болып жасаган кылмыстык к¥кык б^зушылыгына коса, ересектердiц жас жеткiншектердi «кылмыс к¥ралы» ретiнде пайдалануымен де ерекшеленгенш айтпаска болмайды.
Жалпы ею немесе оданда да кеп жасы толмагандардыц катысуымен жасалатын кылмыстык к¥кык б^зушылыктар Yнемi когамга жогары кауш тецщретш белгiлi. Топ к¥рамындагылардыц бiрiне-бiрi колдау керсету> кылмыс жасауга тез шешiм кабылдауын ныгайтып, кYш пен мYмкiндiктерiн кYшейте тYседi. Б^л - зацмен коргалатын кез келген нэрсеге Yлкен зиян келтiру кауiпiн тугызады.
Топка бiрiккен жасы толмагандарга кебшесе, т^раксыздык басым, десек те, олар аз уакыт болса да, к¥рамын сактап, «уыстарына» тYCкендердi жiбермеудiц амалын карастырады, тек нэтижеге жеткенде гана тарап кетуi мYмкiн. Дегенмен де, олардыц iшiнде ^зак уакыт бойы «кызметiн»
жалгастыра беретш т^рактылары да кездесед1
Ресейлiк галым Н.И.Гуковская жасы толмагандар кылмысыныц себептерш ашуга ниеттенген ецбегшде топтыц кылмыстыц жасвспiрiмдердiц вмiрiнде Yлкен орын алганын айта кетiп, сотталган ересектердщ басым квпшшгшщ жасвспiрiм кезiнде кылмыстык топ ^¥рамында болганын ашып кврсеткен. Fалымньщ зерттеулерi кврсеткендей, 40% ересек кылмыска катысушылар 20 жаста немесе одан да жасы Yлкен болганын кврсеткен.
Н.И. Гуковская сонымен катар, тергеу органдары мен кэмелетке жасы толмагандар id жвнiндегi комиссияныц б^л багыттагы профилактикалык ж^мыстарыныц жеткшк-сiздiгiн айта келш, ол жеткшкшзд^щ ^нделш-т жасвспiрiмдердiц кылмыстык эрекетiмен дэлелденiп отыргандыгын баса кврсетiп, тагы да алацдатушылык бiлдiрдi.
Кылмыстык к¥кык гылымы жасы толмагандардыц кылмыстык топка тарту тэсшшщ кызметше баса назар аударып, аралас кылмыс к¥рамын шектеу, жаза мен жауапкершшкп жеке дараландыру мэселесiн кояды. Тек б^л жерде кылмыстык топтыц ерекшелштерш еске сактаган абзал.
Ересектердщ жасвспiрiмдердi вздерiнiц кылмыстык топ ^¥рамына тартуы квп болмаса да, кездесетш вмiр шындыгы. Соцгы кезде, 10-13 жас аралыгындагы жасвспiрiмдердiц топ ^рамына кiрiп, олардыц елiктеушiлiк танытуы, саныц квбейе тYсуi алацдатарлык нэрсе.
Кылмыстык топта жас ерекшелiктерiнiц Yлкен орын алатынын мэлiмдеген гылымдар (Н.С. Лейкина, М.М. Бабаев, Н.Ф. Кузнецов, Г.И. Шинкова, Г.М. Мудюгина, В.Н. Кудрявцев) б^л орайда ересектер ыкпалыныц зор екенш мэлiмдей келiп, алдын - алу шараларын карастыруды алдыга кояды.
Жасвспiрiмдерге ересек балалардыц ыкпалы зор екенш жогарыда айтып кеттiк. Ересектер топ К^рамын ^^рган 18 жастагылар - 33%, 19 жаста-гылар - 28% болган болса, олардыц вздерш 10-13 жасында дэл вздерi сиякты ересектер вз катарына косып, кылмыстык эрекетке пайдаланган екен [6].
Бiр квцiл аударарлык жайт, когамга жат кылмыстык эрекет жасаган балалардыц квпшшп окуга ынтасыныц жоктыгымен, немк^райлыгымен ерекшелiнген. Квбiсi мектепке бiр барып, бiр бармаса, ендi бiрiнiц мектептен кетiп калуы не болмаса барса да, вз-взiмен жекеше кYЙ кешуi аныкталган. Ал, когамдык пайдалы юпен айналысу деген
олардыц ойына юрш те шыкпаган.
