CC BY
274Елубай Ерболат Магжащлы,
КР Зацнама институтыныц щылмыстыщ, щылмыстыщ гс ЖYргiзу, щылмыстыщ-атщару зацнамасы жэне сот сараптамасы бвлiмiнiц ага гылыми щызметкерi
КЭМЕЛЕТКЕ ТОЛМАГАНДАРДЫЦ Ц¥ЦЫЦ Б¥ЗУШЫЛЫГЫНЫЦ
Казахстан Ресубликасыньщ Конституциясы 1-бабыньщ 1-тармагы «Казахстан Республикасыныц ец кымбат казынасы адам жэне адам eмiрi» деп жариялайды. Ал ^огам мYшесi ретiнде эрбiр адамныц, оныц шшде кэмелетке толмагандардыц ез мiндеттерi мен к¥кыктарына сай eмiр CYPуi оларга занда белгiленген негiздерде талаптар мен жауапкершiлiктердi де жYктейдi. Б^л ретте ^огамныц тыныс-тiршiлiгi мен адамныц eмiр CYPуi Yшiн мацызды болып табылатын ^огамды^ катынастардыц т^ра^тылыгын сактау, ^лттык каушшздшт тYрлi кылмыстардан ^оргау, оныц шшде кэмелетке толмагандардыц эрекеттерiнен болатын к¥кык б^зушылыктардыц ^оргау жэне олардыц алдын алу мемлекеттiн назарындагы мэселердщ бiрi екендiгiн атап еткен жен.
КР Президентiнiн 2009 жылгы 24 тамыздагы № 858 Жарлыгымен бектлген «Казахстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дейiнгi кезецге арналган к¥кыктык саясат т^жырымдамасында» кылмыстык к¥кыктык саясатты жетiлдiру багыттары кезделген, кылмыстык к^кыкты дамытудыц мацызды багыты, ец алдымен, аса ^огамды^ кауш тудырмайтын адамдарга (абайсызда кылмыс жасаган, кэмелеттiк жаска толмаган адамдар, езге де адамдарга - жазаны женiлдететiн мэн-жайлар болганда) катысты кылмыстык жазалаудан босатудыц шарттарын кецейту аркылы куFын-CYрriндi колдану аясын кезец-кезецмен кыскарту мYмкiндiгiн айкындау белгшенген [1].
Осы максатта «Казахстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актiлерiне балалар к¥кыктарын КорFауды камтамасыз ету мэселелерi бойынша eзгерiстер мен толыктырулар енгiзу туралы» Казахстан Республикасыныц 2010 жылFы 23 карашадаFы Зацы кабылданды. Онымен шартты тYрде соттау кезiнде кэмелетке толмаFан балаFа кейбiр баптарFа катысты тэрбиелш ыкпалы бар мэжбYрлеу шаралары таFайындалуы мYмкiндiгi, адамныц кайтыс болуымен немесе денсаулы^ына ауыр зиян келтiрумен байланысты емес ауыр кылмысты бiрiншi рет жасаFан кэмелетке толмаFан баланы, егер ол жэбiрленушiмен татуласса жэне кел^ршген зиянныц есесiн толтырса, сот кылмыстык жауаптылыктан босатуы мYмкiндiгi сиякты iзгiлендiру кадамдары кeзделдi.
2015 жылFы кацтардан бастап жаца Кылмыстык кодекс колданыска енгiзiлуiне байланысты кэмелетке толмаFандармен жасалFан к¥кык б¥зушылыктарFа, атап айтканда кейбiр ауыр кылмыстарFа катысты бас бостанды^ынан айыру жазалары алынып, оFан балама жазалар енгiзiлдi [2].
Жаца Кылмыстык кодекске «Кэмелетке толмаFандардын кылмыстык жауапкершшп» туралы 6-бeлiм б^рыеты Кылмыстык кодекстепдей, кейбiр баптарFа iшiнара eзерiстермен «Кэмелетке толмаFандардыц кылмыстык жауаптылыFы» атты 6-бeлiм кайта камтылFан.
