CC BY
30Р. Т1ЛЕУХАН,
Каржы полициясы академиясыныц бастыгы, зац гылымдарыныц кандидаты, генерал-майор
Р. АСАН¥ЛЫ,
Каржы полициясы академиясыныц магистранты, царжы полициясыныц лейтенанты
^АРЖЫ ^ЫЗМЕТ САЛАСЫНДА ЖАСАЛАТЫН ЦЫЛМЫСТАРДЫ
ТЕРГЕУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Экономикалыщ реформалардыц ез жалгасын табу^!, азаматтыщ ^огамныц дамуы экономикалыщ жаг-дайды сипаттайтын ^аржы саласыныц туракгы ^ыз-мет етуш кездейд1 Сощы жылдары мемлекеттщ ^аржы ^ызмет саласы улт-тыщ экономиканьщ ец кри-миногенд! салаларыныц б1рше айналуы, банктш не-сиеленд1руге байланысты ^атынастардыц, жалпы ^аржы ^ызмет саласындагы ^атынастардыц мемле-кет тарапынан ^оргау ^ажеттшгш ащындады.
Экономикалыщ ^ызмет саласында пркелген ^ылмыстардыц статистикалыщ мал1меттерше кецл аударатын болса^, аталган салада жасалатын ^ылмыстар саныныц ^ар^ынды турде есш жаща-нын бай^ауга болады. Маселен, 2003 жылы эко-номикалыщ ^ызмет саласында 8970 ^ылмыс тркел-ген болса, ал 2004 жылы бул салада т1ркелген ^ыл-мыс саны тагы 16%-ке есш, 10375 ^ылмысты курады. 2005-2008 жылдар аралыгында бул салада пркелген ^ылмыстардыц саны сайкесшше, 10230, 10333, 10288. Оган ^оса, экономикалыщ ^ызмет саласында жасалатын ^ылмыстардыц ара-сында ^аржы ^ызмет саласында жасалатын ^ыл-мыстардыц улес де жылдан-жылга ^ар^ынды турде есуде. 2003 жылы ^аржы ^ызмет саласында 1491 ^ылмыс тркелш, жалпы экономикалыщ ^ыз-мет саласында т1ркелген ^ылмыс санындагы улеш 17%-т курады. 2004 жылы ^аржы ^ызмет саласында т1ркелген ^ылмыс саны тагы 10%-ке, ал 2005 21%-ке ест! 2006-2008 жылдар аралыгында ^аржы ^ызмет саласында тркелген ^ылмыс саныныц жалпы экономикалыщ ^ызмет саласындагы улеш сайкесшше, 19, 21, 24% ^урады1.
Экономикалыщ ^атынастардыц ^айта курылуы-мен мемлекеттщ экономикалыщ ^ызмет саласында жаца ^ылмыс турлер!, ^ылмысты жоспарлаудыц зацсыз механизмдер! мен адгстер1 пайда болып, аталган ^ылмыстарда уйымдас^ан ^ылмыс пен сыбай-лас жем^орлы^тыц белплгр1 кец сипат алды. Бупнп
куш ^аржы ^ызмет саласы ултты^ экономиканыц кец масштабты кылмыстыщ сипат алган жане ку^ыщ ^оргау органдарыныц ба^ылауында ^иындыщ туды-ратын сала ретшде сипатталады.
Жогарыда аталган маселелер мен ^аржы ^ыз-мет саласында жасалатын ^ылмыстарга тан ла-тентпшк, ^ылмысты жасаудагы шеберлш децгет, ^ылмыскердщ жогары кашбишп осы саланы зер-ттеумен айналысып журген галымдар мен прак-тикалыщ ^ызметп жузеге асырушы ^ызметкерлер ушш ^ылмыстарды тергеудщ езектЫгш ай^ын-дап, ^аржы ^ызмет саласында жасалатын ^ылмы-старды тергеу маселесше жаца жолдарды !здеу ^ажетттгш керсетт!
Бул ма^алада ^аржы ^ызмет саласында жасалатын ^ылмыстардыц криминалистикалыщ сипат-тамасы мен олардыц топтастырылуыныц непзп жолдары, алдын ала тергеудщ мшдеттер1 жане типтж жагдайлардагы оларды1 шешу тасшдер1 ^арастырылады.
^аржы ^ызмет саласындагы ^ылмыстарды жасайтын тулгалар мен уйымдас^ан ^ылмыстыщ топтарды1ц мушелер1н1ц жеке басын зерттеу жане талдау, ^ылмысты жасау таст мен механизм1н зерттеу ^ажетт1 ^ылмыстарды тергеу ад1стемес1н дайындауды1ц нег1зг1 критериясы болып таб^гла-ды1, сонымен ^атар, ^аржы ^ызмет саласында жасалатын ^ылмыстардыц криминалистикалы^ сипаттамасыныц гылыми тургыдан аныщталуы-на жане оларды топтастыруга жол ашады2.