Жалпы топтык кылмыстыц, адам вмiрiне болсын, когамга болсын кауiптiлiгiнiц зор екенi айтпаса да тYсiнiктi. Топтык кылмыстыц когамга кауштшп олардыц колымен iске аскан кылмыстыц сипатымен ерекшеленiп, Yш кврсеткiш непзшен багаланады, ол: кылмыстык топтыц ютеген кылмысыныц саны, кылмыстык топтыц вмiр CYPуiнiц ^зактыгы, топ к¥рамына юретш адамдар шаралардыц тиiмiлiгiне коса, нэтижесш кврсетсе керек.
Кылмыстык топтыц эрекетш зерттеген зерттеулер кылмыстык топтыц тек бiрден гана кылмыс жасап, одан кешн вз эрекетiн токтатканын кврсеткен.
Жалпы кылмыстык топтыц вмiр CYPуiнiц ^зактыгын зерттеп, зерделеген белгiлi галымдар (И.И. Карпец, С.С. Остроумов) 75% кылмыстык топ бiр-екi ^ннен вмiр CYрсе, 9 % топтыц ею айдан астам т^рактылыгын сактаганныц тiлге тиек еткен. Оган «Кыргызстандагы екi айдан астам вз кYшiн сактаган 21% топтыц кылмыстык эрекет дэлел болатынын» атап кврсеткен [8, 9].
Ресейлш галым Н.Н.Мидлер кылмыстык топтыц катыгездiк эрекет осы теракты топтармен жYзеге асатынын айта келiп, олардыц алдын алмаса, болашакта ересектер тобыныц санын толыктыратынын атап вткен [10].
Зац гылымдарыныц докторы, профессор Е.1. Кайыржановтыц шюршше, «кылмыстык топтыц к¥рамын аныктау барысында, 34% топтыц екi адамнан, 32% топ к¥рамы Yш адамды к¥раганы аныкталган. Ал, топ к¥рамына юрген 34% - 3 адам, 9% - 5 адам санын к¥рап, вз эсерлерш мацайындагыларга тигiзуiмен катар, кылмыстык топка жаца балаларды тартумен ерекшеленген» [7].
Зац гылымдарыныц докторы, профессор 0.С. Жекебаев топ к¥рамына кiрген кэмелетке жасы толмагандардыц жас мвлшерi эр жас вкiлдерiнен т^ратынын айкындап берген [6].
Сонымен кылмыстык топ к¥рамы ауыткушылык танытып, бiрде бiркелкi жас вкiлдерiн топтастырса, бiрде эр жастагы балалар аумагын камтып, взгертiп отыратындыгымен белгiлi болды.
Бiздiц зерттеулердiц дэлелдеп бергенiндей, квптеген жагдайлар жасы толмагандардыц кылмыстык тобы кездейсок к¥рылса, кейде т^раксыздыгымен ерекшеленедi. Кездейсок к¥рылган топтардыц когамга кауiптiлiгiнен гврi теракты кылмыстык топтыц айналасына кауштшп басым болгандыктан, ол олармен профилактикалык ж^мыстыц Yздiксiз жYргiзiлуiн
кажет етедь
Кездейсок к¥рылган топтар кебшесе, жасы толмагандардыц бос уакытыныц кепттнен курылып, «уакыт етюзушшер» курамын тольщтырган. Мундай топтар 10-15 адамныц курылып, ею жума, 6ip ай, кейде гана 2-3 ай «eMip сурген».
Топтык кылмыстылык ерекшелштершщ 6ipi-6ip кылмыс iстeгeннeн кeйiн басым кепшшпнщ eмip CYpуiн токтататындыгы. Сондыктан да, мундай топтардыц жай кылмыска катысулары формасында болатынын тагы да еске сала кеткен артык емес.
Белгш галым К.Бегалиев караусыз, кадагалаусыз калган балалар кылмысына токтала кeлiп, жеке жYpiп ютеген жасы толмаганныц эрекетшщ зардабынан, топ болып ютеген жасы толмагандар кылмысыныц зардабы басымырак болатынын дэлелдеген [4].
Жалпы кылмыстык топтыц максаты-кылмыстык топка бipiгiп, кылмыстык эрекет жасау.
