CC BY
26Д.С. МАКАШОВ,
К^азацстан Республикасы К,аржы полициясы Академиясы экономикалыц жэне сыбайлас жемцорлыц цылмыстарын ашу жэне тергеу эдгстеме кафедрасыныц оцытушысы, царжы полициясыныц капитаны
КОММЕРЦИЯЛЬЩ САТЫП АЛУТА НЕ СЫБАЙЛАС ЖЕМЦОРЛЬЩ КЫЛМЫСКА АРАНДАТКАНЫ УШ1Н КЫЛМЫСТАРДЫ САРАЛАУ МЭСЕЛЕЛЕР1
Кылмыстарды ашу жане тергеу жагынан ^ара-ганда, Казахстан Республикасы КК-нщ 231, 311, 312, 349 - баптарында кезделген арекеттер ушш ^ылмыстыщ жауапкершшшке тарту ^иыншылыщ тугызады. Осыган байланысты, коммерциялыщ сатып алуга не сыбайлас жем^орльщ ^ылмыс^а арандату ^ылмыс ^урамын ^урастыру маселеш, сонымен ^атар, мемлекетпк ^ызметтщ, коммер-циялыщ жане езге де уйымда бас^ару функция-ларын жузеге асыратын тулгалардыц сыбайлас жем^орлыщ ктер1 бойынша жедел 1здеспру ^ыз-мет мен алдын ала тергеуд1 ^у^ыщтыщ реттеу сура^тары зац шыгарушылар мен кук;ык; ^оргау органдарыныц араларында тащылауда болган жане болуда.
Когамга ^аушп арекеттер орын алмау ушш жане бул алеуметпк жагымсыз ^убылыспен куре-су ма^сатында 1997 жылы Казахстан Республикасы КК-де коммерциялыщ сатып алуга не сыбайлас жем^орылыщ ^ылмыс^а арандату ушш ^ыл-мыстыщ жауапкершшш белгшенген (КР КК-нщ 349 бабы).
Аталган арекет: коммерциялыщ сатып алуга арандату, ягни коммерциялыщ немесе езге де уйымдарда бас^ару ^ызметтерш ат^арушы ада-мга жане сыбайлас жем^орлыщ ^ылмыстарга арандату, ол мемлекетпк ^ызметтер ат^аруга уакшетп адамга немесе оган тецеспршген ада-мга ^ылмыс жасау айга^тарын ^олдан жасау не бопсалау ма^сатында оныц кел1с1мшс1з адша, мушкпк игЫктер мен арты^шылы^тар беруге тырысу арекеттер1 - деп керсетшген.
Аталган норманы жузеге асыру барысында езект сура^тар туындайды.
Зацныц магынасы бойынша (КР КК-нщ 15-тарауында «сот терелтне жане жазалардыц орындалу тарт1бше ^арсы ^ылмыстар» 349 ба-бында енпзшген) аталган ^ылмыстыц объекпс болып сот адшдтн жузеге асырудагы ^огам-дыщ ^атынастар болып табылады. Коммерция-лыщ сатып алуга не сыбайлас жем^орлыщ ^ыл-мыс^а арандату ^ылмысыныц на^ты б1р
объекта туралы айтатын болса^, б1здщ кез^а-расымызша, ол ^ылмыстыщ к журпзу зацында кезделген далелдемеш жинау, тексеру жане багалау тарт1б1 болады.
Коммерциялыщ сатып алуга не сыбайлас жем-^орлыщ ^ылмыс^а арандатудыц объективтш жагынан ^арастыратын болса^, коммерциялыщ сатып алуга арандату, ягни коммерциялыщ немесе езге де уйымдарда бас^ару функцияларын жузеге асыратын адамга жане сыбайлас жем^орлыщ ^ылмыстарга арандату, ол мемлекетпк ^ызмет-тер ат^аруга уакшетп адамга немесе оган тецеспршген адамга адша, мутктж игшштер беру арекеп, азаматтыщ ^у^ыщтыц объектшер1 (КР Азамапъщ кодексшщ 115 бабы): заттар (оныц ™шде а^ша мен ^уцды ^агаздар), езге де мушктер мен мушкпк ку^ывда, ^ызметтер мен жумыстарга теленуге ттс. Бас^аша айщанда, ол мушкпк игшшп - пара заты ретшде есептеу (1997 жылгы КР КК-нщ 311 жане 312 баптары).