Эрекетт1ц криминалистикалы^ сипаттамасы оны ашу, тергеу жане алд^1н алу мшдеттерш ше-шуге жол ашатын гылыми жуйе ретшде жекеле-ген ^ылмыстар мен ^ылмыстар тобыныц крими-налистикалыщ мацызд^1 белг1лер1н, ^ылмысты^ арекетт1 жасаудыц ерекшел1г1, оныц механизм! мен жагдайы, тулганыц жеке басыныц мал1мет-тер1 жане езге де жагдайлард^! сипаттайды3.
1 К,азацстан Республикасы Бас Прокуратурасы цщыцтыц статистика жене арнайы есеп жетндегг комитеттщ 2003-2008 жылдар аралыгындагы есеб1 неггзтде жасалды.
2 Матусовский Г.А. Экономические преступления: криминалистический анализ. - Харьков: Консум, 1999.
3 Яблоков Н.П. Криминалистика. - М., 1995. - С. 45.
Жекелеген кылмыстарды тергеудщ кримина-листикалык адгётемесшщ сапасын кетеру макса-тында тергеу адктемеш курылымында кылмыс-тарды топтастыру маселесшщ арнайы карасты-рылуын кажет етед!
Криминалистика гылымында кылмыстарды топтастыру адетте кылмыстык зацныц жуйесше, норманыц кылмыстык зацныц кандай тарауында орналасканына байланысты жузеге асырылады.
Осы орайда, профессор С.И. Винокуровтыц кылмыстарды тергеудщ жеке адктемелерш дай-ындау барысында кылмыстык-кукыктык топтас-тыруды басшылыкка алу зацды кубылыс деп керсету1 б1здщ птр1м1зше, ете орынды1.
Аталган салада жасалатын кылмыстардыц тергеу адктемесш жетшд1ру б1рнеше факторларга, соныц шшде кылмыстарды криминалистикалык топтастыруын одан ар1 дамытуга байланысты2. Себеб1 кылмыстардыц криминалистикалык топ-тастырылуы тергеу практикасыныц суранысын канагаттандыратын жекелеген кылмыстарды тергеудщ адютемелерш аныктауга жол ашады.
Соцгы жылдары жарык керген б1ркатар галым-дардыц ецбектершде каржы кызмет саласында жасалатын кылмыстарды топтастыруга талпыныс жасалган. Экономикалык кызмет саласында жасалатын кылмыстарды топтастырудыц турл1 не-пздер1 жане сайкесшше, алуан жолдары бар. Кеп жагдайда экономикалык кызмет саласында жасалатын кылмыстарды топтастыру осы кылмыстардыц объектшер1 аркылы жузеге асырылады.
М.В. Талан бастаган галымдар тобы экономикалык кызмет саласындагы кылмыстардыц объектга ретшде нарыктык экономиканыц калып-тасуы мен дамуы, адш басекелестж пен еркш сауданы камтамасыз ету1, касшкерлш жане езге экономикалык кызметп жузеге асыруы натижес-шде пайда болатын катыныстарды карастырады3.
Л.Д. Гаухан бастаган галымдардыц баска тобы экономикалык кызмет саласында жасалатын кылмыстарды топтастырудыц басты критериясы деп кыл-мыстыц нгпзп объектюш танып, аталган саладагы кылмыстарды келеа топтарга белш карастырды:
1. Каржы кызмет саласында жасалатын кыл-мыстар.
2. Касшкерлш кызмет саласында жасалатын кылмыстар.
3. Материалдык жане езге де кундылыктарды белу саласында жасалатын кылмыстар.
4. Материалдык жане езге де кундылыктарды тутыну саласында жасалатын кылмыстар.
5. Сырткы экономикалык кызмет саласында жасалатын кылмыстар4.
Экономикалык кызмет саласындагы катынас-тардыц артурлт, аталган катынастардыц арасы-нан каржы кызмет саласындагы катынастарды белш карастыруга мумкшдш беред!
И.В. Шишко езшщ ецбегшде каржы-несие саласында жасалатын кылмыстарды терт топка белш карастырган: 1) акша, багалы кагаз бен езге телем кужаттарыныц эмиссиясы жане айналымы саласындагы кылмыстар; 2) сырткы экономика-лык кызмет саласындагы кылмыстар; 3) валюта мен валюталык кундылыктар айналымындагы кылмыстар; 4) турл1 децгейдеп бюджетп калып-тастыруга байланысты кылмыстар5.
Б.М. Леонтьев каржы кызмет саласында жасалатын кылмыстарды жасалу аясына байланысты топтастырган6. Аталган галымныц кылмыс-тарды топтастыруда усынган жолын басшылыкка алу б1зге К? Кылмыстык кодексшде каржы кызмет саласында жасалатын кылмыстар ушш кыл-мыстык жауаптылыкты кездейтш б1ркатар нор-маларды шартты турде келешдей топтастыруга мумкшдш бердк
1. Акша, багалы кагаз бен езге телем кужат-тары айналымындагы кылмыстар:
- кылмыстык жолмен алынган акша-каражат-тары мен езге мулштерд1 зацдастыру (193-бап);
- акша-каражаттар мен багалы кагаздарды кол-дан жасау мен тарату (206-бап);
- телем карточкалары мен езге телем жане есеп-айырысу кужаттарын колдан жасау (207-бап).