Эмipлiк тэжipибe керсеткендей, кеп уакытка дeйiн турактылыгын сактаган кылмыстык топтар усталып, жазага тартылмаса, олар ездершщ жазаланбайтындыктарына сeнiмдiкпeн карап, сeнiмi ныгая тYсeтiндiктeн, уйымдаскан сипатка ие болады. Сeйтiп, олардыц iстeгeн кылмыстарыныц саны есе тYсiп, ауыр кылмыс жасауга ниeттeнeдi. Тураксыз топтарга тез тарап кету тэн болса, туракты топ керюшше, eздepiнiц кылмыстык топ лидepлepiмeн немесе оныц орынбасарымен баскарылып, олар ездершщ уйымдастырушы не болмаса кылмыска басшылык жасаушы peтiндe кepiнeдi.
Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодeксiнiц 28-бабы 3-тармагы бойынша, «кылмыстык кукык бузушылык жасауды уйымдастырган немесе оныц орындалуына басшылык еткен адам, сол сиякты кылмыстык топты курган не оган басшылык еткен адам уйымдастырушы деп танылады» [1].
Белгш криминолог-галым в.С.Жекебаевтыц гылыми тужырымы бойынша, кэмелетке жасы толмагандар кылмыстык топта лидерш тагайындамайды, ол топтыц есу, калыптасу кезещнде стихиялы тYpдe бeлiнiп шыгады. Ягни, лидер болу Yшiн бeлгiлi бip касиeттepiмeн epeкшeлeнуi кажет. Лидepлiккe кебшесе 20-22 жасар жастар алынып, олар ездершщ кылмыстык тэжрибесшщ бipшамалыFымeн, eмipгe кезкарасыныц eзгeшeлiгiмeн, шeшiмдiлiгiмeн, eжeттiлiгiмeн, белсендшпмен кезге тYсeдi [5]. Барлык тошаылар оныц идеяларына
баFынып, оныц айтканын iстeйтiндiктeн, лидер топтаFы тэpтiптi белгшеп, «жаза» мeлшepiн таFайындайды немесе жанжалды шeшeдi.
Сонымен катар, лидер топ арасыц^ы байланысты устап, жаца хабарлар болса KулаккаFыс жасап, Yнeмi топ, мYшeлepiнiц кецш-кYЙiн, езара карым-катынасын бакылап отырады. Десек те, лидердщ топка каншалыкты пайдалы eкeнi керше баст^аннан-ак, кылмыстык топ арасында «уюмет» Yшiн кYpeс басталып, ол жанжал, келюпеушшк туFызатындыктан, бул-кeбiнeсe ол топтыц ыдырауына алып кeлeдi. ТаFы бip айта кeтeтiн жайт, лидердщ баскару epeкшeлiгiнe жасы толмаFандаp тобыныц туpактылыFы кеп эсер eтeдi. Мэселец, топ басында бipбeткeй лидер туратын болса, топтыц уйымдасканын кepсeтeдi.
Кылмыстык топ арасында жанжалдыц болуы - болып туратын кубылыс. ОFан басты себеп-топ мYшeлepiнiц арасында тeндiктiц жокты^ынан болса керек.
КатаpдаFы мYшe бала ез пiкipiмeн санаспайтын лидepдiц Yнeмi берген буйpыFынан шаршауы мYмкiн, содан барып, наразылыктан жанжал шыFуы да ыктимал. Жанжал кейде бeлiскe тYCкeн зат Yшiн де болуы мYмкiн.
Кылмыстык топ мYшeлepiнiц лидер болFысы кeлуi немесе OFан жакындай тYсуi-эpтYpлi жанжалды шиeлeнiстipe тYсeдi.
Егер кылмыстык эрекет жемют болFан жаFдайда, бipтe-бipтe топ мYшeлepi ез peлдepiн белюедк бip тiкeлeй орындаушы болса, екшшю кылмыс объeктiсiн iздeйдi, Yшiншiсi урлаетан заттарды бeлeдi. Осылайша, олардыц арасыц^ы карым-катынас тек «жумыс» жeнiндe болып, непзш бipiккeн кылмыстык эрекет курайды.
Криминологиялык мацызFа ие болатын нэрсе-оларды топка белу. ОсыFан байланысты олардыц тYpлepiнe:
- кездейсок топтар;
- бузакылык баFыттаFы топтар;
- уйымдык дэpeжeсi жоFаpы уйымдаскан топтар жатады.
