CC BY
12А.Т. ПОШИМОВ
К^азацстан Республикасы ПрезидентШц жанындагы Мемлекеттгк басцару академиясыныц Сот тврелт институтыныц 2-курс магистранты
Б0ТЕН МУЛ1КТ1 ¥РЛАУ ЖОНЕ ОНЫЦ НЫШАНДАРЫ
¥рлау затыныц енд1 б1р сипаты - оныц зацдыщ ^асиет1 Ол дегетм1з - урланган зат айыпты ушш ар^ашанда бетен болуга тию. Айыптыныц ол алы-нган заща тиесЫ де, жанама да ку^ыгы болуга ттс емес. Адамныц ез мулкш урлау заты бола алмайды. Сондыщтан ез мулкш зацсыз алу урлауга жатпайды. Бетен мулжп урлаудьщ нысандары мен турлер1 ¥рлыщ Казахстан Республикасыныц ^ыл-мыстыщ зацына сайкес урлыщ дегетм1з - бетен мулшп жасырын урлау болады. ¥рлыщтыц объекпш - меншш. Бул ^ылмыстыц заты - мате-риалдыщ элемент заты туршдеп), на^ты ^унды-лыгы бар (заттар, тауарлар, буйымдар, а^ша, т.б.). енд1ру ушш адам ецбек жумсалган, сондыщтан да а^шамен багалана алатын бетен мулж. Материл-дыщ кундылыгы жо^ зат немесе буйым урлыщ заты бола алмайды, себеб1 оны алу меншш иесшщ ма-териалдыщ залал келт1рмейд1. Сондыщтан да, жа-сау ушш ^огамга пайдалы енбек жумсалмаган табиги байлыщтарды (орманды, балыщты, тагы жануарларды, т.б.) зацсыз иелену меншшке ^арсы ^ылмыстар ^атарына жатпайды, олар экологиялыщ ^ылмыстарга жатады. ¥рлывда тан белп - оныц жасырын тасЫмен жасалуы. ¥рлыкгыц жасырын-дыщ сипатын аныщтаганда айыптыныц ниетше, ягни оныц урлыщты субъективтш ^абылдауына баса назар аудару ^ажет.
¥рлыщ болды деп санау ушш айыпты жасырын урлыщ жасауга умтылуы, бетен мулжп жасырын турде иеленуге оныц ниет болуы ттс. Егер айыпты, мулжп зацсыз иеленуш угынган бегде адам-дардыц араласуына мумкшдш бермей, ^алыптас-^ан жагдайга байланысты арекет жасаса да урла-уда жасырындыщ сипат болады. Жасырын урла-уды саралау ушш мулжтщ алынуы тек меншш иес-ше гана емес, оны кузетуш1ге де, ушшш1 адамда-рга да бшшбеу1 ттс. Олар урлыщ жасалган кезде не сол жерде болмайды, не болган кунде де, урлыщтыц жасалгандыгын сезбейд1 [1].
Егер айыпты, ез арекетшщ ^ылмыстыщ сипаты-ныц белгш болгандыгын угынбай, ^ылмысыныц купиялыгына ез1 куман келтрмей арекетш ар1
^арай жалгастырса, ол урлыщ болып саналады. Егер айыпты, арекетшщ белгЫ болгандыгын угынып урлыгын догарса, егер ол ешнарсе алып улгерме-се, онда оныц арекет1 не урлывда окгалгандыщ болып сараланады, егер ол ^андай да б1р кунды-лыщты алып улгерсе, ая^талган урлыщ болып сана-лады. Бегде адамдардыц кезшше жасалган урлыщ-ты жасырын жасалган деп тану ушш, сол адамдардыц айыптыныц арекетшде ^ылмыстыщ сипат бар екендтн угынбагандыгы аныщталуга ттс.
Мысалы, айыпты езш мулж иеш атынан билш жасай алатын адаммын деп ет1рш айта-ды, иес1з турган автомашинага жайбара^ат отырып журш кеткен адамныц арекетше ^арап онда урлыщ жасалды деп ойламайды. ¥рлыщ-тыц объективтш жагын талдаганда арекет пен ^ылмыстыщ натиженщ арасындагы себептж байланысты аныщтау ^ажет.