2. Валюта айналымы саласындагы кылмыстар:
- шетел валютасындагы шетел каражатты ше-телден кайтармау (213-бап).
1 Винокуров С.И. Криминалистическая характеристика преступлений, её содержание и роль в построении методики расследования. В сб.: Методика расследования преступлений (общие положения). - М., 1976. - С. 127.
2 Тлеухан Р. Проблемы расследования и предупреждения преступлений, совершенных организованной группой в денежно-кредитной сфере. - А., 1998. - С. 15.
3 Талан М.В. Преступления в сфере экономической деятельности: вопросы теорий и законодательного регулирования /М.В. Талан. - Казань: изд-во Казанского ун-та, 2001. - С. 69.
4 Гаухман Л.Д. Преступления в экономической деятельности /Л.Д. Гаухман. - М., 1998. - С. 111.
5 Горелик А.С., Шишко И.В., Хлупина Г.Н. Преступления в сфере экономической деятельности и против интересов службы в коммерческих и иных организациях. - Красноярск, 1998. - С. 6-7.
6 Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть / Под общей ред. Г.Н. Борзенкова и В.С. Комиссарова. -М., 1997. - С. 247-248.
3. Сальщ саласындагы ^ылмыстар:
- жеке тулганыц салыщ телеуден жалтаруы (221-бап);
- уйымныц салыщ телеуден жалтаруы (222-бап).
4. Банк ^ызмет саласындагы ^ылмыстар :
- зацсыз банк ^ызмет (191-бап);
- несиет зацсыз алу жане ма^сатсыз пайдала-ну (194-бап);
- кредиторлыщ берешекл етеуден адет жал-тару (195-бап).
5. Банкроттылы^пен байланысты ^ылмыстар:
- банкрот жагдайындагы зацсыз к-арекеттер (215-бап);
- адет банкроттыщ (216-бап);
- жалган банкроттыщ (217-бап);
6. Кеден саласындагы ^ылмыстар:
- экономикалыщ контрабанда (209-бап).
Сонымен ^атар, ^ылмыстыц ^осымша
объект^ ретшде ^аржы ^ызмет саласындагы ^арым-^атынастар болып табылатын келеш нор-маларды ^арастыруга болады:
- сенш тапсырылган бетен мушкп иеленш алу нзмесе ысырап ету (176-бап);
- алая^тыщ (177-бап);
- зацсыз касшкерлш ^ызмет (190-бап);
- жалган касшкерлш (192-бап);
- зацсыз касшкерлш ^ызметке ^атысу (310-бап).
Жогарыда келт1ршген ^ылмыстарды топтас-
тыру к;ылмыстык;-к;ук;ык;тык; тургыдан жузеге асырылган жане ез кезегшде ^аржы ^ызмет саласында жасалатын ^ылмыстарды тергеу адкте-месшщ жуйесш ^алыптастыруга нзпз болады.
^аржы ^ызмет саласында жасалатын зацга ^айшы арекеттердщ криминалистика^^ топтасты-рылуы ^ылмыстарды тергеуде басшылывда алына-тын ад1стемелерд1 одан ар1 жетшд1рш, адютеме-лердщ жуйесш ^алыптастыруга жол ашады.
^аржы ^ызмет саласында, жалпы алганда эко-номикалыщ ^ызмет саласында жасалатын ^ылмы-стардыц криминалистикалыщ сипатттамасы жуйесшде ^ылмыстарды жасау тасшдер1 мацыз-ды орын алады.
Г.Г. Зуйковтыц птршше, ^ылмысты жасау тасЫ ^ылмысты жасауга дайындалу, оны жузеге асыру жане 1зш жасыруга багытталган арекеттердщ жуйеш болып табылады1.
Нарыщтыщ экономиканы ^алыптастыру бары-сындагы етпел! кезецде ^аржы ^ызмет саласындагы ^ылмыстыщ арекеттер мемлекеттщ эконо-микалы^-алеуметт1к жуйесшдеп езгер1стерге барынша бетмделд!