Булардыц iшiндeгi кауiптiсi-уйымдаскан топ болса, OFан eзiндiк кезкарас, тэpтiп нормасы калыптаскандар Fана кipeдi. Олардыц басты максаты-улкен пайда кeлтipeтiн бipнeшe кылмыс жасау. Бундай топтарда пайданы белу де, топ мушeлepiнiц алатын орнына карай улeстipiлeдi. Лидер тускeн пайданыц нeгiзгi белтн алатындыктан, ка^андары унсiз кeлiсугe мэжбYp болады.
Кылмыстык топтардыц мацызды элемент-тepiнiц бipi-кылмысты iздeу тэсiлi болFандык-
тан, дайындау эрекет косымша келюм мен кылмыстык топ к¥рудан, кылмыстык функцияны белуден, к¥ралдары дайындаудан, кажетп жабдыктарды алу мен барлап келу сиякты эрекеттерден тирады.
Кей кездерi жогарыда айтып кеткендей, кэмелетке жасы толмагандар кылмыстык к¥^ык б^зушылыктары стихиялы тYрде болуы да мYмкiн, сондыктан, бiрден т^танып, бiрден жYзеге асатындыктан, олар кылмыс орнын, iздерiн анда-санда гана жойып Yлгередi, кебiнесе, кылмыс ютеп, асыгыс кетiп отыратындыктан, ¥рланган заттарды кебiнде YЙдiц тебесiнде, к¥рылыс немесе салынып жаткан YЙлерде тыгатындыктардан, ол кылмыс ашылган кезде белгiлi болады.
Топтык кылмыстык кYннiц кай мезгшнде болсын бiрден ^йымдастырылып, бiрден эрекетке кешуi тацкаларлык нэрсе емес. Десек те, ешпендшк, катыгездiкпен iстелген топтык кылмыс кебшесе, кешкi мезгiлде болады. Жасы толмагандардыц топтык кылмысы орын алган жердi тексеру барысында табылатын шырынныц бос шынылары, тэттiнiц калдыктары соны айгактай тYседi. ¥рлык ютеуге барган жасы толмагандарга тэн белп ретiнде - олардыц ¥рлык ютеген жерiнде ыдыстарды сындыруын, тауарлар мен азык - тYлiктi шашуды айтсак та жеткiлiктi. Жас ерекшелiктерiне карай, олар ез талап-тшектерш канагаттандыру максатына ец багалы заттарды, ^ялы телефон, ноутбук сиякты тауарларды алып етуд бiрiншi кезекке кояды.
Оган коса соцгы кезде олардыц есiрткi шегуге эуестш де жиi кездесуде. Б^л - жасы толмагандардыц ересектерден кергенш iстеуге талпынуынан болуы да мYмкiн.
Кэмелетке жасы толмагандардыц тонау, каракшылык кезiнде аяусыздык танытып, зиян кел^рш, денеге жаракат салуы когамга тенер каушт кYшейте тYCкендей. Кептеген топтыц кылмыстык ниетi-ашу, кек, езiнiц мацайындагыларга «кYштi» ретiнде езiн керсету. Сейтш, езiн коршаган ортада танылып, езше назар аударту.
Бiз белгiлi галымдардыц бага жетпес к¥нды зерттеулерiн тiлге тиек ете отырып, топтык кылмыстык к¥кык б^зушылыкка катысушы кэмелетке жасы толмагандардыц кылмыстык ю-эрекетiн зерттеу аркылы, олардыц когамга жат каушт эрекетiн карастыра отырып, кездеген ниетi мен максатына токталып, сараладык.
Жалпы сэл кешн шегiнiп, 2015 жылдыц 1-шi кацтарынан колданыска енген Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодексшщ басты
жацалыктардыц бiрi - «кылмыстык к¥кык б^зушылык» институтыныц енгiзiлуi [11] болып табылатынын тiлге тиек етсек, артык болмаган болар ед1
Зацга сэйкес, кылмыстык к¥кык б^зушылыктыц екi тYрi: кылмыс пен кылмыстык терю кылыкка тирады. Жаца кылмыстык кодексте барлыгы 156 кылмыстык терю кылык енгiзiлген, оныц iшiне казiргi 47 экiмшiлiк к¥кык б¥зушылык кылмыстык терю кылыктар катарына жаткызылган. Б¥л кылмыстык терiс кылыктар катарына жаткызылган эюмшшк к¥кык б¥зушылыктардыц кебiсi жеке т¥лгага, кэмелетке толмагандардыц к¥кыктарына, когамдык тэртiпке кол с¥гатын жэне отбасы-т¥рмыстык саласындагы к¥кыкка карсы эрекеттер жэне т.б. табылады [11].