Теориялыщ жане практикалыщ тургыдан еда-у1р мацызды болып саналатын маселелердщ б1р! - урлыщтыц ая^талу кезещн ащындау. ¥рлыщ-тыц ая^талу кезещн ^ылмыстыщ арекеттщ бас-тап^ы даму кезещне ауыстыру зацдылыщтыц бузылуына акеп согады. Б1р жагынан, урлы^^а о^талган арекет ая^талган ^ылмыс ^атарына жат^ызылад^1, натижес1нде айыптыныц жауап-тылыгы нег1зс1з кушейед1, себеб1 жаза тагайын-даганда сот ^ылмыстыщ кодекст1ц 24-бабында керсетглген ман - жайларды ескермейд1. Соны-мен ^атар, ондай арекетт1ц оган ^ажетт1г1 бол-май ^алады, бул жагдай урлыщпен куреске ну^сан келт1ред1. Бас^а жагынан, урлаган мулюнг ез ^алауымен билш етуге айыптыныц мумк1нд1г1 бар - жогына ^арамастан, мул1кт1 оныц на^ты иеленген кез1нен бастап урлы^ты ая^талган ^ылмыс деп санау ^ау1пт1 де едау1р кеп таралган урлы^пен куресп алс1рету1 мумк1н жане алс1ретуде.
Сондыщтан, урлы^ты ая^талган деп айыптыныц затты 1с жуз1нде иеленген кезшен емес, сол зат^а оныц ез ^алауымен бил1к ете алатын мумкшдт туган кезден бастап санау керек.
Трибуна молодого ученого
153
Егер урлык кузеттег аймакта жасалса, онда кылмыстыц аякталгандыгы туралы маселе урланган мушктщ сипатына жане айыптыныц пигылына байланысты. Сенш тапсырылган бетен мулшт иелетп алу немесе ысырап ету. Бул кылмыска жауаптылык 176-бапта кезделген.
Бул кылмыстыц объектга - меншш, баскаша айтканда, мулжт иелену, пайдалану, оган билш ету женшдеп когамдык катынастар жиынтыгы. Мулш, бул жерде, урлау заты болып табылады. Сонымен, ^Р КК-тщ 176 бабы бойынша сарала-натын иеленш1 алудыц нгмесе ысырап етушшщ затына мына нышандар тан:
— заттык;
— экономикалык;
— зандык;
— айыпты адамга мулштц сенш тапсыры-луы [2].
Заттык нышан дегетм1з — иелетп алудыц нгмесе ысырап етудщ заты аркашан да материал-дык нарсе. Сондыктан да, мулштш кылмыс ретш-де, бул к-арекеттщ заты адамныц идеясы, ойы, тюр1 бола алмайды. Экономикалык нышан иелетп алудыц немесе ысырап етудщ затында, кандай да б1р экономикалык; кундылык бар екендтн керсе-тед1 Ол кундылык олардыц кунынан, акшалай багасынан керМс табады. Сондыктан да табиги объектшер урлау заты бола алмайды, себеб1 ола-рга адам ецбеп жумсалмагандыктан олар бага-лана алмайды. Зандык нышан иелетп алудыц немесе ысырап етудщ заты бетен, еркш азамапъщ айналымда журген мулш кана болатындыгын керсетед! Эз мулкш урлау меншштш катынасты бузбайды, сондыктан ол меншшке кастандык жасау деп карастырылмайды. Бул кылмыстыц объективтш жагын, бетен мулшп урлаудыц ныса-ны ретшде иелетп алу жане ысырап ету курай-ды. Иелетп алу дегетм1з - белсенд1 кызмет жа-сай отырып субъектшщ езше сенш тапсырылган тауарлык - материалдык кундылыкты алуы, оган зацсыз иелш орнатуы. Иелетп алганда айыптыга сенш тапсырылган мулш окшауланып, оган зацсыз етед1, оны ез менштне аиналдыру немесе ушшш1 адамдардыц менштне беру максаты болады. Кылмыстык кодекстщ 176-бабына сайкес иелетп алудыц ерекшелтне субъектшщ урланатын мулшке катынасы жатады: мулштщ, оган деген белгЫ б1р екшеттт бар адамныц зацды иелтнде болуы. Айыптыныц ез иелтне алган мушки зацсыз пайдалануы сиякты ары карайгы арекеттер1 бул карастырылып отырып курам шегшен тыс жатыр, ол урлаудыц баска нысаны ысырап ету-мен уштасады. Ысырап ету - сенш тапсырылган
мулшп тутынушыдан айыру, аркылы айыптыныц ез пайдасына немесе баска адамдардыц пайда-сына зацсыз жане кайтарымсыз айналдыруы.