Сатуев P.C., Шраер Д.А. жане Яськов Н.Ю. секшд1 галымдар ^аржылыщ мекемелерде ^ыл-мыскерлермен кебше ^олданылатын ^ылмыс жасаудыц келеш тасшдерш аныщтайды2:
1-тасш. ^аржылыщ мекеменщ лауазымды тулгасы клиенттщ келк1мшс1з оныц есеп шотын-дагы а^ша-^аражатты банктщ мудделер! ушш ^олданады. Кеп жагдайда мундай арекеттер бан-ктердщ сатс1з жасалган операциялардыц салда-рынан туындайтын ^иын ^аржылыщ жагдайлар-да орын алады. Клиенттщ а^ша-^аражатын ^ай-тару ^ажет болганда, ^аржы-нзсие уйымдарыныц ^ызметкерлер1 ез арекеттерш жасыру ма^саты-мен ^ажетп а^ша-^аражатты езге клиенттердщ есеп шоттарынан алып беред! нгмесе оны ^айта-ру мерз1мш созып ж1беред1
2-тасш. Каржылы^ мекеменщ лауазымды тулгасы клиенттщ келгамшс1з оныц есеп шотын-дагы а^ша-^аражатты езге мекемелерге несие беру, ^аржылыщ кемек керсету, валюталыщ бир-жалардагы операцияларга ^атысу ар^ылы ком-мерциялыщ айналымга тушру ма^сатында ^олда-нады. А^ша-^аражатты клиентке ^айтару ^ажет болганда, кшал1 тулгалар ез арекеттерш жасыру ушш 1-тасшде керсетшген арекеттерд! жузеге асырады.
Каржы-несие ресурстарына ^олсугатын арекеттердщ келес тобы несие беруш! тараптыц екЫ мен несие алушы тулганыц арасында алдын ала кел1с1мнщ болуымен сипатталады.
3-тасш. Арнайы екшетттп бар ^аржы-несие мекемесшщ ^ызметкер1 алд^1н ала кел1су ар^ы-лы несие алушыныц несиел1к ^абшеттшт мен ^айтарымд^1лыгын жетк1л1кт1 турде тексермей, оган зацсыз несие беру туралы шеш1м ш^1гара-д^1. ^аржы-несие мекемесшщ ^ызметкер1 несиен! алушыныц несиеш ^айтару мерз1м1н узартуга жалган ^ужаттарды ^олдан жасау жане несиен! ^айтару мумк1н емест1г1н керсетет1н а^параттар-ды дайындауга кемек беред1.
4-тас!л. Каржы-нзсие мекемес1н1ц ^ызметкер1 несие алуш^1га зацсыз жещлдштер жасайд^1. Несие алушы ез кезегшде оган жасалган несиелш жецшдштер уш1н оныц б1р белтн банк ^ызмет-кер1не сыйа^ы ретшде беред!
5-тас!л. Несие алу ма^сатында ^аржы-несие мекемес1н1ц ^ызметкер1 несие алушымен алды1н ала кел1с1п, мекеме ашады. Алынган несиел1к ^аражаттар сол мекеменщ ез1нде банк ^ызмет-керд1ц кемепмен жалган шарт жасау ар^ылы ^олма-^ол ^аражат^а айналд^хрылады!. Банк ^ыз-
1 Зуйков Г.Г. Криминалистическое учение о способе совершения преступлгния: Дис.... докт. юрид. наук. - М., 1970. - С. 205.
2 Сатуев P.C., Шраер Д.А., Яськова Н.Ю. Экономическая преступность в финансово-кредитной системе. - М., 2000.
MeTKepi несие беру Mep3ÍMÍH узартуга багытталг-ан барлык apeKeTTepAi жасайды. Мундай арекет-тер жасалган соц, несие алган мекеменiц курыл-тайшылары, иелеpi жан лауазымды тулгалары-ныц курамы eзгеpедi.
Электрондык телем жуйесш колдану аркылы банктеpдiц компьютеpлiк жуйесше Kipy жолымен жасалатын акша-каражатты иелену езшщ кыз-меттiк жагдайына байланысты банктщ компью-теpлiк жуйесiне юру мумкшдщ бар тулгалармен немесе езге «хакерлермен» жузеге асырылады. Аталган кылмыстык арекеттердщ iздеpiн жасы-ру максатында компьютер жадындагы акпарат-тарды жоятын компьютеpлiк вирустар енгiзiледi.
Кылмыстык ютерге жасалган талдау соцгы жылдары криминалдык ортада кылмыстык жол-мен алынган акша-каражаттарды зацдастыру, ала-яктык сек!вд кылмыстардыц банк шектеpi, маг-ниттш тасымалдагыш пен микропроцессорлык курылгыларына непзделген жеке нsсиелiк карточ-калары (букш дуниежузiнiц банктеpiмен ез кли-енттерше колма-кол каражатсыз есептiк-кассалык операцияларды жасауга, туpлi сипаттагы кызмет-тер мен тауарларга телем жасауга мумкшдш бе-ретш компьютеpлiк техниканыц курылгысы) аркылы жасалу жагдайлары жиi кездесуде.
Несиелш карталарды колданумен байланысты жасалатын езге тулганыц акша-каражаттарын ием-дену келеш тасшдер аркылы жузеге асырылады:
- несиелш картаныц кeшipмесiн компьютеpлiк курылгы аркылы жасау;
- урлап алынган тулганыц жеке басын куалан-дыратын кужаттардыц кeмегiмен алаяктардыц банктен несиелш картаны екiншi рет алуы.