Казахстан Республикасыныц КК-нщ 311 бабы-ныц 1-белшшде а^ша, багалы ^агаздар, езге де мушк деп керсетшгешмен ^оса «мушк сипатын-дагы пайда» деп аталган, ал 349 бабында «мушкпк игшштер» делшген. Б1здщ кез^арасы-мызша бойынша редакциялау айырмашылыщ, принципшш ерекшелшп келпрмейдц сот таж1ри-бес бойынша пара алу мен беру ^урамында мушкпк сипатындагы пайда беру дегеш тег1н немесе ец теменг1 багага ^ызметтерд1 керсету, ягни олар телену1 ^ажет.
Азаматты^ ^у^ы^тыц объет1лер1, Казахстан Республикасыныц КК-с1 349-бабыныц ^ылмыс жасау хуралы болуы мумк1н, кейде «курдел1 заттар» болад^1 (КР Азаматтыщ кодекс1н1ц 121 бабы) немесе ^озгалмайтын заттар менш1кке мен бас^а да ^у^ы^ объект1лер1 мемлекетт1к т1ркелуге ти1с (КР Азаматты^ кодекс1н1ц 118 бабы). Коммерциялыщ немесе езге де уйымдарда бас^ару функцияларын жузеге асыратын адам жане мемлекетпк ^ызметтер ат^аруга уак1летт1 адам немесе оган тецеспршген адамныц ^ызме-
Уголовное право и уголовный процесс
ШЛ
тшдеп к-арексл (арекетс1здт) ушш а^ша, банктш шоттарына аударылу мумкш. Сайкесш-ше, К? КК-нщ 349 бабындагы ^ундылыщты «бе-руге тырысу арекетш» на^ты тусшу ^ажет емес, ягни лауазымды тулгага тжелей заттарды беру арекет деп. Беруге тырысу аркетше мушктш иг-Ыктерден белек, ^озгалмайтын заттарды т1ркеу жане «пара алушыньщ» есеп шоттарына а^ша-^аражаттарын аудару арекетш ^арауга болады; арандату арекет делдал ар^ылы немесе бас^а (айыпсыз) тулгаларды пайдалану жолымен жа-салуы мумкш Жогарыда керсетшген жагдайлар, тек соцгысын ^оспаганда К? КК-нщ 349-бабын-да кезделген ^ылмыс белгшер1 бойынша ^ыл-мыс^а ^атысушыларды жовда шыгармайды. Коммерциялыщ сатып алуга не сыбайлас жем^-орлыщ ^ылмыс^а арандатудыц объективтж жа-гынан К? КК-нщ 349 бабында кезделген тулга-ларга жина^ ютапшасын беруге тырысу арекетш жат^ызуга болады.
Аталган ^ылмыс ^урамыныц кезещн ^ашан толыщ аякгалды деп есептеуге болады?
Зацнаманы на^ты тащылау, коммерциялыщ сатып алуга не сыбайлас жем^орлыщ ^ылмыс^а арандатудыц маш, ол а^ша, багалы ^агаздар жане т.б. беруге тырысуга жасаган сатшздш аре-кет1, ягни пара беруге о^талу арекет1мен еш^ан-дай айырмашылыгы бшшбейдь Лауазымды тулганыц келк1мшс1з а^шаны оныц ^ызметтш белмесшде тастап кеткет (соцгысына жасырын -лауазымды тулганыц пара алган факпсш далел-деу ма^сатында) арандатудыц б1р мысалы. Бул жагдайда кшал1 адам, тек пара алуды елштеп керсетепш кершед!