Кептеген мэлiметтер кэмелетке толмаган-дарды кей кездерi топ болып кылмыстык к¥кык б¥зушылык жасауга итермелейтiн ересектер ыкпалыныц да зор екенiн де керсетуде. Оныц айкын айгагы ретiнде Эскемен каласы Сол жагалау полиция белiмiне соцгы бiр айда тiркелген 10 кылмыстык к¥кык б¥зушылыктыц осы ересектердщ тiкелей ыкпалымен жYзеге аскандыгын тшге тиек етiп, айтуга болады.
Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодексшщ 2-тарауы «Отбасына жэне кэмелетке толмагандарга карсы кылмыстык к¥кык б¥зушылыктарга» арналып, 132-бабы кэмелетке толмаган адамды кылмыстык к¥кык б¥зушылыктар жасауга тарту Yшiн жауаптылык белгiлегенi белгiлi. Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодексшщ 132 - бабыныц 3-тармагы «... кYш колданып немесе ^ш оны колдану катерiн тендiрiп жасаган iс-эрекеттердi...», 4-тармагы «... кэмелетке толмаган адамды ауыр немесе аса ауыр кылмыс жасауга тартуга байланысты iс-эрекеттердi...» саралаган.
Бiздiц пiкiрiмiзше, 5-тармагында карастырылган «...он жылдан он бес жылга дейiнгi мерзiмге бас бостандыгынан айыруга жазалау» жецiл жаза сиякты, сондыктан, бас бостандыгынан айыру мерзiмiн «емiр бойына бас бостандыгынан айыруга» ауыстырса, д¥рыс болган болар едь Олай деуге басты себеп, Казакстан мемлекеп езiнiц жаркын болашагын бYгiнгi бала ертецгi жастармен байланыстырганын ескерсек, болашакта санасы таза, ойы т¥нык ¥рпактыц есi жетiлуi Yшiн оларды кылмыстык к¥кык б¥зушылыкка итермелейтiн, елшпретш, тура жолдан тайдырып, емiр тэлкегше ¥шырататын жат кылыкка жаны жакын адамдардан алшак ¥стау керек сиякты.
Болашакта жалпы кылмыстылыктыц санын толыктыратын осы жеткшшектер болатын болFандыктан, олардыц колымен iстeлгeн KOFамFа жат ю-эрекетке тойтарыс беру -баршаныц iсi болмак. Осы орайда, Казакстан Республикасыныц ТуцFыш Пpeзидeнтi - Елбасы Н.Э.Назарбаевтыц «болашак тiзгiнi бYгiнгi жасeспipiмдepмeн тiкeлeй байланысты» деген сeзiн айтпаска болмайды.
Бугiнгi кун туpFысынан карасак, кэмелетке жасы толмаFандаp кылмыстык кукык бузушылыFы кун тэpтiбiнeн туспeйтiн езекп мэселеге айналып, iстeлiп жаткан аукымды iстepгe iстeлep iстep шepуiн косады десек, катeлeспeймiз. Кэмелетке жасы толмаFандаp кылмысы болашакта ересектер кылмысыныц орнын толыктырмас ушiн олармен уздшиз жумыс жYpгiзу - eмip талабы.
Сондыктан, бiздiц пiкipiмiзшe, мектептерде аптасына бip рет кана eтeтiн «Кукык непздерЬ» пэнiнiц аукымын кецейтсек, кукыктык сана мен кукыктык мэдeниeттi жeтiлдipу саласы бойынша косымша сабактар журпзу YPДiсiн калыптастырсак, кукык бузушылыкты жойып жiбepмeсeк те, азайтуFа улес косарымыз сeзсiз.
Сондай-ак, мектеп инспекторлары сынып жeтeкшiсi мен тэрбие id жeнiндeгi мектеп директорыныц орынбасарларымен бipлeсe
отырып, айына бip рет болса да, кукык такырыбына байланысты бастауыш жэне жоFаpы сынып окушылары арасында дэpiстep, дебаттар, сурак-жауап турвдеп эpтYpлi дeцгeйдeгi ойындар, викторина, кылмыстык жауаптылыкка катысты конкурстар етюзш отырса, азда болса, нэтижeсiн берер едь Ол нэтиже - бала кандай да болмасын кукык бузушылыкка барар кезде кeмeгiн тигiзiп, баланыц ол кылмыстык кукык бузушылыктан бас тартуына себеп болуы мумкiн. Ол нэтиже- баланыц кукыктык бшмшщ жетшп, кукыктык санасыныц толысуына да бipдeн-бip себепкер болуы мумкiн.