Кылмысты бул тасiл аркылы жасау кылмыс-кеpлеpдiц аpекеттеpiнде несиелiк карта иесшде кудiк тудырмауына багытталган Бул ушш неси-елiк карта иесiнiц жеке басын куаландыратын кужатын урлап, оныц несиелiк картасы бойын-ша малiметтеpдi аныктайды. Урланган тулганыц жеке басын куаландыратын кужатты кылмыскер-лер банкке усынып, несиелiк картаны екiншi рет алады. Несиелiк картаныц зацды иеш оныц кар-тасын баска тулгалардыц ез максаттарына кол-данып журген туралы мулдем бiлмейдi.
- кызмет керсету саласындагы кызметкердщ клиенттiц руксатынсыз оныц нsсиелiк карточкасын-дагы акша-каражатты баска максатка пайдалануы.
Бул тасшдщ мазмуны кызмет керсету саласындагы кызметкердщ несиелш карточка иесшщ немкурайлыгын пайдаланып немесе оны алдау аркылы езге тауарлар мен кызмет ушш косымша
1 Расследование преступлений в сфере экономики: Руке
жазбаны компьютерлш курылгы кемепмен енгiзiп, кейiннsн бул акша-каражаттарды мулдем баска максатка жумсайды.
Жогарыда кepсетiлген каржы-экономикалык кызмет саласындагы кылмыстарды жасау тасiлдеpi мемлекеттiц алеуметтш-саяси саласын тураксыз-дандыруга багытталган непзп факторлар pетiнде мемлекеттiц калыпты дамуын тежейдi. Сондыктан да, аталган саладагы кылмыстарды алдын алу, ашу, аныктаумен айналысатын кукык коргау органдары-ныц кызметiн одан аpi жетiлдipy бугiнгi куннiц ец езекп маселsлеpiнiц 6ípí болып табылады.
Каржы кызмет саласында жасалатын кылмыстарды тергеу ерекшелштерш карастырудан бурын бiздiц ойымызша, ец алдымен аталган кылмыстар бойынша аныктауга жататын ман-жайларга кeцiл аудару кажет. Аталган салада жасалатын кылмыстар бойынша келеш ман-жай-лар аныкталуы тиiс:
- жасалган арекеттеп тулганыц кiналiгi жане кылмысты жасау ниетi;
- кылмысты жасаудыц жеке тасiлi;
- каржылык мекемелерге усынылган кужаттардыц зацга сай болмауы;
- аталган кужаттардагы мекеменiц шаруашы-лык жане каржылык жагдайы туралы малiмет-теpдiц жалгандыгы;
- мемлекетке, жеке азаматка, несие берушше немесе езге каржылык мекемеге келпршген зар-дап кeлемi;
- кiналi тулганыц аpекетi мен кылмыс салда-ры арасында накты байланыстыц болуы;
- несие алушы мен несиелш мекеме кызмет-кеpiнiц арасында алдын ала келiсiмнiц болуы;
- несиелш мекеме кызметкершщ кiнасi.
Оган коса, кылмысты жасаудыц жекелеген
тасшгнз байланысты нхиеш зацсыз алу кылмыста-ры бойынша келесi ман-жайларды далелдеу кажет:
- зацсыз несиенiц алынуы (белгiлi максатка беpiлген мемлекеттiк нзсиет коса алганда) жане несие бойынша жещлдштердщ кepсетiлyi;
- несие алу барысында тарапка жецiлдектеp жасауга мумкшдш беретш жагдайлардыц болуы;
- белшген несиелiк каражаттыц баска максатка жумсалуы;
- несие беру женшде шешiм шыгарган лауазымды! тулгалардыц зацга кайшы аpекетi;
- несие белу кызметiн жузеге асыратын мемле-кеттiк органныц лауазымды кызметкеpi мен несие алушы арасында алдын ала келгамнщ болуы;
- аталган лауазымды тулгалардыц кшалШп жане жауаптылыктарыныц дарежес^.
>дство для следователей. - М., 1999. - С. 200-203.
Телем карточкалары мен езге телем жене есеп-айырысу кужаттарын колдан жасаумен байланысты !стер бойынша келес!лерд! делелдеу кажет:
- телем карточкалары мен езге телем жене есеп-айырысу кужаттарын колдан жасау уакыты, орны жене езге жагдайлар;
- телем карточкалары мен езге телем жене есеп-айырысу кужаттарын колдан жасау тес!лдер!;
- кылмыс жалгыз б!р адаммен не уйымдаскан топпен жасалгандыгы, к!нел! адамдардыц аталган кылмыс бойынша бурын кылмыстык жауап-тылыкка тартылгандыгы;
- колдан жасалган телем карточкалары мен езге телем кужаттарыньщ жалпы саны жене кан-дай сомма келемше жасалгандыгы;
- колдан жасалган телем карточкалары мен езге телем кужаттарыныц к!мге жене кандай жол-мен бер!л!п отыргандыгы;
- кылмыс жасалуына есер етет!н жагдайлар.