Арандатушыныц к арекет толыщ келемде ез натижесше жеткен жагдайда К? КК-нщ 349 бабындагы ^ылмыс ^урамы орын алатыны жетнде кез^арас ^алыптасады, ягни арандату ма^сатын-да лауазымды тулгага пара беру ретшде а^ша, багалы ^агаз, мушктш игшштер мен арты^шылы^-тарды алуга кенд1ре алмаганына ^арамастан ком-мерциялыщ сатып алуга не сыбайлас жем^орлыщ ^ылмыс^а арандату толыщ ая^талган ^ылмыс деп есептелед! Егер де лауазымды тулганы а^ша, мушктш игшштер мен артык;шылык;тарды алуга кенд1рген жагдайда, лауазымды тулга ^ылмыс жасауга о^талуы бойынша ^ылмыстыщ жауапкер-шшшке тартылу ттс [1]. Б1здщ кез^арасымыз бойынша муны улкен даусыз багыща жащызуга болмайды. Лауазымды тулгага оныц кел1с1мшс1з материалдыщ игшштер беру барысында гана ком-мерциялыщ сатып алуга не сыбайлас жем^орлыщ ^ылмыс^а арандату фактга орын алады деп оны
^олдаушылар атап етед! Егер де коммерциялыщ немесе езге де уйымдарда бас^ару функцияларын жузеге асыратын адам жане мемлекеттш ^ызмет-тер ащаруга уакшетп немесе оган тецест1ршген адам бастап^ыда ^уцдылыщтар мен игшштер алу-дан бас тартып, соцгысында субъект! оны к¥ВДы-лыщты алуга кенд1рген жагдайда, келгамге ^ол жеткен деп есептеуге болады. Эрине, пара беру факлс бойынша ^ылмыс ^урамы жо^, себеб! кшал1 адам бас^а ма^саттарды кездегенше бай-ланысты. Кылмыс ^урамын дурыс саралау жагы-на келетш болса^, коммерциялыщ сатып алуга не сыбайлас жем^орлыщ ^ылмыс^а арандату кумандк б1ршшщен, пара затын беру о^игасы (беруге тырысу арекеттерш есептемей) орын алган, екшшвден лауазымды тулга на^ты мушк си-патындагы пайда алу кезец! кел1с1м1не на^ты ^ол жетк1зген. Мундай жагдайларда пара алу немесе коммерциялыщ сатып алу дерекпсшщ далелде-мес1 !ске асып, а^и^ат талап^а сай болып, лауазымды! тулга К? КК-н1ц 311 бабында, не 231 ба-быныц 3-бел1г1нде кезделген ^ылмысты жасады1 деп атауга болады. Кылмыс^а арандатушыныц ниет1 лауазымды тулганы жацылыстырып, сыйа^ы алу ма^сатында ^ызметт1к арекеттер жа-саганын ^ажет етпей, оган мацызды1сы ^ызмет-кер сыйа^ыны ^абылдап алуы жане де оган ^аты-сты заци магынаныц болмауы.
Пара алу немесе коммерциялыщ сатып алу ^ылмысы - формальд1 ^урам. Сол себеш! лауазымды! тулга ^уцд^1лы^ты алу ушш уадеге бергп1п жане оны алганы Объект1ге ^ол сугушылы^ болып танылып, К? КК-н1ц 13 тарауындагы норма-ларымен ^арастырылады. Егер де к1нас1з адам-ды жауапкерш1л1кке тарту, ягни !с арекеттер мен о^игалар бойынша усынуларын бурмаланган куй1нде керсету субъект1н1ц басты ма^саты бол-са, онда далелдемелер жасанды жасалган деп танылад^1 [2]. Сонымен ^атар, егер де аранадату-шы субъект! пара алуга лауазымды тулганы кенд1рген жагдайда, далелдемелер ^уралдарын бурмаламай, оныц барлыщ «енер1» адамды^ алс1здштер1мен ойнап, ти1ст1 психологиялы^ ба-гыттагы куйге келт1руге ша^ыру болады1. Шын-сай келмейт1н маглумат деректерге байла-нысты, тулга ^ызметкерд1 пара алуга кенд1рген жагдайда, ол фактшщ орын алуына жагдай жасаган деп танылады. Б1зд1ц ойымызша, аталган жагдайда лауазымды тулганыц арекеттерш ашке-релеу ма^сатында жане де оныц кел1с1м1мен мул1кт1к иг!п1ктерд1 берген субъектшщ !с-арекет-тер1н пара алуга айдап салушы деп К? КК-н1ц 28, 311 баптарымен саралау керек.
Сыбайластывда ^атысты далелдерд1 жасанды жасауга, параны беруге тырысу арекеттерш гана жащызбай, жанама далелдерд1 жасау жолымен, ягни ^ужаттарда жалгандыщ жасауын, заттыщ далелдердщ «фабрикациялауын» жане т.б. жат-^ызуга болады. Аталган ic-арекеттерд! К? КК-нщ («Айгакгарды бурмалау») 348 бабыньщ 2-mi немесе 3 бeлiктерiмен саралануга тиiс, егер ол к бойынша алдын ала аныщтау журпзуш1 адамныц, тергеушшщ, прокурордыц, ш журшзу арекеттерше ^атысушы маманныц немесе ^орга-ушыныц, ягни тиiстi субъектга - тулгамен жаса-лган жагдайда.