Кылмыстык кодекстiн 80-бабына сэйкес кылмыстык к¥кык бузушылык жасаFан уакытка карай жасы он тертке толFан, бiрак он сегiзге толмаFан - кэмелетке толмаFандар кылмыстык жауаптылыкка алынады.
ЖанартылFан нормалдарда кeбiнесе эюмшшк айыпщлдардыц мeлшерi азайтылFан, кэмелетке толмаFандар Yшiн таFайындалатын жаза ретiнде тэрбиелш ыкпалы бар мэжбYрлеу шаралары колданылуы мYмкiндiгi белгiленген. М^ндай таFайындалатын жаза тYрлерi 81-баптыц 1-тармаFында: 1) белгш бiр кызметпен айналысу к¥кы^ынан айыру, 2) айыпщл, 3) тYзеу ж^мыстары; 4) коFамдык ж¥мыстарFа тарту; 6) бас бостанды^ын шектеу; 6) бас бостанды^ынан айыру болып белгiленген.
Б^рыеты кодексте жасeсiпiрiмдерге салынатын айыпп^л оннан бес жYЗ айлык есептiк керсетюшке дейiнгi мелшерде немесе кэмелетке томаFан жалакысыныц немесе езге табысыныц ею аптадан
АЛДЫН АЛУ МЭСЕЛЕС1НЕ
алты айга дешнп кезецдеп мвлшерiнде тагайындалган болса, жаца кодексте б^л айып^л мвлшерi азайтылып айлык есептiк кврсетюштщ оннан екi жYЗ елуге дешнп мвлшерiнде тагайындалган. Он алты жаска жеткен кэмелетке толмаган адамдарга тагайындалатын бiр жылга дейiнгi мерзiмге тагайындалган тYзеу ж^мыстары дербес табысы немесе взге теракты кiрiсi бар кэмелетке толмагандарга айлык есептiк кврсетюштщ оннан ею жYЗ елуге дейiнгi мвлшерше тагайындаумен жецшдетшген.
Кргамдыщ ж^мыстарга тарту б^рынгы Кодексте 40 сагаттан 160 сагат мерзiмге дейiн болса, жаца Кодексте 40 сагаттан 150 сагаща дешн мерзiмге кыскартылган. Кэмелетке толмагандарга бас бостандыгын шектеу - ею жылга дейiн мерзiмге, ал бас бостандыгынан айыру тYрiндегi жазаныц втелмеген бвлiгi бас бостандыгын шектеуге ауыстыруда калган бвлшнщ бYкiл мерзiмi тагайындалады.
Кэмелетке толмагандарга бас бостандыгынан айыру - он жылдан аспайтын, ал ауырлататын мэн-жайлар кезiнде адам влтiргенi немесе терроризм актiсi Yшiн не кылмыстык б^зушылыщтардыц
бiреуi ауырлататын мэн-жайлар кезiнде адам влпру немесе терроризм болып табылатын олардыц жиынтыгы бойынша он екi жылдан аспайтын мерзiмге тагайындалуы мYмкiн. Онша ауыр емес кылмыс немесе казага ^шыратумен байланысты емес ауырлыгы орташа кылмыс жасаган кэмелетке толмагандарга бас бостандыгынан айыру тагайындалмайды.
Жаца Кылмыстьщ кодекс жацалыгыныц бiрi - кылмыстьщ эрекеттiц жаца тYрi кылмыстык терю кылык ретiнде белгiленуi болды. Аталган жаца кылмыс тYрi жаца Кодекстщ 10-бабыныц 3-тармагында: «Кылмыстык терiс кылык деп когамга зор кауш твцщрмейтш, болмашы зиян келтiрген не адамныц жеке басына, ^йымга, когамга немесе мемлекетке зиян келпру катерш тугызган, оны жасаганы Yшiн айыпп^л салу, тYзеу жрмыстары, когамдык ж^мыстарга тарту, камакка алу тYрiндегi жаза квзделген, айыпты жасалган iс-эрекет (эрекет не эрекетшздш) танылады.» деп белгiленген. Сонымен бiрге, кылмыстык терiс кылык 6-бвлiмнiц «Кэмелетке толмагандарды кылмыстык жауаптылыктан жэне жазадан босату» деп аталатын 83-бабында да кврiнiс бергендiгiн атап вткен жвн.