Кредиторлык берешект! етеуден едей! жалтару-
мен байланысты !стер бойынша аныктау барысын-да терт нег!зг! мен-жайлар тобын делелдеу кажет:
1. Кылмыс окигасына катысты мен-жайлар, ягни кредиторлык берешект! етеуден едей! жал-тару факпсшщ шын мен!нде орын алуы, екшетт! органныц (банктыц, соттыц) талаптарын орын-дамау мерз!м! жене неше рет орындалмауы, жал-тару тес!лдер! жене т.б.
2. Жасалган кылмыстык ерекет бойынша тулганыц к!нес!н керсететш мен-жайлар: кылмыс накты к!ммен жасалган, айыпталушыныц жасалган ерекетке катыстылыгы, жасалган ерекеттщ ниет! мен максаты, айыпталушыныц кредиторлык карыз соммасымен кел!су!.
Сонымен катар, несие алу барысында алаяк-тык факт!лерд!ц (мысалы ушщ жалган банк ке-п!лдер!нщ колданылуы), айыпталушыда алын-ган несиен! кайтару ниет!н!ц болгандыгы, несиен! кайтармау себеб!н сетс!з коммерциялык опе-рациялармен байланысты жагдайлардыц орын алгандыгы аныкталуы кажет.
Оган коса, каржылык мекеме басшысыныц алынган несиен! езшщ кылмыстык мудделер!н жузеге асыру уш!н колдану жагдайларыныц бо-луын аныктау кажет. Аталган !стер бойынша к!нел! адам лауазымды тулга (немесе коммерциялык мекемелерде баскару кызметш жузеге асы-ратын тулга) екен!, уйым басшысыныц м!ндет-тер! мен ек!леттш!г!н жене олардыц кандай нор-мативт!к акт!лерде керсет!лгенд!г!н аныкталуы ти!с. Бул орайда жеке кес!пкер мен коммерциялык мекеме басшысыныц ек!летт!л!гш аныктай-
тын курылтайшылык кужаттарды, уйым басшы-сыныц ек!летт!л!ктер! мен мшдеттерш аныктай-тын кызметт!к инструкциялар жене езге норма-тивт!к кужаттарды алып, карап шыгу кажет.
3. Тулганыц кен!л!л!к дережес! мен сипатына есер етет!н мен-жайлар.
4. Келт!р!лген зардап келем!н аныктауга кажетт! мен-жайлар. Бул багытта жасалган бар-лык есеп айырысудыц дурыстыгы мен нег!зд!л!г!н тексер!п, келт!р!лген зардап келем!н айкын керсетет!н кужаттарды (бухгалтерл!к кужаттарды, есептер мен езге кужаттарды, ауди-торлык тексерулерд!ц акт!лер!н) жинау кажет.
Кылмысты ашып, оны жасаудыц барлык жаг-дайларын аныктау багытында, ес!ресе, экономи-калык кызмет саласындагы кылмыстарды анык-тау жене тергеумен байланысты кылмыстык !стер бойынша улкен жумыс аткарылуы ти!с. 1с бойынша барлык делелдемелерд! жинап, оларды жан-жакты тексер!п, багалау; кылмыскерд!ц жеке басы мен оныц байланыстарын зерттеу; кылмы-стыц себептер! мен олардыц жасалуына есер етет!н жагдайларды аныктау жене езге мацызды сурактарды шешу кажет.
Каржы кызмет саласында, жалпы алганда эконо-микалык кызмет саласындагы кылмыстык !стер бойынша каржы полициясы жедел-!здесйру кызметшщ, салык жене кеден органдарыныц материалдары, про-курорлык тексеру мел!меттер!, аудиторлык тексе-руд!ц акт!лер!, букаралык акпарат куралдарыныц хабарлары, азаматтардыц арыздары !с козгауда алгашкы акпарат кездер! болып табылады.
Сейкес!нше, аталган саладагы кылмыстык !стерд! тергеуд!ц алгашкы сатысында жалпы тер-геул!к жагдайлар пайда болады. Олардыц мазму-ны тускен акпараттыц кайнар кез!, тур! жене келе-м!мен, алгашкы акпаратты алу сипатымен, тер-геу барысында кездейсок факторын колдану дере-жес!мен аныкталады. Ягни жедел-!здест!ру кыз-мет! нетижес!нде алынган материалдар нег!з!нде козгалган кылмыстык !стер бойынша кылмыс жа-саган тулгалар уш!н кездейсок сипатында бола-тын тергеул!к ерекеттерд! алдын ала жоспарлауга болады. Ал ресми тексеру нетижес!нде козгалган кылмыстык !стер бойынша тергеуд!ц алгашкы са-тысында муддел! тулгалар тергеуш!н!ц ерекет-тер!н алдын ала болжауы мумк!н.