Коммерциялыщ сатып алуга не сыбайлас жем-^орлыщ ^ылмыс^а арандату ^урамы формалды курастырылган. Алайда, КР КК-нщ 349 бабында кeрсетiлген арекеттер ауыр зардаптарга апарып согуы мумкш Осы жагдайда, аталган к-арекет-ттердi К? КК-нщ 348 бабыныц 3-бeлiгiмен сара-лау ^ажетпп талап етiлiп турады (Ауыр зардаптарга акеп совдан айгакгарды бурмалау).
КР КК-нiц 349 бабында кезделген «Коммер-циялыщ сатып алуга не сыбайлас жем^орлыщ ^ыл-мыс^а арандату» бойынша азаматтарды мулiктiк игiлiктердi беруге швдрген лауазымды адамныц жане коммерциялыщ немесе езге де уйымдарда бас^ару функцияларын жузеге асыратын адамныц ш-арекетшщ угымын ^амтымайды. Аталган тулгалар ^ылмыс субъектiсiне байланысты К? КК-нiц 348 бабыныц 2^i немесе 3-шi белштерь мен, немесе К? КК-нiц 308 бабымен (Биiлiктi не ^ызметпк екшетпкп асыра пайдалану), немесе КР КК-нщ 228 бабымен (eкiлеттiктердi терiс пайдалану) жауапкершшшке тартылуга тиiс.
Егер де аталган о^игаларда лауазымды адам зацсыз баюдыц жолында ма^сат ^урып, бастау-шы болса арине «арандатушылыщ» болмайды. Субъектiге пара беруге талап ^ойылган кезде, ол осы жагдай туралы кук;ык; ^оргау органдарына хабарлап, соцында лауазымды тулга а^ша алу немесе алган кезецiнде, ягни ^ылмысты iске асы-руы орнында устау журпзшед! Сол жагдайда лауазымды тулганыц iс-арекетiн К? КК-нiц 24 бабымен 311 бабы немесе 311 бабымен сарала-нуы ^ажет. Пара берген - субъекп болса жауап-кершшшке тартылмайды, себебi ол айгакгарды бурмалау жасаган жо^, тек пара алушыныц нус^а-уын орындады.
К? КК-нiц 349-бабында керсетшген арекет-тердi жеке тулга жасаган жагдайда кейде кeрiнеу жалган сез жетюзуге дайындалу болады (К? КК-нщ 351 бабы). Егер де жасалган ^ылмыс туралы кeрiнеу жалган хабар жетюзу ниетi далелденiп,
алайда КР КК-нщ 351 бабында кезделген арекеттер к!нал! адамныц ерк!не байланысты емес жаг-дайлар бойынша орын алмаган болса, оныц !стел-ген !с-арекет!н КР КК-н!ц 351 жане 24 баптары, 351 бап ^ылмыс жиынтыгы бойынша саралануы ти!с. Егер де ^ылмыстыц екеу! де (КР КК-нщ 349, 351 баптары) б!р субъект!мен соцына дей!н жетк!зген жагдайда, онда КР КК-н!ц 351 бабыныц 2-бел!г!мен жауаптылыщ ти!ст! ^арастыры-луы ^ажет, ягни жасанды айыптау айгактарын жа-саумен уштас^аны, кер!неу жалган сез жетк!зу сараланган ^урамыныц объективт!к жагындагы белг!лер! болып табылады. Коммерциялыщ сатып алуга не сыбайлас жем^орлыщ ^ылмыс^а аран-датуды б!р тулгамен, ал кер!неу жалган сез жет-к!зуд! ек!нш! бас^а тулгамен б!р-б!р!мен алдын-ала сез байласуы бойынша жасаганы кер!нет!н болса, онда б!р!нш! субъект!н!ц арекет!н КР КК-нщ 349 бабымен жане КР КК-нщ 28 бабыныц 2-ш! бел!г!мен, 351 бабымен, ал ек!нш! субъект!н!ц арекет!н (егер де сыбайлас жем^ор-лыщ санатындагы !с-арекеттерд! жасауга ^атыс-паган болса) - тек КР КК-нщ 351 бабыныц 2-ш! бел!г!нщ жиынтыгы бойынша саралануга жата-ды. Егер де ек!нш! субъект! КР КК-нщ 349 бабында ^арастырылган ^ылмыстарыныц уйым-дастырушы, айдап салушы немесе кемектесуш1 (^оса орындаушы болмаса) м!ндет!н орындаган жагдайда, онда оныц !стелген !с-арекет!н КР КК-нщ 28 бабыныц жане КР КК-нщ 349 бабыныц 2-ш! белшнщ, 351 бабыныц жиынтыгы бойынша саралануы ттс.