«Кылмыстык терiс кылыкты» кылмыстык жазаланатын эрекет катарына енгiзу эюмшшк б^зушылыщтар туралы кодекстiц ерекше бвлiмi нормаларынан алган эрекеттердi аса когамдык каушн емес кылмыстык жазаланатын санаттарына жащызу болып табылады [3]. Б^л нормалар мэселен, «83-бапта Кэмелетке толмагандарды кылмыстык жауаптылыктан жэне жазадан босатуда:
1. Кылмыстык терiс кылык немесе онша ауыр емес кылмыс жасаган не ауырлыгы орташа кылмысты алгаш рет жасаган кэмелетке толмаган адамды, егер оны кылмыстык жауаптылыкка тартпай-ак тYзеуге болады деп белгшенсе, сот кылмыстык жауаптылыктан босатуы мYмкiн. Б^л ретте оган тэрбиелiк эсерi бар мэжбYрлеу шаралары колданылуы мYмкiн.
2. ^ылмыстык терiс кылык немесе онша ауыр емес немесе ауырлыгы орташа кылмыс жасаганы Yшiн бiрiншi рет сотталган кэмелетке толмаган адамды, егер оны тYзеуге тэрбиелiк эсерi бар мэжбYрлеу шараларын колдану аркылы кол жеткiзуге болады деп танылса, сот жазадан босатуы мYмкiн.
3. ^азага ^шыратумен байланысты емес ауыр кылмысты алгаш рет жасаган кэмелетке толмаган адамды сот, осы Кодекстщ 68-бабыныц екiншi бвлiгiнде квзделген жагдайларда, кылмыстык жауаптылыктан босату мYмкiндiгi колданылуы мYмкiн.».
Сонымен бiрге, жаца К^шмыстыщ кодекс бойынша кэмелетке толмагандар медиация рэшмш жYзеге асырумен 68-бапта кврсетшген кылмыстык терiс кылык немесе казага ^шыратумен байланысты емес онша ауыр емес немесе ауырлыгы орташа кылмыс жасаган адам, егер ол жэбiрленушiмен, арыз берушiмен татуласса, оныц шшде медиация тэртiбiмен татуласса жэне келпршген зиянды калпына келтiрсе, кылмыстык жауаптылыктан босатылуга жатады.
Ал 84-бапта тэрбиелш ыкпалы бар мэжбYрлеу шаралары ретшде:
1) ескерту;
2) ата-аналарыныц немесе оларды алмастыратын адамдардыц не мамандандырылган мемлекеттiк органныц кадагалауына беру;
3) келпршген зиянды калпына келтiру мiндетiн жYктеу;
4) бос уакытын шектеу жэне кэмелетке толмаган адамныц мшез-к¥лкына ерекше талаптар белгшеу;
5) ерекше режимде ^стайтын бiлiм беру ^йымына орналастыру;
6) жэбiрленушiден кешiрiм с^рау мiндеттемесiн жYктеу;
7) пробациялык бакылау белгшеу MYMKiH^ri бекiтiлген.
Сонымен 6ipre, казага ¥шыратумен немесе адамныц денсаулыгына ауыр зиян келтiрумен байланысты емес ауыр кылмысты алгаш рет жасаган кэмелетке толмагандар, егер олар жэбiрленушiмен, арыз берушiмен татуласса, оныц iшiнде медиация тэртiбiмен татуласса жэне келтсршген зиянды калпына келтiрсе, кылмыстык жауаптылыктан босатылуы мYмкiн жэне тэрбиелш ыкпалы бар мэжбYрлеу шаралары колданылуы мYмкiн [4].
84-баптыц 7) тармакшасында квзделген пробациялык бакылау - кэмелетке толмагандарга алты айдан бiр жылга дешн мерзiмге белгiленетiн бас бостандыкты шектеу тYрiндегi мэжбYрлеу шарасы болып табылады, б^л да зацнамага енпзшген жацалыктардыц бiрi [3]. Тэрбиелiк ыкпалы бар мэжбYрлеу шаралары кылмыстык жауаптылыктан босатуды квздейдi.