Алаяцтыц. ^ылмысты^ кодекстщ - 177 бабы. Бул гс-арекеттщ когамга кауштшп сонда, оны жасаудыц натижесшде меншш кукыгы бузылады. Алаяктыктыц объектга меншш болып табылады. Алаяктыктыц заты ретшде тек мулш кана емес, сонымен катар оган кукык, сондай-ак мулшке кейб1р екшеттштер де танылады. Алаяктыктыц ерек-шелт осы кылмыстыц жасалу тасЫнде - мунда алдау жан сетмге киянат келтру орын алады. Алдау болганда адам б1р нарсет жалган угынады, адасады. Алдау белсенд1 нысанда не пас мивз -кулыкта керМс табады. Белсенд1 нысандагы алда-уда адамга кандай да б1р жагдайлар, окигалар жай-ында жалган деректер бершед1 Пас алдауда - шын-дык айтылмай калады, егер фактшер мен ман -жайлар жайында дурыс акпарат алса, жаб1рленуш1 ез мулине билш етуден тартынган болар ед1. Мулштш кукык кат^1настарыныц шарты мен маз-мун^1н елеул1 езгертет1н ман - жайларды айтпау да пас алдауга жатад^1. Алаяктык жасауд^1ц тасгл1 ретшде алдау еткен немесе каз1рп кездег1 фактглерд1 бурмалап керсетуде гана емес, алаяктыц келешекте болатын ман - жайларды да бурмалауында. Алда-уд^1ц жаб1рленушшщ санасына ыкпал етет1н тасгл болуы бул кылмыстыц мшдетп шарты болады, мулжке бил1к ету зацныц немесе баскадай акт-1лерд1ц нег1з1нде, оныц муддес1 уш1н жузеге асы-рылады деп жаб1рленушгн1 сенд1ред1.
Алаяктыктыц кеп таралган турлер1н1ц б1р! келешекте болатын окигалар жайында алдау. Мысалы, кымбат автокел1к сатып аламын деп немесе жай «карызга» жаб1рленуш1ден акша алу сондайга жатады. Алдау сез нысанында да немесе жаб1рленушш1 кателест1рет1н баска арекеттер аркылы да кер1н1с табады.
Тонау (178-бап) Урлыкка, алаяктыкка, сен1п тапсырылган бетен мулжп иелен1п алу немесе ысырап етуге караганда тонау талан-таражга жататын к^1лмыс нысандарыныц кау1пт1 тур1 болып табылады. ^ылмыстык кодекстщ 178-ба-бында «тонау, ягни бетен мулшт1 ашык талан-та-ражга салу деп» керсетшген [3].
Тонауд^1ц тшелей объективт1 жагы болып бетенн1ц мулшше кол сугу болып табылады. Сонымен б1рге тонау кеп объектЫ кылмыска жатады. Сондыктан да оныц косымша т1келей объект1с1 болып жеке адамныц денсаулыгы, бос-тандыгы да жатады1. Тонау объективт1к жагы-нан белсенд1 арекет куй1нде бетеннщ мулк1н ашыктан ашык талан-таражга салу аркылы жузе-
ге асырылады. Сондыщтан да тонаудьщ объек-тивтш жагыныц ерекшелт - ^ылмыстыц ютелу тасЫне, кшалшщ бетеннщ мулкш ашыщтан ашыщ талан-таражга салуымен ерекшеленед!
Ашыщтан-ашыщ талан-таражга салу деп - та-нылу ушш б1ршшщен меншш иеш немесе езге де иеленуш1, сондай-а^ бас^а да адамдар кшалшщ ку^ывда ^айшы арекеттерш керш турумен б1рге оныц ^ылмыстыщ манш сезшу1 ^ажет, екшшщен кшалы адам осы жагдайларды сезш, керш тура отырып, соган ^арамастан ^ылмысты арекет ктеу! ^ажет. Егер кшал1 адам талан-таражды жасырын турде жузеге асыру ниетшде болып, б1ра^ ^ылмысты ктеу кезшде кезге тусш ^алса, соган ^арамастан ол ез арекетш ары ^арай жалг-астырса, онда оныц ктеген арекетш тонау деп багалау керек. Мундай ретте, ягни урлыщтыц тонауга уласып кету1 — мулшке толыщ иелш ет-кенге дейш жузеге асырылуы мумкш.