Коммерциялыщ сатып алуга не сыбайлас же-м^орлыщ ^ылмыс^а арандатудыц субъективт!к жагы тек т!келей ниетпен жане ма^саты бары-мен сипатталады - ягни не бопсалау немесе тулганыц ат^арып отырган ^ызметтш жагдайы-на байланысты зацсыз сыйа^ы (ягни пара) алу жагы жасанды айга^тарды ^олдан жасап ушта-с^аны. КР КК-н!ц 349 бабы бойынша саралау уш!н ниетт!ц (^ызганыш, ведомствоныц муддес!н ^оргау жане кек алу болып кебшесе кездесед!) магынасы болмайды.
Субъект!н!ц мушктш игшштер мен артыщшы-лыщтар беруге тырысу арекет1н арандатушылыщ-тан ажырату ^ажет, себеб! оныц б1р уа^ытта ек1 ма^сатты ^оюына байланысты - лауазымд^1 тулга пара алу ушш ^ызметтш арекеттерд! жасаганы, соцында оны ^ылмысты^ арекеттер! немесе бопсалау жасаганы уш!н ашкереленгенд!г!. Егер де, пара беруге тырысу арекет! сатт! болмаса, онда к!нал!н!ц арекет!нде пара беруге о^талу ^урамы орын алады (КР КК-н!ц 24 бабы мен 312 бабы),
Уголовное право и уголовный процесс
ПШ
ал лауазымды тулга болса сыйа^ы алудан бас тар-туына байланысты ^ылмыстыщ жауапкершЫктен босатылады немесе пара алуга о^талу бойынша жауаптылывда тартылады (КР КК-нщ 24 бабы мен 311 бабы). Сонымен ^атар, егер лауазымды тулга сыйа^ы ^абылдаган жагдайда, онда екеу1 де ая^талган ^ылмыс ушш жауап беред1 (КР КК-
нщ 311 жане 312 бабтары). КР КК-нщ 349 бабы-ньщ манше Караганда пара берушшщ арекет аз ^огамдыщ ^ауш-^атер тенд1ред1 деуге болмайды!. Алайда, пара беретш1 туралы ез ерюмен ха-барласа, пара берген адам ^ылмыстыщ жауап-тылыщтан босатылады (КР КК-нщ 312 бабыныц ескерту1).
Колданышган адебиеттер
1. Новое Уголовное право России. Особенная часть. Учебное пособие. - М., 1996. - С. 322.
2. Комментарий к уголовному кодексу РК, 2-е издание под редакцией И.Ш. Борчашвили. - Алма-ты: «Жет Жаргы», 2007 г.
В данной научной статье автор рассмотрел проблемные вопросы квалификации за «провокацию коммерческого подкупа либо коррупционного преступления».
Issues of qualification for «provocation of commercial bribery or corruption crime» are considered in this scientific article.
Институт законодательства Республики Казахстан представляет:
Правовые проблемы реформирования государственной службы суверенного Казахстана: Монография / Коллектив авторов. - Астана: Институт законодательства ?еспублики Казахстан, 2003 г. - 476 с.
'csl:? проСлми
Г-Лгуи ■ ..-fFLiHH'Mi глутДы
(?кр 1ИСГВ (ИЛИ
Коллектив авторов: Сапаргалиев Г., Шиллер С., Сакиева Р., Жанузакова Л., Ишмухамедова А., Онлашева Ж., Сулейменова Г., Сейдалина Ж., Жалбуров Е., Мухамеджанов Э., Айдарбаев С., Са-лимгерей А., Крепак П.
Издание подготовлено Институтом законодательства Республики Казахстан под научным руководством члена-корреспондента НАН, доктора юридических наук, профессора Сапаргалиева Г.С.