Осы мэжбYрлеу шараларын кэмелетке толмагандарга колдану соттылыкка экелмецщ. Осылайша, жецiл жаза колдану тэсшдершщ квбейтiлгендiгiн квремiз.
Оган коса, 2010 жылгы 29 сэуiрде кабылданган «К^кык б^зушылык профилактикасы туралы» Казакстан Республикасы Зацында кэмелетке толмагандарга катысты к¥кык б^зушылыктыц жеке профилактикасы шаралары жYзеге асырудагы iшкi iстер органдарыныц, бшм беру саласындагы уэкiлеттi органдардыц, денсаулык сактау ¥йымдарыныц, б^каралык акпарат к¥ралдары жэне взге де ^йымдардыц к¥зыреттерi мен мiндеттерiн квздейдi.
Сондай-ак, «Кэмелетке толмагандар арасындагы к¥кык б^зушылыктардыц профилактикасы мен балалардыц кадагалаусыз жэне панасыз калуыныц алдын алу туралы» Казакстан Республикасыныц 2004 жылгы 9 шшдедеп Зацында кэмелетке толмагандар арасындагы к¥кык б^зушылыктардыц профилактикасы мен балалардыц кадагалаусыз жэне панасыз калуыныц алдын алу - кэмелетке толмагандар арасындагы к¥кык б¥зушылыктардыц, кадагалаусыз, панасыз калудыц жэне когамга жат iс-эрекеттердiц алдын алуга, оларга ыкпал ететiн себептер мен жагдайларды аныктауга жэне жоюга багытталган, кэмелетке толмагандармен, кэмелетке толмагандардыц оларды тэрбиелеу, окыту немесе баFып-кYту жвншдеп мiндеттерiн орындамайтын не олардыц мшез-к¥лкына терiс эсер ететiн ата-аналарымен немесе баска да зацды вкiлдерiмен, сондай-ак кэмелетке толмаFандарды к¥кык б¥зушылыктар немесе коFамFа жат iс-эрекеттер жасауFа тартып жYрген взге де адамдармен жеке профилактикасы шараларын коса жYзеге асыратын к¥кыктык, педагогикалык жэне взге де шаралар жYЙесi квзделген. АталFан жYЙеге iшкi iстер, бiлiм беру, денсаулык сактау органдары, халыкты ж¥мыспен камту саласындаFы мемлекеттiк саясатты iске асыруды Yйлестiретiн мемлекеттiк орган, жергiлiктi вкiлдi жэне аткарушы органдар, кэмелетке толмаFандардыц iстерi жэне олардыц к¥кыктарын корFау жвнiндегi комиссиялар жэне вз к¥зырет шегiнде взге де мемлекеттiк органдар юредь Осы мемлекеттiк органдар мен мекемелердщ кызметiн Yйлестiрудi Казакстан Республикасыныц Yкiметi жанынан, ал облыстык, калалык, аудандык - калада, аудандык комиссиялар тшст жергiлiктi аткарушы орган (эюмдш) жанынан камтамасыз ететiн т¥ракты ж¥мыс iстейтiн алкалы орган болып табылатын Кэмелетке толмаFандардыц iсi жэне олардыц к¥кыктарын KорFау жвнiндегi ведомствоаралык комиссия Yйлестiрiп отырады [5].
Алайда, аталFан шаралардыц квзделуiне жэне де кэмелетке толмаFандардыц кылмыстык жауаптылыFына катысты жазалаудыц жецiлдетiлген балама шараларын колданудыц кецейтшгенше карамастан бYгiнгi кYнi осы санапаы субъектiлердiц к¥кык б¥зулыктарына карсы шаралардыц квбше квцiл толарлык нэтиже бермей отырFандыFы кынжылтады.
Жецiлдетiлген балама жаза колдану аркылы жасалFан кылмыстар Yшiн кэмелетке толмаFандардыц квбi кылмыстык жазаFа алынбайды.