Алгашкы тергеул!к ерекеттерд!ц келем! тер-геул!к жагдайларга байланысты ертурл! болады жене оларды жекелеген !стер бойынша колдану кылмыс курамымен катар, кылмыстык !ст! козгау сет!ндег! тергеуш!ге белг!л! мел!меттермен тыгыз байланысты.
Кылмыстьщ icTep мен статистикалыщ матери-алдарга жасалган талдау ^аржы ^ызмет саласында жасалатын ^ылмыстарды тергеу барысында кеп жагдайда алгаш^ы тергеулш арекеттердщ кeлeci тобын жузеге асырылатынын кеpceттi:
1) тepгeулiк ^арау;
2) ceзiктiлepдi устау;
3) тiнту, алу жане сезштшщ мулкiн ^амауга алу;
4) куа мен ceзiктiлepдeн жауап алу.
Тануга усыну жане салыстырмалы зеттеуге
улгшер алу ceкiлдi тергеулш аpeкeттepдi терге-удiц кeлeci сатысында жузеге асыруга болады. Тepгeушiнiц барлыщ аpeкeттepi ец алдымен ^ыл-мыстыщ арекетпен кeлтipiлгeн материалдыщ зар-даптыц орнын толтыруга, ^ылмыстыц ceбeптepi мен олардыц жасалуына асер eтeтiн жагдайлар-ды аныщтауга, ^ылмысты ашу жане алдын алуга багытталуы тиic1.
Каржы ^ызмет саласында жасалатын ^ылмыс-тарды тepгeудiц алгаш^ы сатысында жалпы ^олда-нылатын типтiк тepгeулiк жагдайлар пайда болады.
Бул салада жалпы кездесетш жане ^олданы-латын типтiк жагдайлар ретшде келеш жагдай-ларды ^арастыруга болады:
Eipmrni жагдай. Каржылыщ мекемеден мате-риалдыщ зардап кeлтipгeн ^ылмыстыщ аpeкeттiц бeлгiлepi бар eкeндiгi туралы аппарат кeлiп туcтi. Кылмыскер белгЫ не бeлгiciз болуы мумкiн. Материалдардыц тергеуге жiбepiлeтiндiгi женiндe ^ылмыскердщ бг^ немесе ^ылмыс жа-саганнан кейш уза^ мepзiмнiц етуi натижeciндe ^ылмыстыц iздepiнe тусу мумкiн болмауына бай-ланысты кездейсо^ факторы кебiнs ^олданылмай-ды. Мундай жагдайлар ^аржылыщ мекемелердщ кепшiлiгiнe жалпы болып табылады.
Аталган жагдайлар барысында алгаш^ы тергеулш аpeкeттepдiц басым белiгiндe кездейсо^ факторы ^олданылмайды. Кылмыстыц ^андай туpiнiц жасалгандыгына ^арамастан, бул жагдай-ларга тергеушшщ кeлeci алгаш^ы жане езге аре-кеттер тобы тан:
а) ^аржы-несие ^ызметшщ бeлгiлi турш рет-тeйтiн ноpмативтiк ^ужаттарды алу жане олар-дыц мазмунымен танысу;
а) алгаш^ы материалдармен бipгe усынылмаган ^ажетп банктiк ^ужаттарды алу жане ^арап шыгу;
б) ^ылмыс жасау барысында ^олдан жасалган багалы ^агаздар мен езге банк ^ужаттарын ^арау жане зерттеу;
в) жалган банк ^ужаттарын усынгандыгы женшде ceзiгi бар ^аржылыщ мекемелер мен уйымдардыц шоттарындагы а^ша-^аражатары-
1 Колесниченко А.Н. Общие положения методики расследо>
ныц ^озгалысын кеpceтeтiн ^ужаттарды алу, ^арау жане зерттеу;
г) банк ^ызметкерлержн жауап алу (жалган кужаттарды аныщтаган нгмесе банк операцияла-рын жасауга кемек берген банк ^ызметкерлершен);
г) ^ужаттарды зерттеу ма^сатында аудиторлыщ тексерулер мен ревиязияларды, криминалистика-лыщ жане езге сот сараптамаларын тагайындау жане еткiзу;
д) сезшт тулгалардан ic бойынша мацызы бар туpлi ^ужаттарды аныщтау жане алу ма^сатында iздeу жуpгiзу;
е) коммерциялыщ банктерге жалган банк ^ужаттары жане езге уйымдарга телем тапсыры бойынша тускен а^ша-^аражаттарды ^амауга алу.
EKÏHrni жагдай. Жеке тулгалардыц криминал-дыщ аpeкeттepiн ашкepлeйтiн аныщтау органдары-ныц жeдeл-iздecтipу ^ызметш жузеге асыру нати-жeciндe жиналган материалдар кeлiп тусл. Бул материалдар алдын ала тергеу барысында процес-суалдыщ жолмен зацдастырылуы мумкш
Тepгeудiц алгаш^ы кeзeцiндe кездейсок; фак-торын ^олдану ез кeзeгiндe ^ылмыстыщ icтepдi cаттi ашуга жол ашады. Маселен, жеке тулганы устау, ^ылмыскерлердщ зацсыз а^ша-^аражатта-рын аныщтауга жане ^ажетп ^ужаттарды алуга багытталган тергеу жане жедел^здеспру арекет-тepiн жузеге асыру.