Тонаудыц жт кездесетш тур1 бетеннщ мулкш жаб1рленушшщ кезшше оган куш ^олдану ниетш ез тартып алып ^ашу болып табылады. Тонау бетеннщ мулкше иелш етумен б1рге оган езшщ ^алауынша толыщ билш журпзу мумкшдтн алг-ан уа^ыттан бастап ая^талган деп танылады. Бетеннщ мулкш ашыщтан ашыщ иеленуге багыт-талган, б1ра^ толыщ юке аспаган арекет тонауга окгалгандыщ деп танылады.
Бетеннщ мулкш ^аса^аналыщпен немесе буза-^ылыщ ниетпен булд1ру, я болмаса осы мулшке езшщ на^ты немесе болжамалы ку^ыгын ез бет-шше жузеге асыру ма^сатымен, сондай - а^ оган уа^ытша пайдалану ниет1мен иелш ету тонау деп ^арастырылмайды, мундай реттерде кшалшщ арекет1 ктщ накгы жагдайларына ^арай ^ылмы-стыщ кодекстщ 187, 257, 327 - баптары бойынша саралануы мумкш.
^ара^шылыщ — талан-таражга салудыц ец
кдушп тур1 болып табылады. ^ылмыстыщ зацда «^ара^шылыщ, ягни бетен мулшп талан-таражга салу ма^сатында шабуыл жасауга ушыраган адам-ныц ем1р1 мен денсаулыгына ^а1уш1 куш керсету-мен немесе тшелей куш ^олданамын деп ^ор^ы-тумен уштас^ан шабуыл жасау» деп (179-бап) аныщталган Кара^шылыкгыц ^ауштшгш бетеннщ менштнг ^ол сугу мен б1рге, осы ^ол сугудыц ете кдушп тасЫ — шабуыл жасауга ушыраган адам-ныц ем1р1 мен денсаулыгына ^аушт куш ^олдану-мен немесе тшелей куш ^олданамын деп ^ор^ы-тумен уштас^анында болып табылады. ^ылмыс-тыц бул тур1нзн ^огамга ^аушт жагдайы оныц ею б1рдей объектга — меншшке жане адамныц ем1р1 мен денсаулыгына б1р мезетте ^ылмысты ^ол сугуы ар^ылы сипатталады.
^ара^ш^глы^тыц объективтш жагы адамныц ем1р1 мен денсаулыгына кдушп куш керсетумен немесе тшелей осындай куш ^олданамын деп ^ор-^ытумен уштас^ан шабуыл жасау ар^ылы белп-ленед1 Осыган орай ^ара^шылыщтыц объективтш жагы непз1нзн ею арекет ар^ылы: шабуыл жасау жане куш керсету ар^ылы жузеге асырылады.
Кара^шылыщтыц субъективтш жагынан т1ке-лей ^аса^аналы^пен жане пайдакунемдш ма^-сатпен сипатталады. ^ара^шылы^тыц субъекпш болып 14-ке толган кез-келген адам болып та-нылад^1. ^ара^шылы^тыц ^урамыныц ауырлата-тын турлер1 болып:
- адамдар тобыныц алдын ала сез байласуы бойынша;
- б1рнеше рет;
- тургын, ^ызметт1к, енд1р1стш уй - жайга не ^оймага зацсыз к1румен жасалган;
- ^ару рет1нде пайдаланылатын заттарды ^ол-данумен жасалган;
- денсаулывда ауыр зиян келт1румен жасалган ^ара^шылыщ деп танылады [4].
К^олданылган адебиеттер
1. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М., 1996. - 147б.
2. Коржанский Н.И. Объект посягательства - квалификация преступлений. - Волгоград, 1975. - 24 б.
3. Дроздов А. В. Человек и общественные отношения. - Ленинград, 1996. -65 б.
4. Комментарий к Уголовному кодексу РК / Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. - Алматы: Жет жаргы, 1999. - 390 б.
* * *
В статье рассматриваются уголовно-правовая характеристика краж чужого имущества. The atethor considers czininal aud legal characteristic of thefts and otheris