Осы орайда, б¥л мэселе мемлекеттщ колдауымен Yнемi жiтi назарда болуы кажет мэселе жэне аталFан санаттыц к¥кык б¥зушылыктарын азайтуFа кешецщ шараларды жYргiзумен Fана кол жетюзуге болады. вз кезегiде б¥л шаралар жас вспiрiмдер арасында к¥кык б¥зушылыктыц алдын алу коFамдык тэртiптi сактауFа, зандык жауапкершiлiктi ¥FынуFа ыкпал етудщ жолдары ретiнде отбасыда ецбектi сYЮге тэрбиелеуден, адами к¥ндылыктарды бойына ацщруден бастап, бiлiм беру орындары, денсаулык сактау мекемелерi мен мэдени аFарту ¥йымдары мен взге де ¥йымдардыц азаматтык, адамгершiлiк, салауаттыкка бейiмделуге ыкпал ету^ сондай-ак жергiлiктi аткару органдарымен iшкi iстер органдарыныц жастардыц терю кылыктардан келетiн зардаптарды кауiптiлiгiн тYсiндiруге, коFамFа пайдалы iспен ш¥FылдануFа баFытталFан тYсiндiру ж¥мыстары аркылы к¥кыктык мэдениетп арттыруFа баFытталFан шараларды жYзеге асырумен кол жеткiзiлуi мYмкiн.
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. «Казакстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылFа дешнп кезецге арналFан к¥кыктык саясат т^жырымдамасы» КР Президентiнiн 2009 жылFы 24 тамыздаFы №858 ЖарлыFы.
2. Эбшев Ж. Жасeспiрiмдердi оц арнаFа б^ру - басты мiндет // Зацгер: Вестник права Республики Казахстан, 2015 жылFы № 6(167), 65-67 б.
3. Борчашвили И.Ш. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. Общая часть (том 1) / под ред Даулбаева А.К. Алматы: Жет жарFы, 2015. - 126-135.
4. Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодекс^ Алматы: Юрист, 2015.
5. «Кэмелетке толмаFандар арасындаFы к¥^ык бузушылыктардыц профилактикасы мен балалардыц кадаFалаусыз жэне панасыз калуыныц алдын алу туралы» Казакстан Республикасыныц 2004 жылFы 9 шiлдедегi Зацы.
Бул мацалада кэмелеттгк жасца толмагандар цылмыстарыныц сипаттамасы, оныц ерекшел1ктер1 царастырылган. Кэмелетке толмагандар жасаган цуцыц бузушылыцтарга цатысты жазаларга балама жазалар корсетыген.
TYuin свздер: цылмыстыцжауаптылыц, кэмелет жасца толмаган, жасостр1мдер цылмыстары.
В представленной статье раскрываются особенности криминологической характеристики преступности несовершеннолетних лиц. Более того, рассмотрены альтернативные наказания в отношении несовершеннолетних лиц, совершивших противоправное деяние.
Ключевые слова: ответственность за преступления, несовершеннолетнее лицо, противоправное деяние совершенное несовершеннолетними.
The article discusses the criminological characteristics of juvenile crime and its feautures. The article set alternative punishments on juvenile delinquency.
Keywords: crime liability, juvenile, juvenile crime.
Елубай Ерболат Магжанулы,
КР Зацнама институтыныц кылмыстык, кылмыстык ic жYргiзу, кылмыстык аткару зацнамасы жэне сот сараптамасы бeлiмшiц ага гылыми кызметкерi
Кэмелетке толмагандардыц цуцыц бузушылыгыныц алдын алу мэселесте
Ерболат Магжанулы Елубай,
старший научный сотрудник отдела уголовного, уголовно-процессуального и уголовно-исполнительного законодательства и судебной экспертизы Института законодательства РК
К проблеме профилактики правонарушений несовершеннолетних
Erbolat Elubay,
Senior research fellow of the department of the criminal, criminal-proceeding, criminal-executive legislation and forensic examination of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
The problem of prevention of juvenile delinquency