Керсетшген жагдай ушш алгаш^ы тергеулш арекеттердщ келеш тобы тан:
а) урлау немесе езге ^аржылыщ алаяктывда ^атысы бар тулгаларды устауга багытталган же-дел-тергеу аpeкeттepiн жузеге асыру, олардан жауап алу;
а) усталган тулганыц тургылыкты мекен-жайы жане жумыс орны бойынша тiнту жуpгiзу жане мулштерш ^амауга алу;
б) ^ылмыскерден не езге тулгалардан алынган жалган ^ужаттарды жане езге объeктiлepдi ^арау;
в) ^ажетп кужаттарды алу, ^арау жане зерттеу;
г) куалардан жауап алу;
г) аудиторлыщ тeкcepулepдi тагайындау жане журпзу;
д) сот сараптамасын тагайындау жане жуpгiзу.
Ywwwi жагдай. Бул жагдай езшщ мазмуны
бойынша жогарыда ^арастырылган eкiншi жагдай секшд^ бipаrç epeкшiлiгi ^ылмыстыщ арекет-ке уйымдас^ан ^ылмыстыщ топтардыц муше-лepiнiц ^атыстылыгы жане жeдeл-iздecтipу орган-дарында бул уйымдас^ан ^ылмыстыщ топтар туралы а^параттыц болмауында. Бул жагдай жина^-тауыш сипатта болып, жогырада аталып еткен
ния отдельных видов преступления. - Харьков, 1965. - С. 36.
жагдайларга байланысты акпараттарды камтиды. Кылмыстык арекет уйымдаскан кылмыстык топ-пен жасалгандыгы анык болганда, жедел-тергеу тобын куру, аныктау органынан барлау акпара-тын алу, жедел4здест1ру бел1м1мен кажетл аре-кеттестшт калыптастыру багытында ю-шаралар жузеге асырылуы ттс. Алгашкы тергеулш аре-кеттер тобы жекелеген тергеушк жагдайлардагы акпаратка байланысты болады.
Тврттш1 жагдай. Кылмыскерлер кылмысты жасау барысында немесе жасап болганнан соц усталган жагдайда.
Бул тергеушк жагдай ез мазмуны бойынша екшш1 жагдайга уксас, б1рак ерекшелт каржылык кылмыстар бойынша сезшт тулганы устауга багытталган к-шараларды алдын ала жоспарлап, журпзудщ кажеттЫп жоктыгында. Осы орайда, кылмыскерд1 кылмыс устшде устаганда келеш арекеттер жузеге асырылады:
а) усталган тулганыц тургылыкты мекен-жайы мен жумыс орны бойынша кажетп кужаттарды алу максатында тшту журпзу;
а) сезштвден жауап алу;
б) сезжймен колданылатын келш куралын карау;
в) куалардан (банк басшылары жане акша-каражаттар мен езге материалдык кундылыктар-ды алу максатында шекп кабылдаган кызметкер-лерден, кылмыскердщ арекетшщ езге жагдайла-рын керсететш тулгалардан) жауап алу.
Алдын ала тергеудщ келес кезещнде терге-уш1 алгашкы тергеушк арекеттерд1 журпзу нати-жесшде алынган далелдерд1 багалап, олардыц сезшп тулгаларга айып тагу ушш колдану мумкшдтн аныктайды, сонымен катар, косым-ша тергеушк арекеттерд1 жузеге асырады.
Журпзшген зерттеулер натижесшде б1з каржы кызмет саласында жасалатын кылмыстардыц криминалистикалык сипаттамасы мен осы сала-дагы кылмыстык ютер бойынша журпзшетш тер-геулк арекеттердщ тек б1р белтн карастырдык. Бул жумыс болашакта аталган салада жасалатын кылмыстарды одан ар1 терец зерттеуде жане кукык коргау органдарыныц кызметшде колда-нылуы мумкш
Бул мацалада авторлар мемлекеттщ царжы цызмет саласында жасалатын цылмыстардыц криминалистикалык, сипаттамасы мен олардыц топтастырылуыныц нег1зг1 жолдарын талдаган, сонымен катар аталган саладагы цылмыстар бойынша алдын ала тергеудщ мтдеттерг жэне типтт жагдайлардагы оларды шешу тэсыдерт царастырган.
В данной статье авторы анализируют криминалистическую характеристику преступлений, совершаемых в финансовой деятельности государства, а также рассматривают задачи предварительного следствия и способы их решения в типичных ситуациях.
In this article authors analyzed the criminal characterization of crimes in the financial sphere of government, also considered missions of investigation and their solutions in typical situations.