Калай болFанда да, бiздiц ойымызша, кукык бузушылык ары карай кылмыстык кукык бузушылыктыц жалFасы болмас ушiн жалпы кылмыстык керсетюшт толыктырмас ушiн ересектер тарапынан да кыpаFылыктыц болуы мiндeттi. КьIPаFылык - эpбip ата-анаFа тэн касиет болса, сол кыpаFылык унeмi жузеге асса, ез нэтижeсiн бepeтiнiнe кумэн жок.
Сонда Fана кылмыстык кукык бузушылык жайлы сез козFамай, керюшше, жасeспipiмдepдiц жаркын болашаFы жайлы Fана сез козFайтын боламыз. Сонда Fана салихалы ой толFайтын талFампаз, жасампаз жасeспipiмдep жайлы Fана ой толFайтын боламыз. Кеп болып жумылсак, ол ютердщ ауылы да алыс емес сиякты.
ПайдаланылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодекс (колданыст^ы редакциясы 01.01.2015 ).
2. Послание Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева народу Казахстана: «Новый Казахстан в новом мире» от 28 февраля 2007 г. // Казахстанская правда. - 2007. - 1 марта.
3. Казакстан Республикасыныц Президент Н.Э Назарбаевтыц «Нурлы жол - болашакка бастар жол» атты Казакстан халкына Жолдауы. - 2014 жыл 11 караша.
4. Бегалиев К. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних.- Алма-Ата, 1980.- С.35
5. Жекебаев У.С. О социально-психологических аспектах преступного поведения.- Алма-Ата, 1971. - С. 27.
6. Жекебаев У.С и др. Соучастие в преступлений. - Алма-Ата, 1981. - с. 31.
7. Кайржанов Е.И. Назначения по делам несовершеннолетних. - В сб.: Вопросы борьбы с преступностью. - Алма-Ата, 1988. - С. 20.
8. Карпец И.И. Наказания: социальные, правовые и криминогенные проблемы. -М., 1981. - С. 23. 9.Остроумов С.С. Некоторые вопросы изучения правонарушений среди несовершеннолетних.
- В сб.:Изучение, предупреждение правонарушений среди несовершеннолетних. - М, 1990. - С. 18.
10. Мидлер Н.Н. Характеристика групповых правонарушений младших подростков. - В кн.: Научная информация по вопросам борьбы с преступностью. - М., 1980, № 6.
11. Нурпейсова К.Б. Казакстан Республикасыныц жаца кылмыстык кодексшдеп соны езгерютер.-Кайнар: 2014, 24 кыркуйек. (http://kzl.sud.kz)
Мацалада автор кэмелетке толмагандардыц топтыц цылмысына цылмыстыц-цуцыцтыц бага берт, оныц ерекшелжтерт кврсете отырып, алдын-алу жолдарын царастырган.
TYumce3dep:цылмыстылыц, топтыццылмыс, жасвстр1м, ескерту, алдын-алу, профилактикалыц шаралар.
В статье рассматриваются особенности групповых уголовных правонарушений среди несовершеннолетних и их причины. Также рассматривается вопрос о предупреждении преступности несовершеннолетних.
Ключевые слова: преступность, групповое преступление, подросток, предупреждение, меры профилактики.
In the article an author examines the features of group crimes of minor and her reason. Also given уголовно-правовые features of criminal responsibility minor.
Keywords: The criminality, the batch crime, teenager, notice, measures of the prophylactic.
Раиса Ануарцызы Орсаева,
С. Аманжолов атындагы Шыгыс Цазацстан Мемлекеттiк yHueepcumemi цылмыстыц цуцыц жэне цылмыстыц ic ЖYргiзу кафедрасыныц do'qeHmi, з.г.к.
Кэмелетке толмагандардыц топтыц цылмыстыц цуцыц бузушылыцтарыныц ерекшелiктерi
Орсаева Раиса Ануаровна,
доцент кафедры уголовного права и уголовного процесса ВКГУ им. С. Аманжолова, к.ю.н. Особенности групповых уголовных правонарушений среди несовершеннолетних
Orsaeva Raisa Anuarovna,
Candidate of Law, associate professor of the Department of Criminal Law and Criminal Procedure EKSU. S.Amanzholov
Features group of criminal offenses among minors
